دستگاه گوارش
دستگاه گوارش که عمل هضم و جذب غذاها را به عهده دارد از ۲ قسمت تشکیل شده است ، لوله گوارش که شامل دهان – مری – معده – روده باریک و مخرج است و دیگر اعضاء مثل پانکراس و کبد و غدد بزاقی
مری
لوله ایست که طول آن تقریبا؛ در حدود ۲۵ سانتیمتر و عرضش ۲/۵ تا ۳ سانتیمتر است . از نظر موقعیت پشت نای قرار دارد و از حلق تا معده امتداد دارد و از دیافراگم می گذرد . مری از نظر بافت شناسی از ۳ لایه درست شده است : لایه مخاطی – لایه ماهیچه ای و لایه پوشش خارجی
معده
عضویست بشکل کیسه که مقدار متوسط ۱/۵ لیتر تا ۲ لیتر گنجایش دارد . از نظر موقعیت در طرف چپ شکم و زیر دیافراگم قرار دارد . سوراخ ورودی آن را کاردیا و سوراخ خروجی آن را پیلور می نامند
پیلور بوسیله یک اسفنگتر ( دریچه ) همیشه بسته است . ضخامت معده ۲-۳ میلیمتر است و از ۳ لایه مخاطی که دارای غدد ترشحی اسیدکلریدریک و لایه ماهیچه ای و لایه پوشش خارجی تشکیل شده است . بعضی از غذاها در معده جذب می شوند و بعضی از داروها و بعضی از مواد نیز در آن هضم می شوند
روده باریک
از معده شروع می شود و به روده بزرگ ختم می شود . طول آن تقریباً حدود ۸ متر و قطر آن ۳ - ۲/۵ سانتیمتر است . روده از ۳ قسمت اصلی درست شده است . دوازدهه یادئودنوم ژژونوم و ایلئوم . قسمت آن دوازدهه است چون محتویات معده و شیره پانکراس و صفرا به آن می ریزند . دیواره روده باریک از ۳ قسمت مخاط و عضلات و لایه خارجی تشکیل شده است . هضم غذا و جذب آن در روده باریک انجام می شود . رگهای زیادی روده باریک را احاطه کرده اند . غذای جذب شده از روده بوسیله رگهای لنفاوی و سیاهرگ ها به وسیله سیاهرگ باب به کبد می ریزد و از آنجا به قلب می رود
روده بزرگ
از انتهای روده کوچک شروع و به مخرج ختم می شود . طول آن برابر ۱/۵ متر و قطرش ۸-۱۰ سانتیمتر است . روده بزرگ شامل ۳ قسمت سکوم ، کولون و رکتوم است . زائده آپاندیس در انتهای سکوم قرار دارد . کولون خود شامل3 قسمت است : صعودی – افقی – نزولی
دیواره روده بزرگ شامل ۳ لایه مخاطی – عضلانی و لایه خارجی است .
مخاط روده بزرگ پرز ندارد . در این روده غذا هضم نمی گردد و بیشتر محل مواد زائدی است که از هضم غذا ها مانده است .
غدد دستگاه گوارش : شامل غدد بزاقی – غدد معده – غدد روده – کبد و لوزالمعده است .
غدد بزاقی شامل غدد بزاقی بناگوش – تحت فکی و زیرزبانی است که ترشحات خود را از مجاری مخصوص به دهان می ریزند . عمل بزاق نرم کردن مواد غذایی در هنگام جویدن و هضم برخی از مواد است .
آنزیم بزاق آمیلاز نام دارد .
غدد معدی غددی هستند که تشرح اسید کلریدریک را به عهده دارند . هر غده دارای ۲ نوع سلول است ، سلول اصلی که اسید ترشح می کند و سلولهای جداری .
غدد روده ای در ضخامت بافت مخاطی روده قرار دارند و شامل ۲ نوع غده است : یکی غدد برونر و دیگری غدد لیبرکون این غدد ترشحاتی دارند که باعث هضم غذاها می شوند
پانکراس
از مهمترین غده های گوارشی است . شکل آن تقریباً مثلثی است . وزن آن تقریباً ۸۵ گرم و زیر معده و پشت آن بوضع افقی قرار دارد . مجرای ترشحی آن ویرسونگ نام دارد و این مجرا به آمپول واتر که در دوازدهه جای دارد متصل می شود . ۲ نوع غده در آن وجود دارد . غدد برون ریز که شیره دوازده را ترشح می کنند و دیگری غدد درون ریز که انسولین ترشح می کنند و آنرا در خون می ریزند . شیره پانکراس مایعی است که باعث هضم عده زیادی از مواد می شود . آنزیم های این شیره عبارتند از : آمیلاز – مالتاز – تریپسین و لیپاز . انسولین ترشح داخلی این غده است که عمل آن تنظیم قند خون است
کبد
بزرگترین غده بدن است وزن آن در حدود ۲ کیلوگرم است و در زیر دیافراگم در طرف راست شکم قرار دارد . سطح بالایی آن محدب و سطح زیرین آن مقعر است . کبد دارای نافی است که رگها و اعصاب و مجاری صفروای از آن داخل یا خارج می شوند . دارای ۴ لوب راست و چپ – عقب و جلوست . مهمترین رگی که وارد کبد می شود سیاهرگ باب است .
این سیاهرگ غذای هضم شده و خون روده ها را به کبد می آورد . کبد از خون آورده شده موادی را که زائد یا سمی باشند می گیرد و گلوکز زیادی را گرفته و خونی را که به جریان می اندازد از هر نظر دارای خاصیت طبیعی بوده و مقدار گلوکز آن ۱ گرم در لیتر است . سلولهای کبد بسیار پرکار و فعال هستند . روی این اصل سلولهای کبد بزرگ و دارای چند هسته می باشند . صفرا در کبد ساخته شده و بوسیله مجاری صفراوی به روده می ریزد .
سایر اعمال کبد عبارتند از : ساختن اوره – فیبرینوژن – هپارین و ساختن و اندوختن و تخریب چربی و تبدیل کاروتن به ویتامین A و تبدیل گلیکوژن به گلوکز
مراقبت های بهداشتی دستگاه گوارش
با توجه به اعمال دستگاه گوارش ، هیچ کس نمی تواند اهمیت لزوم برخورداری از یک دستگاه هاضمه خوب و سالم را انکار کند . لذت زندگی بستگی به وجود دستگاه گوارشی سالم دارد . در حالیکه یک هاضمه بد و بروز عوارضی نظیر اسهال ، یبوست ، زخم معده و اثنی عشر ، کولیت « آماس یا التهاب کولون » آپاندیسیت ، هپاتیت « آماس بافت کبد » آرامش را از زندگی شخص سلب می نماید . هر گاه به عللی وضع جهاز هاضمه شما خوب نبوده و تحت شرایطی به کار خود ادامه می دهد همواره به وظایف آن و مراقبت هائی که بایستی انجام شود می اندیشید . لذا لازم است برای حفظ سلامت و بهداشت دستگاه هاضمه به نکات زیر توجه شود :
۱ - رعایت کامل بهداشت شخصی به ویژه دهان و دندان
۲ - مصرف غذاهای متوازن و سالم و خودداری از مصرف غذاهائی که احتمال فاسد شدنشان می رود .
۳ - رعایت نظم و ترتیب در صرف غذا ، این موضوع کاملاً به ثبوت رسیده که بهتر است برای صرف سه وعده غذای اصلی صبحانه ، ناهار و شام ساعت معینی در نظر گرفته شود و در فاصله بین دو غذا از خوراکی هائی استفاده شود که موجب سلب اشتها نگردد .
۴ - جویدن کامل غذا ؛ در یکسری آزمایشات که بر روی ۳ دسته از افراد برای نشان دادن تأثیر عمل جویدن در گوارش مواد غذائی انجام گرفت از دسته اول که غذای کاملی به آنها داده شده بود خواسته شد که غذا را با حالت معمولی و یا تندتر از معمول بخورند . به دسته دوم و سوم به ترتیب به میزان یک دوم و یک سوم غذای دسته اول داده شد و از آن ها خواسته شد که غذای خود را در نهایت آرامی صرف کنند . پس از یک ماه مشاهده شد که دسته دوم و سوم یعنی آنها که غذای کمتری مصرف کرده ولی خوب جویده بودند به مراتب قوی تر و شاداب تر از دسته اول بودند .
۵ - غذاهای روزانه هر کس متناسب با وضع شخص و سایر شرایط جسمانی او تعیین شود و از پرخوری پرهیز گردد . بیماری هائی که در نتیجه کم غذاخوردن پیدا می شود پس از تقویت مزاج بهبود می یابند ، در صورتی که عوارض پرخوری به مراتب بیشتر و عواقب آن سخت و خطرناک می باشد و اصلاح ضایعاتی که پرخوری پس از چندی در اعضای مهم بدن تولید می کند دشوارتر است .
در اشخاصی که پرخوری می کنند مقدار انرژی لازم برای هضم مواد غذایی به مراتب بیشتر از مقدار انرژی است که برای هضم غذای متعادل ضرورت دارد . بنابراین آنهائی که غذای متعادل مصرف می کنند قوی تر از اشخاص پرخور هستند زیرا قوای خود را صرف هضم مواد غذائی فوق العاده نمی کنند . اغلب اشخاص پرخور اگر مدتی از وقت غذاخوردن آنها بگذرد احساس می کنند که ضعیف و ناتوان شده اند و وقتی هم که از سر میز یا سفره برمی خیزند تازه مدتی مجبورند از انجام هر کاری دست بکشند و استراحت کنند . علت این امر این است که تمام انرژی بدن آنها صرف گوارش غذاهای زیاده از حد که خورده اند می شود و همین که غذای آنها از قسمت های اولیه دستگاه گوارش گذشت تازه خستگی هضم غذاها آنها را فرا می گیرد . بنابراین خودداری از پرخوری و مصرف غذاهای متوازن و سالم بهترین راه کمک به درمان بسیاری از بیماری های دستگاه گوارش می باشد .
۶ - پرهیز از مصرف غذاهایی که به تجربه دریافته اید مصرف آن غذاها ناراحتی هایی در اعمال گوارشی تان به وجود می آورد یعنی باصطلاح عامیانه آن غذاها به شما نمی سازد .
۷ - دوری جستن از عصبانیت و اضطراب هنگام غذاخوردن و صرف غذا در محیط شاد و بانشاط ، به طورکلی باید توجه داشت که هنگام صرف غذا هیچ گونه اضطراب ، نگرانی یا عصبانیتی در کار نباشد در غیراین صورت سبب کند شدن عمل هضم و ایجاد سوء‌هاضمه و کاهش قدرت بدنی و کارآئی شخص می گردد و این عارضه نیز به نوبه خود ایجاد اضطراب و هیجان بیشتری می نماید .
خشم و ترس شدید علاوه بر آن که روی ترشح معده اثر می گذارد ، ترشح صفرا و شیره های لوزالمعدی را نیز دچار اختلال می سازد . در این گونه موارد ممکن است حرکات دودی معمولی روده و معده را نیز متوقف سازد .
یکی از محققین به نام پروفسور کانون با مطالعاتی که در این زمینه انجام داده نشان داده است که هرگاه سگی را در اطاق گربه ای که در حال صرف غذا است وارد کنند کلیه انقباضات معدی و حرکات دودی روده ای حیوان بلافاصله متوقف می گردد .
۸ - تنوع در نوع غذاهای مصرفی ، این عمل باعث جلب اشتها و هضم آسان و سریع غذا می گردد . هر گاه رنگ و طعم و بو و منظره غذا جالب باشد هضم آن آسانتر و سریع تر انجام خواهد پذیرفت .
برای کسانی که به سبب بیماری یا علت دیگری اشتهای خود را از دست داده اند بهتر است غذاهای کمتر و خوش منظره تری در نظر گرفته شود تا باعث جلب اشتهای آنان گردد .
۹ - صبحانه بایستی شامل یک سوم تا یک چهارم غذای روزانه باشد . بنابراین باید سعی نمود شب قبل به اندازه ای غذا میل شود که صبح روز بعد اشتهای کافی برای صرف صبحانه موجود باشد .
۱۰ - از مصرف آب آشامیدنی غیرتصفیه و سبزیجات و میوه جات نشسته خودداری شود .
۱۱ - حتی المقدور از مصرف غذاهای زیاد برشته و سرخ کرده اجتناب شود .
۱۲ - اجتناب از نوشیدن مایعات زیاد سرد یا گرم
۱۳ - اجتناب از مصرف مشروبات الکلی ،سیگار ، مواد مخدر و محرک .
۱۴ - بهتر است بعد از صرف غذا لااقل تا حدود نیم ساعت از انجام هر گونه تمرینات ورزشی و کارهای فکری خودداری نمائید زیرا در این حالت دستگاه هاضمه چنان که شاید و باید کار خود را نمی تواند انجام دهد و در نتیجه ناراحتی و درد معده و سوء‌هاضمه پیش می آید .
۱۵- استحمام در آبی که حرارت آن کمتر یا زیادتر از گرمای بدن شخص باشد سبب انحراف خون از جهاز هاضمه به سایر قسمت های بدن می گردد . بنابراین باید از استحمام کردن در ساعت اول بعد از خوردن غذا امتناع ورزید و به هیچ وجه توصیه نمی شود .
۱۶ - مصرف دارو تنها در صورت تجویز پزشک مجاز بوده و از استفاده خودسرانه دارو در مواقع ناراحتی های
وارشی باید خودداری شود .
۱۷ - خودداری از وادار کردن کودکان به خوردن غذا یا خوراندن اجباری غذا به آنان که سبب بی علاقگی بیشتر آنان به خوردن می گردد و هم چنین اجتناب از تنبیه کردن آنان به علت بی اشتهایی و یا وادار کردن آنان به خوردن پس از یک ناراحتی روانی .
۱۸ - در مواقع مقتضی به ورزش و تفریح پرداخته و از تمریناتی که موجب تعدیل کار دستگاه گوارش می شود استفاده نمائید .
۱۹ - بهتر است غذا را از رقیق ترین آن شروع کنیم و در خوردن آب افراط ننمائیم .
۲۰ - محیطی که در آن غذا صرف می کنیم باید روشن ، تمیز و فاقد بوی نامطبوع باشد . اگر میز غذا را با دسته گلی بیارائیم و نیز محل آن طوری باشد که منظره خوش آیندی داشته باشد در هضم غذا کمک مؤثری می نماید .
بیماریهای گوارشی
1- آمیبیازیس
تعریف :
این بیماری بدنبال عفونت با آمیبی بنام انتموباهیستولیتیکا که یک انگل بدون فلاژل است ایجاد می شود. این انگل در مناطق حاره بخصوص در نواحی با سطح اقتصادی - اجتماعی پائین فراوان دیده می شود . این بیماری در دو نوع رود ه ای و خارج روده ای ظاهر می گردد که نوع روده ای به سه شکل بدون علامت یا علائم ضعیف مثل نفخ ، یبوست و گاهی اسهال است . نوع غیرخونی که با درد شکم و اسهال ایجاد می گردد و نوع خونی که اسهال و دل درد همراه با خون و بلغم در مدفوع وجود دارد .
اهمیت و عوامل مؤثر :
انسانها تنها منبع این انگل می باشند و راه انتقال از طریق مدفوع - دهانی می باشد . که از طریق یک فرد به فرد دیگر منتقل می گردد . این انتقال از راه آب و غذا و گاهی از طریق ارتباط جنسی در همجنس بازان منتقل می گردد . حدود ۱۰ درصد افراد یک جامعه درگیر این انگل هستند که این در مناطق حاره بخصوص در افریقا و آسیا به ۲۰ تا ۵۰ درصد می رسد . این بیماری منجر به مرگ ۴۰ تا ۱۱۰ هزار مورد در سال می گردد . انگل در کودکان و نوجوانان و افراد با سوء تغذیه بیشتر دیده می شود . این بیماری انگلی سومین رتبه را بعد از بیماریهای انگلی مالاریا و شیستوزومیا در دنیا به خود اختصاص داده است .
انگل بصورت کیستهای کوچک از طریق آب و غذا وارد دستگاه گوارش گردیده و از آنجا در روده کوچک به شکل تروفوزوئیت در آمده و تکثیر خواهد کرد و ایجاد علائم بالینی برای بیمار خواهد گردید و بعد مجدداً به شکل کیست تغییر شکل داده و از راه مدفوع مجدداً وارد محیط می گردد و چرخه تکرار می گردد . انگل آمیب در دمای ۵۵ درجه سانتیگراد از بین می رود ولی نسبت به اسید معده مقاوم است .