کلیات : تعریف کلی بهداشت : اموری که در ارتباط با سلامت فرد و جامعه باشد بهداشت گفته می شود : تعریف بهداشت دام : اموری که در ارتباط با سلامت دام و جمعیت دامی باشد بهداشت دام گفته میشود با توجه به این که تعداد زیادی از بیماریها دام قابل انتقال از دام به انسان بوده لذا تعمین بهداشت دام کمکی به بهداشت انسان وجامعه نیز میباشد .
از یک طرف گسترش روابط بین المللی واز طرف دیگر موضوع تجارت و از همه مهمتر سلامت و بهداشت جامعه انسانی در گرو برنامه هایی است که بتواند در زمانی کوتاه منبع دامی کشور را از لوث وجود بیماریهایی که این جمعیت را تهدید مینماید پاک کند این امر هم میسر نیست مگر آن که بهداشت دام و جایگاه دام تعمین شده و در راه مراقبت بیماریهای دامی و کنترل و مبازه با بیماریهای تصمیم گیریهای دقیق ، منظم و با برنامه ای صحیح انجام داد .
اهمیت بهداشت دام و جایگاه : 1 – تامین سلامت دام 2- تامین مواد غذایی و پروتئین حیوانی برای مصرف انسان ( افزایش تولید ) 3- کمک به تامین سلامت جامعه ،کنترل و پیشگیری بیماریهای قابل انتقال از حیوان به انسان ( وجود بیش از 400 نوع بیماری قابل انتقال از حیوان به انسات که سلامت انسان و جامعه را مورد تهدید قرار میدهد ) 4- با ایجاد محیط سالم برای دام محیط زندگی انسانها نیز که در ارتباط با دام هستند سالم میگردد 5- ایجاد زمینه برای تجارت خارجی 6- کمک به افزایش در آمد دامداریها بهداشت جایگاه دام ----------- دامداریها به سه فرم تقسیم میشوند : فرمهای سنتی ، فرمهای نیمه صنعتی ، فرمهای صنعتی در فرمهای صنعتی : جایگاه دام : اصطلاحا به کلیه ساختمانهایی مثل بهاربند ، شیردوشی ، بیمارستان ، زایشگاه و سایر سالنها و ساختمانهای یک دامپروری گفته می شود محوطه دامداری : به فضا و سطوحی گفته می شود که جایگاه دام را احاطه کرده اند و شامل خیابانها ، پیاده روها ، مبادی ورود و خروج دام و کامیون و خودروها و ...
است این محوطه دامداری به چاه آب ، مخزن آب دامداری و فاضلاب و سیستم های مربوطه نیز شامل می شود .
همانگونه که بهداشت ساختمانهای دامداری مورد اهمیت است بهداشت محوطه دامداری نیز از اهمیت برخوردار است خصوصا در ورودی دامداری که باید حوضچه ضد عفونی داشته و حتما باید همیشه از ماده ضد عفونی مناسب و موثر پر بوده و هر از چند گاهی کنترل گردد ، خصوصا بعد از بارندگیها نیاز به افزودن ضدغفونی دارد .
در دامدارباید از بشکه های و یا ظروف مخصوص زباله استفاده گردد و در آنها محکم بسته شوند .
به هیچ وجه وسایل مورد استفاد شده مثل دستکش یک بار مصرف ظروف پلاستیکی سرمها ، شیشه های خالی واکسنها و یا سایر داروها ، کیسه های نایلونی ویا باند و پنبه های آلوده در محوطه دامداری انداخته نشوند .
در بهداشت محوطه دامداری و جایگاه دام باید توجه خاص به جوندگان و موشها گردد .
از ورود و خروج حیواناتی مانند گربه و سگ به داخل دامداری جلوگیری گردد و در ضمن امکان ورود حیواناتی مثل شغال و روباه ، گرگ به دامداری نداشته باشد .
بهداشت زایشگاه : 1- کف زایشگاه باید بتون ریزی بوده و شیب ملایمی به طرف فاضلاب داشته باشد 2- دیوارها از کاشی یا سنگ سفید و قابل ضد عفونی و شعله افکنی باشد 3- حرارت و تهویه در داخل زایشگا قابل تنظیم باشد 4- حرارت اطاق زایشگاه باید در هنگام تولد گوساله حداقل 20 درجه و حداکثر 30 درجه سانتی گراد باشد پیش از زایمان مقداری کاه و کلش خشک با ضجامت کافی در کف زایشگاه ریخته شود 5- از کوران و جریان شدید هوا به داخل زایشگاه به خصوص در فصل زمستان جلوگیری شود 6- در داخل زایشگاه وسایل وابزار اولیه نظافت و ضدعفونی مثل ساولون و ترکیبات یددار ، دستکش مامایی ، طناب مخصوص کشیدن گوساله و وسایل جراحی و....
در محل مخصوص وجود داشته باشد 7- بعد از زایمان کاه و کلش که زیر گاو پهن شده بود همراه با جفت و مایعات جنین و خونابه دور شوند .
8- بعد از زایمان بعد از تمیز کردن زایشگاه کاملا کف و دیوارها ضدعفونی شده و از شعله افکن استفاده شود وسایل و تجهیزات مورد استفاده نیز ضدعفونی شده و برای زایمان آماده شوند بهداشت مرکز پرورش گوساله : 1- حداقل با زایشگاه باید 10 متر فاصله ذاشته باشد 2- از رفت وآمد افراد غیر مسئول خوداری شود 3- گوساله ها پس از چند ساعت که از تولد گذشت و توسط مادر لیسیده شد و خشک گردید و نیز پس از خوردن اولین آغوز ( ماک ) حتما به سالن پرورش گوساله منتقل شوند 4- رعایت موارد بهداشتی و ضدعفونی بسیار مهم است به طور معمول گوسال ها از دو ماهگی به تدریج از شیر گرفته و به بهار بند مخصوص گوساله های 3 تا 6 ماهه و بعد به بهار بند گوساله های 6 تا 12 ماهه منتقل می شوند .
محل پرورش گاوهای بالغ 1- بهار بند تلیسه های 12 تا 18 ماهه غیر آبستن 2- بهار بند تلیسه های آبستن 3- بهار بند گاوهای شیرده که بنا به ضرورت به بهاربند گاوهای کم شیر و پر شیر میتون تقسیم کرد 4- جایگاه بسته 5- جایگاه باز شیردوشی و بهداشت آن : الف : بهداشت فردی کارکنان شیردوشی 1- کنترل بهداشتی و سلامتی کارگران و داشتن گواهی لازمه از مراکز مربوطه 2- داشتن لباس کار و چکمه و دقت در تمیزی و ضدعفونی آنها 3- شستن و ضد عفونی دستها قبل از شیردوشی 4- قبل از شیردوشی باید از حوضچه ضدعفونی عبور کرده و چکمه هایش را ضد عفونی نماید ب : بهداشت لوازم .
دستگاههای شیر دوشی که شامل ا- منبع خلع 2- مخزن شیر 3- پل ساتور 4- کلاهکها 5- لایه داخلی میباشند شستشوی کلاهک ها بعد از اتمام دوشش هر گاو برای جلوگیری از انتقال باکتریها بسیار مهم است کلاهک و چنگگ در ابتدا با آب گرم شسته می شود و سپس با یک محلول ضدعفونی می شود و دو باره یک شستشوی دیگر با اب انجام میگیرد و سپس به طور معکوس آویزان میکنند تا برای دوشش بعدی آماده باشند ضدعفونی مورد استاده ساولن و یا هیپوکلریت سدیم میباشد در پایان شیردوشی بهتر است ابتدا به به مدت 10 دقیقه با آبگرم تمام لوله های برنده شیر شسته شده و و سپس با محلول 2 تا 3 در صدی هیپوکلریت سدیم به مدت 15 دقیقه شستشو و ضدعفونی شوند میتوان ار ساولن 100/1 تا 200/1 نیز استفاده نمود بهتر است تمام سطوح داخلد لوله ها هر هفته 2 الی 3 نوبت با سود کاستیک 2 تا 3 درصد ( محلول ولرم ) ضدعفونی شوند در عمل ضدعفونی باید بعد از استفاده از مواد ضدعفونی تمام لوله های مجاری انتقال شیر از ابتدا تا انتها با آب گرم شسته و آبکشی شوند در پایان عملیات شیر دوشی باید دیوارها و کف سالن شیردوشی با آب گرم پر فشار بخوبی شسته شده و بهتر است این کار با آب گرم انجام گیرد و فضولات از طریق فاضلاب به بیرون هدایت شده و بعد کف سالن و ناحیه چال شیردوشی با ستریمید C با رقت 30/1 ضد عفونی شود از لحاظ احتیاط بهتر است که هفته ای دو نوبت از سود کاستیک 5 درصدیبه جای ستریمید استفاده شود از ساولن و هیپوکلریت سدیم 5 درصدی نیز می توان استفاده کرد .
انبار علوفه و مواد غذایی : در انبار علوفه و مواد غذای خصوصا به کنترل رطوبت و درجه حرارت باید دقت بیشتر گردیده و از رشد قارچها و باکتریها پیشگیری گردد و در ضمن به وجود حیوانات مثل موش دقت شود انبار علوفه و مواد غذایی : در انبار علوفه و مواد غذای خصوصا به کنترل رطوبت و درجه حرارت باید دقت بیشتر گردیده و از رشد قارچها و باکتریها پیشگیری گردد و در ضمن به وجود حیوانات مثل موش دقت شود بهترین روش برای خلاص شدن از کود ، انبار آن در کنار زمین های زراعی در فاصله ای دور از گاوداری است و برای جلوگیری از رشد مگس و سایر حشرات پاشیدن پودر اهک خشک روی کود می باشد ( مقدار 5 کیلو گرم آهک خشک بر روی سطح 100 مترمربع ) فرم سنتی : در فرمهای سنی محل پرورش دام معمولا در کنار محل سکونت دامدار میباشد ولی باید در ساخت محل پرورش دام در روستاها نکات ذیل مورد توجه قرار گیرد : 1- از منازل مسکونی دور بوده تا بو و حشرات باعث ناراحتی افراد نشود 2- جهت محل پرورش طوری انتخاب گردد که حداکثر نور و آفتاب به آن بتابد 3- نور وتهویه باید رعایت شود 4- کف باید صاف بوده و شیب آن به طرف بیرون هدایت شود و نظافت آن ساده باشد در فرمهای سنتی باتوجه به این هرگز محل زایشگاه و یا محل مخصوصی برای زایمان در نظر نمیگیرند لذا دامها در همان محل پرورش دام زایمان میکنند و این امر هم باعث عوارض گوناگونی و حتی تلفات در دامها و گوساله ها و بره ها میگردد جهت انجام زایمان معمولا میبایست دامهای آبستن را چند روز قبل از زایش که با علایمی مانند بزرگ شدن پستان و تورم آلت تناسلی ظاهر میگردند استراحت داد .
در هنگام زایمان طویله و آغل تمیز شده و کف آن از یک لایه نرم از کاه و یا خاک اره تمیز پوشانده شود و هرگز نباید با دستهای کثیف و بدون ضد عفونی در زایمان مداخله نمود.
یکی از فاکتورهای اساسی در بهداشت دام و بهبود شرایط تولید درواحدهای دامپروری وجود یک جایگاه مناسب و بهداشتی متناسب با شرایط آب و هوایی هر منطقه است علاوه بر این جایگاه مناسب و بهداشتی دام متضمن حفظ سلامتی و بهداشت محیط دام و محصولات تولیدی ان (شیر، پنیر، ...) و عامل جلوگیری کننده از شیوع بیمارهیا مشترک انسان و دام می باشد.
از طرفی مطابق با آمار ارائه شده از طرف سازمان برنامه و بودجه استان حدود 39درصد دام استان بصورت عشایری و 3/60 درصد روستایی و تنها 8/0 درصد دامداریها صنعتی می باشند.
با توجه به اینکه اکثر واحدهای نگهداری دام روستایی قدیم و سنتی، تنگ و تاریک، کثیف و مربوط، بدون هوای کافیو اصولا فاقد امکانات بهداشتی است.
لذا این مسئله باعث شد که در هر یک از شهرستانهای استان تعدادی از این واحدها توسط اداره امورد ام استان بهسازی و نوسازی شود.
برای بررسی اثرات این تغییر وضعیت بر بهبود شرایط تولید در گاوداریها دوفاکتور ذیل که بطور مستقیم در این رابطه ذخیل هستند در نظر گرفته می شود: 1- بهداشت دام و فرآورده های ان با شاخص های (درصد ابتلا به بیماریها در گله، درصد تلفات گوساله، بار میکروبی شیر تولیدی) 2- میزان هزینه ها با شاخص های (هزینه تعلیف، هزینه کارگیری، هزینه سم پاشی و ضدعفونی کردن اغول، هزینه دارو و درمان واکسیناسیون).
با توجه به تعداد 3200 واحد گاوداری روستایی بهسازی شده در 10 شهرستا استان با فرمول کوکرال حدود 300 واحد گاوداری انتخاب می شود که به روش انتساب متناسب در هر شهرستان تعدادی گاوداری بهسازی دشه به همان نسبت گاوداری بهسازی نشده انتخاب دشه (این تعداد بر اساس مقدورات و پیش برآورد واریانس یک صفت بارز در پیش آزمون ممکن است تغییر کند) و با تهیه پرسش نامه برای این دو دسته گاوداری اطلاعات مورد نیاز گردآوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.