چغندرگیاهی دو ساله است و چغندر قند کنونی از یک تیپ وحشی حاصل شده که در ابتدا درصد قند آن کم و حدود 5 تا 6 و حداکثر 8 درصد بود که پس از هیبریداسیون های مکرر مقدار قند ریشه آن به 18 تا 20 درصد افزایش یافته است. این قند به صورت ساکارز می باشد. این گیاه دارای ریشه ای مخروطی شکل است که طول آن در تیپ های مختلف از 20 تا 50 سانتی متر تغییر می کند. پوست ریشه به رنگ خاکستری و یا سفید معمولاً زبر و ناصاف است قسمت داخل آن که گوشت ریشه نام دارد و محل ذخیره قند است سفید می باشد. تجمع و ذخیره قند در منطقه طوقه و انتهای ریشه کمتر و در بخشی که قطر ریشه بیش از سایر قسمتها می باشد، مقدار قند بیش از سایر نقاط است. طوقه در این گیاه رشد زیادی ندارد برگها به وسیله دمبرگی از روی طوقه بوجود آمده و قسمت سطح طوقه صاف و سبز رنگ می باشد. طوقه در چغندر های علوفه ای بزرگتر از چغندرهای قند و حدود 7 درصد وزن گیاه را تشکیل داده و به رنگ زرد، قرمز روشن و یا سبز است برگهای چغندرقند از روی طوقه خارج و به حالت متراکم در سطح طوقه قرار می گیرند رنگ برگ از سبز روشن تا سبز تیره در نژادهای مختلف تغییر می کند. چغندر در صورتی که به منظور تولید ریشه و تهیه قند کاشته شود ساقه تولید نمی کند ولی هرگاه برای تهیه بذر کشت شود در سال دوم تولید ساقه و گل می نماید. گل ها در روی محورهای فرعی بوجود آمده و بصورت خوشه هائی که اغلب از 2 تا 7 عدد می باشد ظاهر می شوند گل ها کوچک و کامل بوده و دارای پنج پرچم و یک مادگی کوتاه هستند. پوشش گل به رنگ مایل به سبز است و گل ها پس از عمل لقاح تماماً بارور شده و به میوه تبدیل می گردند. تذکر 1: گونه Beta vulgaris دارای زیر گونه های زیادی است که مهم ترین آنها maritima Beta-acrocarpam Beta- artiplicifolia Beta این چغندرها دارای انواع یکساله و چند ساله بوده است. چغندرهای علوفه ای که برای دام ها و همچنین چغندرهای خوراکی که در تغذیه انسان به کار می روند از Beta vulgaris macrocarpa و تیپ چغندر قند امروزی از هیبریداسیون که بین avmacerocarp .B و maritima.B بدست آمده اند. تیپ های چغندرقند چغندرقندهائی که در نقاط مختلف جهان کشت می شوند از نظر وزن و اندازه ریشه و مقدار درصد قند به چند تیپ تقسیم شده که عبارتند از : 1- تیپ E یا پر محصول Ertagreich این تیپ دارای ریشه های بزرگ و سنگین و با طوقه نسبتاً پهن می باشد و وزن متوسط ریشه آن حدود 900 گرم است مقدار درصد قند حدود 14 تا 15 درصد و این تیپ دیررس بوده و دوره رشد و نمو آنها از کاشت تا برداشت حدود 210 تا 240 روز است. 2- تیپ N یا معمولی Nortmalreich ریشه و طوقه این تیپ کوچکتر و برگهای آن نیز کمتر است و کوچکتر از تیپ E و همچنین محصول ریشه آن کمتر از تیپ E ولی مقدار درصد قند آن بیشتر و حدود 16 درصد است دوره رشد و نمو آنها کوتاهتر و حدود 180 تا 210 روز است حدود 50 درصد چغندر قندی که در ایران کشت می شود از این تیپ است زیرا با شرایط آب و هوای ایران سازگاری دارد. 3-تیپ Z یا پرقند Zuckerriech این تیپ دارای ریشه مخروطی کوچک و باریک و کشیده است وزن متوسط ریشه آن پس از رشد کامل حدود 600 گرم می رسد. مقدار درصد قند ذخیره بیشتر از دو تیپ E و Z حدود 17 تا 18 درصد می باشد. این تیپ زودرس تر از دو تیپ دیگر و دوره رشد آن 150 تا 180 روز و برای کشت در مناطق گرمسیر مناسب است 4- تیپ ZZ یا خیلی پرقند اندازه ریشه های این تیپ کوچکتر از Z و مقدار درصد قند آن زیادتر از تیپ Z است و نسبت به شرایط نامساعد محیط مقاومتر از سایر تیپ ها بوده و برای کشت در مناطقی که بهار کوتاه دارند و گرمای تابستان زودتر شروع می شود مناسب است 5- تیپ RC از نتیجه تلاقی بین تیپ های ZZ و Z بدست آمده مشخصات آن شبیه تیپ N ولی درصد قند ریشه آن بیشتر و در مقابل بیماری سرکوسپوریوز مقاوم می باشد.
گیاه چغندر
شناسنامه
اسفناج Chenopodiaceae
:تیره
Beta vulgaris L.
:نام لاتین
Sugar beet
:نام انگلیسی
چغندر قند
:نام فارسی
-----------
:نام عربی
مشخصات
به طور کلی گیاه چغندر چند نوع است :
چغندری که برگ آن مصرف می شود و معمولا برگ چغندر گفته می شود به فرانسوی Poiree و به انگلیسی Chard گویند .
2. چغندری که معمولا ریشه ی ان مصرف می شود و برگ آن جنبه ی علوفه دام دارد و در مصرف عذای انسان کار برد ندارد و به فرانسوی Betterave گویند سه رقم است :
الف ) چغندر لبو که ریشه آن غدد گرد و شلغمی شکل است و به رنگهای سرخ تیره مایل به سیاه و یا سفید می باشد کمی شیرین است (8 5 ) قند دارد و به مصرف غذایی به عنوان سبزی می رسد و با پخته آن به نام لبو خورده می شود .
ب ) چغندر علوفه ای که ریشه ی آن دراز حجیم و شیرینی آن کم و محصول در هکتار آن زیاد و به مصرف آن زیاد و به مصرف علوفه ی دامی می رسد .
ج ) چغندر قند که ریشه ی ان مخروطی حجیم به رنگ زرد روشن و دارای مقدار زیادی قند است ( 20 15 ) و از آن در کارخانه جات قند برای قند گیری استفاده می شود . از برگ تمام انواع چغندر های ریشه ای نیز به عنوان علوفه استفاده می شود .مشخصات
چغندر گیاهی است دو ساله دارای برگ های پهن چین دار سبز تیره که مستقیما از ریشه خارج می شوند ، ساقه ی گل دهنده در سال دوم یا به طور کلی پس از دیدن یک دوره سرمای زمستانه به گل می نشیند و میوه می دهد . دانه های ان در اطراف شاخه ی گل دهنده می رسند و در هر میوه چند دانه وجود دارد . میوه هایی هستند که فقط یک دانه بیشتر نمی دهند این نوع را مونوژرم نامند . این گیاه به طور وحشی در مناطق شمال غرب ایران دیده شده است و به طور پرورشی در اغلب مناطق ایران کاشته می شود .
تر کیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی و مواد عامله در گیاه و برک چغندر ویتامین B1 و C به مقدار خوبی یافت می شود . ریشه غده ای نارس چغندر از نظر مقدار آهن و ویتامینها به خصوص ویتامین A غنی تر است .
بررسی های شیمیایی دیگری نشان می دهد که گیاه چغندر دارای ساپونی زید و فیتوسترول و مواد چرب و بتائین و لوسین و تایروزین و ایزولوسین و آرژی نین و هیتیدین و فنیل الانین و اوراز و سرانجام تایروزیناز می باشد.
در هر یک صد گرم قسمت قابل خوردن ریشه چغندر لبو مواد زیر موجود است :
آب 87 گرم ، پروتئین 6/1 گرم ، مواد چرب 1/0 گرم ، مواد قندی و اسیر هیدراتهای کربن 9/9 گرم ، خاکستر 1/1 گرم ، کلسیم 16 میلی گرم ، فسفر 33 میلیگرم ، آهن 7/0 میلی گرم ، سدیم 60 میلی گرم ، پتاسیم 335 میلی گرم ، وتیامین A 20 واحد بین المللی ، تیامین 03/0 میلی گرم و رایبوفلاوین 05/0 میلیگرم ، نیاسین 4/0 میلی گرم و ویتامین C 10 میلی گرم .
ور هر یک صد گرم برگ چغندر مواد زیر موجود است :
آب 91 گرم ، پروتئین 4/2 گرم ، چربی 3/0 گرم، هیدراتهای کربن 8/3 گرم ، کلسیم 88 میلی گرم ، فسفر 39 میلی گرم ، آهن 2/3 میلی گرم ، سدیم 147 میلی گرم ، پتاسیم 550 میلی گرم ، ویتامین A 6500 IU ، تیامین 06/0 میلیگرم ، رایبو فلاوین 17/0 میلی گرم ، نیاسین 5/0 میلی گرم و وتامین C 32 میلی گرم و کمی اسید فولیک
تاریخچه کشت و استحصال قند از چغندرقند درجهان
برای اولین بار، چغندر در مدیترانه و جنوب غربی آسیا دیده شد. چغندر به عنوان غذا از 2000 سال قبل شناخته شده بود. رومی ها و یونانی ها از این سبزی به عنوان غذا استفاده می کردند. یونانی ها برای خنک شدن خونشان، چغندر مصرف می کردند.
امروز پس از گذشت حدود200سال از تاریخچه چغندرقند، حدود 40 درصد از ساکارز مورد نیاز از طریق این گیاه زراعی و 58 درصد نیز از نیشکر تأمین می‌گردد(نجفی نژاد1374 ؛ Viktorova1982 ). از لحاظ محدوده‌ی گسترش، چغندرقند گیاهی است طالب شرایط آب وهوای مناطق معتدله، ولی بعلت سازگاری بالای اکولوژیکی، در شرایط متنوع اقلیمی توسعه یافته است بطوریکه امروزه به استثنای استرالیا در 5 قاره جهان کشت می شود. بیشترین میزان سطح کشت آن بین 30 و60 درجه عرض شمالی در اروپا، آسیا، شمال آمریکا، شمال آفریقا و جنوب آمریکا گسترده است و بر حسب شرایط اقلیمی در دو فصل بهار یا پاییز کشت می شود.