چکیده
طرح بانک اطلاعات پروژه‌های تحقیقاتی و مدارک علمی آب در سال 1374 با هدف آماده سازی 10000 مدرک درموضوعات آب، به طور مشترک بین وزارت نیرو و مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران آغاز شد. این مجموعه بااستفاده از نرم افزار CDS/ISIS و اصطلاحنامه‌های معتبر جهانی در موضوع آب تهیه شده. در این مقاله که با استفاده ازبانک مذکور نوشته شده، با اشاره به آمار قنات‌های کشور، وضع آن در سه دهه اخیر بیان شده و نقاط قوت و ضعف‌مطالعات انجام شده مشخص گردیده. ضمناً علل آلودگی آب قنات‌ها و چگونگی تغذیه مصنوعی از سیلاب به منظورحفاظت از آبدهی قنات‌ها را تشریح گردیده و اشاره شده که با کمک فن قنات‌سازی علاوه بر انتقال آب شیرین از مناطق‌کوهستانی به دشت‌ها و حاشیه کویرها، با تکیه بر علوم و فن‌آوری جدید می‌توان آب‌های شور را از مجاورت سفره‌های‌آب شیرین دور کرد. در پایان پیشنهادهایی نیز برای تقویت بانک اطلاعاتی فوق الذکر ارائه شده است.
طرح بانک اطلاعات پروژه‌های تحقیقاتی و مدارک علمی آب(نظارت این طرح با خانم ملوک السادات بهشتی و مجری آن خانم‌مهرخ ملکیان) از سال 1374 به موجب قرارداد منعقد شده بین معاونت امور آب وزارت نیرو و مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران‌در این مرکز به اجرا در آمده است.هدف از اجرای این طرح، تهیه و آماده‌سازی 10000 مدرک شامل پایان‌نامه، گزارش طرح تحقیق، مقاله سمینار، مقاله مجله، استاندارد آب، و پروانه ثبت اختراع در موضوعات زیر می باشد:
آبشناسی، صنایع آب آشامیدنی، مدیریت بهره‌برداری از آب، حقوق آب، آلودگی آب، توزیع آب، آب‌های زیرزمینی، آب‌های‌سطحی، نزولات جوی، آلودگی دریا، آبیاری و زهکشی، کنترل سیلاب، کیفیت آب، طبقه‌بندی‌های کیفیت آب، سدسازی و صنایع‌ذیربط، ارتباط آب و خاک، آب و جمیت، زلزله، ژئوفیزیک، و ژئوتکنیک و استانداردهای آب فرمت کتابشناختی سال 1995یو.اس.مارک در طراحی کاربرگه های این طرح ازUS MARC BIBLIOGRAPHIC FORMAT 1995در برنامه‌ریزی رایانه‌ای آن از نرم افزارCDS/ISIS، و در کنترل توصیفگرها و کلیدواژه‌ها از اصطلاحنامه‌های زیر استفاده شده است:
1 اصطلاحات منابع آب1_ Thesaurus of water Resources Terms.
2_ TEST (Thesaurus of Engineering and scientific Terms).
2 اصطلاحات مهندسی و علمی
3_ Ei thesaurus.
3 اصطلاحنامه
4_ SPINES Thesaurus.
4 اصطلاحنامه اسپانز
5_ Thesaurus of Law.
5 اصطلاحنامه حقوق
مدارک این مجموعه به زبان‌های فارسی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و روسی، ولی توصیفگرها به زبان فارسی و انگلیسی می باشند.در حال حاضر اطلاعات این بانک در محیط "ویندوز 95"، و از طریق اینترنت قابل دسترسی است. از آنجا که در هنگام تهیه این بانک‌اطلاعاتی اصل مدارک نیز گردآوری شده، به هنگام جستجو از طریق رایانه اطلاعات کتابشناختی و متن کامل اسناد تواماً قابل بازیابی‌و می‌باشند. این مجموعه در حال حاضر در طرح تحقیقات کاربردی طرح استانداردهای آب، معاونت امور پژوهشی وزارت نیرو،واقع در (خیابان فلسطین شمالی تلفن 8904304) در دسترس محققان، پژوهشگران و علاقمندان می‌باشد.
از ویژگی‌های این بانک اطلاعاتی این است که به دلیل استفاده از اصطلاحنامه‌های معتبر، توصیفگرها و کلیدواژه‌ها دارای نظم‌منطقی و ارتباط علمی با یکدیگر می‌باشند و بدین ترتیب، استفاده کنندگان براحتی و بدرستی می توانند درجهت موضوع مورد نظر ،هدایت و رهبری شوند.
ابتدا در ارتباط با موضوع این همایش به جستجو در این بانک اطلاعاتی پرداخته شد و جمعاً به 1284 مدرک در ارتباط با قنات وموضوعات وابسته به آن به شرح زیر دسترسی حاصل شد:
آب‌های زیرزمینی 758 مدرک، قنات217 مدرک، سیلاب 108 مدرک، تغذیه مصنوعی63مدرک، تغذیه طبیعی 2 مدرک،آلودگی آب‌های زیرزمینی83 مدرک، مقاومت مصالح40مدرک، حقوق آب13 مدرک(که از این تعداد 2 مدرک در ارتباط با حقابه‌قنات‌ها است).
با مطالعه این مجموعه مشخص گردید که ایرانیان در سه هزار سال پیش به جریان آب‌های زیرزمینی پی برده بودند و باتوجه به این که‌آب‌های زیرزمینی در قسمت‌های مرکزی ایران اکثراً شور و غیر قابل استفاده برای شرب و کشاورزی است، آب زیرزمینی لایه های‌آبدار دامنه کوه‌ها را بوسیله نیروی ثقل زمین به حاشیه کویرها رسانده و کویرها را آباد ساخته‌اند. دیگر این که فن قنات سازی ابداع‌ایرانیان بوده و کشورهای دیگر بتدریج از آن الگو گرفته‌اند. از ویژگی‌های این قنات ها آن است که بعد از 3000 سال هنوز هم قابل‌استفاده‌اند و حتی تا دو سه دهه اخیر 75% آب مورد نیاز کشور را تأمین می کرده‌اند.
آمار قنات‌های کشور
اولین مطلبی که به ذهن می‌رسد این است که ما در ایران براستی چند قنات داریم؟ با مطالعه چند مدرک گردآوری شده نتایج زیرحاصل شد:
ع. بهینا در کتاب "قنات سازی و قنات داری" نوشته که قریب 40000 رشته قنات در سراسر ایران موجود است(1).
کاظم. صدر و حبیب ا...سلامی تعداد قنات ها را 3000 رشته اعلام کرده‌اند(2.)
اچ،ای. وولف در مقاله‌ای تعداد قنات‌های ایران را 22000 رشته با بیش از 274000 کیلومتر درازا اعلام می کند (3).
نتیجه این که ما دقیقاً نمی‌دانیم در ایران چند رشته قنات داریم و این قنات‌ها در کجا قرار دارند.
در سال 1372 پایان نامه کارشناسی ارشدی با عنوان «روش EM-VLF و کاربرد آن در اکتشاف قنات ها با استفاده ازدستگاهABEM-WADI» در موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران کار شده (4) و درآن راهها عملی و پیشنهادهای ارزشمندی در ارتباط بااکتشاف قنات‌های کشور ارائه شده است.
در سال 1372 در سمینار کاربرد کامپیوتر در علوم کشاورزی مقاله‌ای با عنوان "جمع آوری اطلاعات و ایجاد پایگاه اطلاعاتی‌برای قنوات ایران" ارائه شده (5) که بیشتر جنبه آماری دارد.
بررسی وضع قنات‌ها در سه دهه اخیر
آغاز تخریب قنات‌های ایران مربوط به سال 1346 است (6).بعد از «کنفرانس جهانی آب برای صلح، در سال 1967، دربرنامه‌ای با عنوان «سیاست‌های مربوط به توسعه منابع آب ایران و مشکلات و راه حل‌های آن»، حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق دردشت‌های کشور و در حریم قنات‌ها آغاز گردید و بعد از آن، شاهد افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی و آب دهی کم و کم‌تر قنات‌هابوده‌ایم.
در سال 1349 موسسه آبشناسی ایران دست به یک سری تحقیقاتی زد که نتایج آن‌ها به صورت پایان نامه کارشناسی ارشد باعناوین زیر عرضه شده است:
-بررسی نوسانات سطح آب های زیرزمینی دشت ورامین(7)
-بررسی نوسانات سطح آب های زیرزمینی منطقه کرج(8)
-بررسی نوسانات سطح آب‌های زیرزمینی دشت قزوین(9)
-بررسی نوسانات سطح آب‌های زیرزمینی دشت تهران(10)
-بررسی نوسانات سطح آب‌های زیرزمینی دشت مشهد(11)
در این تحقیقات موارد زیر مورد مطالعه قرار گرفته است:
نوسان سطح آب، آب زیرزمینی، مختصات جغرافیایی، آب و هوا، آب سطحی، آبدهی، زمین شناسی، بهره برداری آب، چاه،قنات، و داده‌های آماری. شایان ذکر است که دراین مطالعات، قنات‌ها و چاه‌ها اعم از عمیق و نیمه عمیق به عنوان منابع آب زیرزمینی‌بطور همزمان بررسی شده‌اند و ضمن بررسی موارد فوق، پیشنهادها و نظریات مربوط به هر مورد آمده است.
در بررسی مجموع مطالعات گردآوری شده برروی قنات‌های کشور به نظر می‌رسد که وزارت نیرو از سایر سازمان‌های تحقیقاتی‌و دانشگاه‌های فعالتر می‌باشد. ازجمله این فعالیت ها، مجموعه مطالعاتی مربوط به وزارت نیرو- معاونت امور آب، تلفیق مطالعات،شامل 82 مورد مطالعه است (ه1294 ) که با عنوان شناسنامه منابع آب در سال 1370 منتشر شده و عناوین برخی از آن‌ها بقرارزیراست:
- شناسنامه منابع آب دشت قروه-دهکلان، کد:430-37-295
- شناسنامه منابع آب دشت گرگان و دشت، کد:430-42-300
- شناسنامه منابع آب دشت میمه،کد:430-155-452
- شناسنامه منابع آب دشت شوقان، کد:430-97-392
- شناسنامه منابع آب دشت دستگردان، کد:430-96-391
- شناسنامه منابع آب دشت دامغان، کد:430-99-394
- شناسنامه منابع آب دشت خوش آب، کد:430-98-393
- شناسنامه منابع آب دشت خضری، کد:430-100-395
- شناسنامه منابع آب دشت ساری-دشت ناز، کد:430-43-301
در این مطالعات کلیه دشت های کشور کدگذاری و موارد زیر به شکلی بسیار نظام‌مندو هماهنگ در همه آن‌ها مطالعه شده است:
منابع آب، مشخصات جغرافیایی، زمین‌شناسی، بارندگی، پوشش گیاهی،پتانسیل تبخیر، دما، آب ورودی، آب زیرزمینی،داده‌های آماری، قنات، چشمه، پیزومتر، کیفیت آب، ترازنامه، اسامی جغرافیایی.این مطالعات در دشت یزد و اردکان شامل صنعت‌و معدن نیز می شود.
وزارت نیرو مجموعه مطالعات دیگری بین سال‌های 70-1368 انجام داده که 12 مورد می‌باشد و(95-106) و باعنوان طرح جامع
آب کشور کلیه قنات‌های حوزه آبریزهای زیر را مطالعه نموده است:
1 طرح جامع آب کشور:منابع آب‌های زیرزمینی حوزه آبریز کویر مرکزی
2 طرح جامع آب کشور: حوزه آبریز قم و قره چای
3 طرح جامع آب کشور: حوزه آبریزمند
4 طرح جامع آب کشور:حوزه‌های آبریز نمکزار خواف کال شور و دشت کویر، جلد اول: سیمای طبیعی و جغرافیایی مصارف آب
5 طرح جامع آب کشور:حوزه‌های آبریز نمکزار خواف کال شور و دشت کویر، جلد دوم: منابع آب، توسعه منابع آب
6 طرح جامع آب کشور:منابع آب‌های زیرزمینی حوزه آبریزهای شور، جاجرود و قره‌چای
7 طرح جامع آب کشور:منابع آب‌های زیرزمینی حوزه آبریزکل
8 طرح جامع آب کشور:منابع آب‌های زیرزمینی حوزه‌های آبریز دز و کارون
9 طرح جامع آب کشور:منابع آب‌های زیرزمینی حوزه آبریز ارس