دانلود مقاله گوشه ای ازتاریخ شکل گیری تهران قدیم

گاهی دانش آموزان ودوستان درمورد تهران قدیم سوالاتی می کنند که یا تحقیق وتامل می توان به سوالات آنها کامل تر پاسخ داد لذا اینکه تهران چگونه ازدیلمی کوچک ومردمانی اندک با خانه های زیرزمینی تبدیل به شهری بی سروبن شده با آسمان خراش ها وبرج های بلند ومیلیون ها نفرمردمی که ازبام تا شام درتلاش هستند ؟

وقتی به دنبال جواب سوالات به کتاب مراجعه کنیم می بینیم که برای پاسخ به این سوالات کتاب های فراوانی دررابطه با تهران قدیم ازبنا های تاریخی ونحوه شکل گیری آن تا خصوصیات اقلیمی وسیاسی واقتصادی و....

به دست نویسندگان بزرگ ایرانی وخارجی به رشته تحریر درآمده است .

واکنون این تحقیق مختصر وفشرده شاید بتواند درمورد چگونگی شکل گیری تهران ومجموعه ای ازبناها واماکن متبرکه وقدیمی این شهر بزرگ پاسخگو باشد .

انشا ءا....

معنی تهران درریشه شناسی عامیانه نام واژه تهران را به دوبخش ته + ران تجزیه کرده اند وآن را به معنی فردی که حیوانات یا افراد دیگر راپیش می راند ویا دراعماق ( زیرزمین ) خانه داشته اند البته این معنی نیز برپایه نوشته های یاقوت حموی درمعجم البلدان وزکریا قزویشی درآثار البلاد واخیار العباد است که می گویند : « تهرانی ها درخانه های زیرزمینی زندگی می کنند » ازسوی دیگر برخی ازپژوهشگران دو واژه تهران وشمیران را برابر هم گذاشته اند وتهران را مکان مسطح یاد ازمشت وشمیران را مکان که حد آن برکه یا مخزن آب وجود دارد معنا کرده اند به این ترتیب که ( شمی ) به معنی مکان آبدار و(به ) به معنی مکان مسطح یا دشت یا (ران ) پیوند مکانی ترکیب شده اندو دو واژه شمیران وتهران را ساخته اند برینلو که شمی یا نه با پسوند ران ترکیب می شود .

احمد کسروی نیز تهران را جایگاه گرم وشمیران را جایگاه سرد معنا کرده است یا اینهمه تاکنون این نظرجامعیت وقطعیت نهایی یافته وپاره ای ازصاحب نظران با آن موافق نیستند به سخن دیگرتا امروز معنای علمی ودقیق کلمه تهران کد مورد تایید همه پژوهندگان مشخص نشده است .

سقوط ری ورونق تهران شهرری پیش ازیورش مغول نیز کما بیش رو به و ایرانی داشت زیرا بنا برشواهد تاریخی جنگ های مداوم میان گروههای مذهبی ری خود درویرانی این شهردخیل بوده است .

زکریا قزونی می گوید : دراهل ری بعضی شافعیه اند وبعضی حنفیه ...

وتعصب بین الرفین بسیار است .

تا آنکه اکثر اوقات به کارزار می انجامد وهمه وقت ظفر شافعیه را باشد با وجود قلت انها وغالب عادات براهل ری قتل وسقک است .

پس ازمغولان ری ویرانه با یورش تاتار به سردگردگی تیمورلنگ مواجه شد وآنچه که برجای مانده بود نابود شد وشهر یکسره تبدیل به ویرانه گردید ازاین رو شاید بتوان چنین گفت که جمع کثیری ازمردم ری به دیه تهران گریختند ودرآنجا سکونت گزیدند وهمین باعث اعتبار شد واین آبادی را ازصورت دیلمی کوچک درآورد .

شاه تهماسب عامل شهرت تهران پس ازویرانی کامل ری براعتبار وتوسعه تهران افزوده شد واین آبادی ازصورت دیلمی کوچک بیرون آمد وشمار بسیاری ازمردمان ساکن ری به تهران کوچ کردند ولی شهرت واقعی تهران مربوط به صد سال پس ازتیمور لنگ یعنی دوره شاه تهماسب صفوی پسر شاه اسماعیل دومین پادشاه سلسله صفویه است .

اعتماد السطلنه دراین باره می نویسد : درزمان شاه تهماسب صفوی تهران به واسطه کثرت میدان واشجار ومکانتی که داشت محل توجه شد .

شاه تهماسب درسنه 961 ه ق حکم کرد با رویی دورآن بنا نمودند که شش هزار گام دوره اش بود وبه عدد سوره مبارکه قرآنی صد وچهارده برج برای باروقراردادند ودرهربرجی یک سوره ازسوره قرآن مجید دفن کردند وچهار دروازه برای شهر ساختند وخندق دوربارو به اراضی رمل زاراتصال یافت وچون خاک خندق ، کفایت ساختن قله وبارو را ننمودند ازدوچال خاک برداشتند : چال میدان وچال حصار وازهمان وقت این دو محل به این دو اسم موسوم شد به این ترتیب تهران دارای برج وبارو شد.

حد ومرز تهران با برج و بارو سرانجام تهران دارای برج وبارو شد حد ومرز تهران با برج وباروی شاه تهماسب برطبق نقشه ای که ازتهران آن زمان موجود است .

برحسب خیابان های کنونی به ترتیب زیر بوده است .

حد شمالی ، خیابان امیرکبیر (چراغ گاز ، چراغ برق ) میدان سپه وخیابان سپه سابق حد جنوبی ، خیابان مولوی کنونی حد غربی ، با اثرکی انحراف خیابان شاپور سابق حد شرقری ، خیابان ری فعلی چهار دروازه تهران چهار دروازه تهران کد درچهار سوی شهرقرارداشت درزمان صفویه احداث شد ، عبارتند از : دروازه حضرت عبدالعظیم (ع) یا دروازه اصفهان که درشمال مولوی ودرابتدای بازار دروازه یا بازار حضرتی قرارداشت .

دروازه دولاب درمدخل بازارچه نایب السطلنه درخیابان ری فعلی .

دروازه شمیران درمدخل خیابان پامنار .

دروازه قزوین درمدخل بازارچه قوام الدوله درمیدان شاپور سابق درنقشه دارالخلافه تهران قدیم ترسیم سال 1275 ( ه ق ) به جای چهاردروازه شش دروازه دیه می شود یعنی غیر از چهار دروازه یاد شده دردروازه دیگر یکی درشمال ودیگری درجنوب قراردارد که درنقشه مشخص است این دو دروازه بعد از دوره صفوی ساخته شد .

دروازه ای که درشمال قراردارد دروزاه ارک یا دروازه دولت است ودروازه ای که درجنوب قراردارد محمدیه یا دروازه نو دروازه شمال ، ارک دولتی ازبناهای افغان ها ست .

زیرا آنها یک جانب هر، ارکی را که درممالک محروسه بنا می کردند به صحرا وصل می نمودند تا همیشه راه گریز داشته باشند علاوه براین افغان ها روی خندق مقابل دروازه دولت پلی ساختند که راه ورود به ارک بود .

دروازه دیگر دروازه محمدیه است که درزمان محمد شاه قاجار ساخته شد وبه آن دورازه نو یا دورازه غار قدیم نیز می گفتند این دروازه درمحله پاقاپوق یا میدان اعرام قرارداشت با زمی گردیم به دوره صفویه وزمان شاه تهماسب اول صفوی نخستین بنایی که پس ازتکمیل باروی تهران به درخواست خواجه شاه تهماسب ساخته شد حمام خانم وتکیه ومدرسه خاتم بود ازاین تکیه وحمام تا پایان دوره صفویه آثاری – برجای مانده بود تا اینکه سرانجام به دست افغان ها ویران شد وبعدها صاحب دیوان حسینه ای به جای آن بنا کرد اکنون مدرسه معروف به فرهنگ درهمان محل است .

تهران پایتخت می شود آقا محمد خان قاجار روز یکشنبه وهم جمادی الاول سال (1200 ه ق ) ( 1164 ه ش و1785) درتهران جلوس نمود سکه زد وخطبه خواند واین شهررا به عنوان پایتخت سلسله قاجار برگزید ازآن تاریخ به بعد تهران را دارالخلافه خواندند .

نه سال بعد یعنی درسال 1209 آقا محمد خان قاجار تاجگذاری می کند اعتماد السطلنه دراین باره می نویسد « درهزارودویست ونه جشن وسلام نوروزی درتهران انعقاد یافت حضرت آغا محمد شاه دراین سلام به استدعای امرا واعیان وسران سپاه ، تاج مشهور به «تاج ماه » وبازو بند مکلل به الماس معروف به «دریای نور » را ازفرف وبازوی مبارک نامی فرمود وسکه به نام آن پادشاه ذی جاه زدند » علل انتخاب تهران به عنوان پایتخت نزدیکی به بلوک های حاصلخیز نزدیکی به ایل فشار ساوجبلاغ وغرب ورامین که ازهوا خواهان آقا محمد خان بودند هم مرزی تهران با استراباد درمازنداران که ستاد نیروی آقا محمد خان درآنجا مستقربود .

مدارس قدیمی تهران تا پایان دوره محمد شاه قاجار مدارس زیادی تا پایان عمر محمد شاه قاجار درتهران ساخته شده که همه ازمیان رفته اندو نام آنها تنها درکتاب هابرجای مانده است البته برخی از این مدارس نیز به دوران پیش ازقاجار وپایتختی تهران مربوط می شوند .

نخست مدارسی که پیش ازدوره قاجارساخته شدند : مدرسه امامزاده زید این مدرسه ازمتعلقات امامزاده زیربوده ودرکنار همان امامزداده نیز قرار داشته است .

مدرسه چال : این مدرسه پشت بازار کفش دوزها قرارداشته است اما امزاده ازاین مدرسه اثری برجای نیست .

مدرسه حکیم باشی درارک : این مدرسه را مدرسه مهرعلیا نیز می گویند چون مهرعلیا ماورناصرالدین شاه درانجا تعمیراتی به عمل آورد .

مدرسه چال حصار: این مدرسه درمحل درخونگاه قرارداشت واکنون نشانی ازان برجای نیست .

مدرسه محمدیه : این مدرسه بین تکیه نوروزخان ومدرسه صدر ودرنزدیکی مدرسه دارالشفا ء قرارداشت .

مدرسه رضائیه : درغرب خیابان سیروس مصطفی خمینی امروزی قرارداشته است بانی این مدرسه ملاآقا رضا فیروز آبادی است .که درسال ( 1117 ه ق ) درگذشت .

مدارسی که درعلمه قاجار وپیش ازناصرالدین شاه ساخته شده است .

مدرسه دارالشفا ء : این مدرسه که میزا ابوالحسن جلوه نیز درقرا درس حکمت می گفت روبروی جلو خان شمالی مسجد شاه قرارداشت .

مدرسه پامنار : مدرسه پامنار درمحله پامنار بود مدرسه حکیم : این مدرسه درعودلاجان قرارداشت مدرسه رضا قلی خان : درمحله تکیه رضا قلی خان مدرسه میرزا صالح : درمحله پامنار مدرسه صدر : درجلو خان مسجد شاه مدرسه هروی یا مدرسه فخریه یا مدرسه خان هروی دربازار چه هروی مدرسه محسینه : دربازار تهران بقاع متبرکه وامامزاده ها درتهران قدیم ازجمله زیارتگاه ها به جای مانده می توان ازبقعه سید اسماعیل بقعه امامزاده یحیی – بقعه امامزاده زید – بقعه سید ناصرالدین بقعه سید ولی و....

اشاره کرد .

بقعه سید اسماعیل ابن بقعه منسوب به سید اسماعیل ازاحفا د فرزند زادگان امام علی النقی (ع) است که درمحله چاله میدان قراردارد که امروزه درقسمت جنوب شرقی میان خیابان بوذر جمهوری پانزده خرداد کنونی وخیابان مولوی قراردارد .بنای فعلی آن بنا برکتبیه موجود درایوان ومداخل حرم درزمان محمد شاه قاجار به سال 1362 ه ق ساخته شده بانی ان عیسی خان بیگلربیگی بوده است .

اثربسیار قدیمی ترآن درمنبت عقیقه است که درضلع غربی حرم قرارگرفته وبه مسجد کوچکی باز می شود که برروی این درتیز نام محمد شاه وعیسی خان بیگلر بیگی آمده است .

ولی قسمت اصلی یعنی وسط هردولنگه درمربوط به سده نهم ح ق می باشد وطبق کتیبه های موجود درآن بانی استاد حسین بن پیرعلی حداد تهرانی است وتاریخ آن غره جمادی الاول است سال 886 هجری ( ه ق ) می با شد واین تاریخ قدیمی ترین سال تاریخی است که درباره ابنیه قدیمی داخل شهر تهران سراغ می رود که مربوط به زمان آق قوینوها می شود .

بقعه امامزاده یحیی (ع) ابن بقعه درجنوب شرقی محله عود لاجان ودرکوچه امامزاده یحیی واقع است ، کوی امامزاده یحیی گوشه ای ازناحیه عودلاجان است که به سبب وجود امامزاده یحیی بدین نام خوانده می شود این محل تا خیابان ری فاصل چندانی ندارد .

به عقیده گروهی ازپژوهندگان بقعه امامزاده یحیی مدفن حضرت یحیی ازفرزند زادگان امام زین العابدین (ع) است ولی برروی صندوق آن یحیی بن زید فرزند امام حسن مجتبی (ع) ذکر شده است .

بقعه امامزاده زید (ع) ابن بقعه درمحله بازارودرانتهای جنبوی بازار باازان یا بازارامیر، میان چهارسوق کوچک وانتهای بازارارسی دوزها واقع است این بقعه متبرکه به طوری که ازتاریخ صندوق عتیقه آن بر می آید مانند بقعه سید اسماعیل وامامزاده یحیی (ع) پیش ازدوران سلطنت سلسله صفویه درتهران دایر بوده است ومانند دو بقعه یاد شده درطول مدتی که تهران پایتخت شده وشهروسعت واهمیت روز افزون یافته است بنای قدیمی آن را برداشته وبنای کنونی را به جای آن ساخته اند شهریار جوان ناکام سلسله زندیه – لطفی خان زند – نز درمجاورت همین بقعه مدفون شده است .

بقعه سید ناصرالدین – سید نصرالدین این بقعه درضلع غربی خیابان خیام بین چهارراه گلوبدندک ومیدان محمدیه – میدان اعدام سابق یا قاپوق واقع است که صحن بزرگ آن به هنگام احداث خیابان خیام ، جزء خیابان شده است .

قدیمی ترین رقم تاریخی موجود دراین بقعه سال 993 ح ق است که درکتیبه ای برروی قطعه طویلی چوب به خط ثلث برحسینیه نوشته شده است وبالای پنجره آهنین درپشت ضلع شمالی ضریح نصب شده است ، تصورمی رود اصل بنای بقعه متعلق به قرن هشتم هجری می باشد که بعدها دردوره های صفویه وقاجاریه درآن ایوان وصحن ساخته وکاشی کاری وآینه کاری شده است .

درتهران قدیم به غیرازچهاربقعه مذهبی تاریخ دارکه شرح داده شد زیراتگاه های دیگری نیز وجود دارد که معلوم نیست قدمت احداث آنها ازبقاع می توان به آثارزیر اشاره کرد : بقعه سید ولی : ابن بقعه درضلع شرقی منتهی الیه بازارارسی دوزها واقع است این بقعه مدخل اصلی صحن ازدرجنوبی آن یعنی روبه روی مدرسه شیخ عبدالحسین است .بنای بقعه نوشته وکتیبه ندارد .

حرم آن مربعی است که هرضلعش به تقریب 5/3 متراست وشاه نشین ها یی به عمق 2تا 5/2 متربروسعت حرم ازچهارجانب می افزایند .

نام صاحب مرقد درزیارت نامه سید ولی بن محمد التقی الجواد (ع) است .بقعه ازبناهای زمان فتعلی شاه است ولی بنای قدیمی تری داشته است که ازدیگر بقای تاریخی تهران جدید تر نبوده است ولی برجای مانده است .

بقعه امامزداه سیداسحاق این بقعه که درکوچه خوابنده لو واقع درخیابان ناصر خسروناصریه قراردارد وبه « قدمگاه چهارده معصوم » نیزشهرت دارد درداخل سرداب لوحه سنگی نسبتا جدید که تاریخ آن بعد ازسال 1300 هجری است .

بردیوار نصب وروی آن صلوات برچهارده معصوم مرقوم می باشد .

سنگ شکسته وفرسوده دیگری که برروی آن کلمات « هذا مرقد ....

» باقی مانده ودرطرف دیگرسرداب موجود است وسبک خط ثلث وکلمات موجود می رساند که این سنگ ازآثار سده هشتم یا نهم هجری باید باشد .

بردیوار اطراف اتاق تصاویر اتمه وزیارت نامه هایی که برخی ازآنها به خط خوب نوشته شده وادعیه وسایراین گونه آثار آویخته ودرمتن زیارت نامه صاحب مرقد چنین معرفی گردیده است :« السلام علیک یا سیدی ومولای یا شهید بملک ری یا حضرت اسحاق بن موسی بن جعفر » امام زاده ابراهیم درگود زنبور کخانه قراردارد درخیابان مولوی ما بین محمدیه یا اعدام وباغ فردوس ازبعضی کوچه هایی که رو به شمال دارد گود بودن آن محله آشکار است .

بنا گفته مردم امامزاده ابراهیم ازفرزندان امام هفتم است اما زیارت نامه ندارد .

بقعه چهل تن ابن بقعه دربازارمیان چهارسوق بزرگ وسید اسماعیل واقع است بنایی است چهارگوش که دارای تاق گنبدی کوچک است وپیدا است که ازبناهای زمان فتعلی شاه است .

زیارتگاه پیرعطار این زیارتگاه درناحیه عود لا جان محله کلیمیان واقع است .

وآثار هندی قدیمی ندارد وازبناهای زمان فتعلی شاه است.

بقعه کوچک هفت دختران درمجاورت مرقد امامزاده یحیی ، کاشی فیروزه خامی به تاریخ 628 هجری ( ه ق) کشف شده است ، لوحه این کاشی به نسخ کوفی نگاشته شده است .

لوحه این کاشی به خط نسخ کوفی وبرجسته نگاشته شده وازقدیمی ترین وزبده ترین آثار موزه امام زاده یحیی به شمار می رود این لوحه درقسمت خارجی دیوار خشتی غربی بقعه قدیمی نصب بوده است اطراف آن حاشیه ای شامل آیه مبارکه انما ولیکم الله ورسوله «آیه 60 سورده مائده » تا آخر آیه نوشته شده است .

اهل فن می دانند که این آیه مبارکه بیش ازقوت یافتن مذهب شیعه مرقوم و می شده است .

درقسمت پایین وسط این لوجه کاشی به خط نسخ کلماتی که معرف شخص متوفی ومربوط به آن است نوشته شده که براثر پخش لعاب کاشی خطوط آن دست مشهود نیست ومتن را با زحمت زیاد می توان درآن تشخیص داد : « ابو الوفابن ابوالقاسم بن ابوالباد ؟

سنه ثمان وعشرین وستمانه (628) این لوحه مربوط به یکی ازشخصیت های مذهبی شیعه است که درسال 628 درجوارترتیب آن حضرت امامزاده یحیی مدفون بوده است .

بناهای معروف دوره ناصری پس ازنوسعه شهرتهران یکی ازمعروفترین بناها وباغ هایی که درزمان ناصرالدین شاه به وجود آمد ، مدرسه ومسجد سپهسالاروهمچنین باغ بهارستان است درحدود سال 1296 هر ق میرزا حسین خان سپهسالار که به سال 1288 ه ق .

به منصب صدارت اعظی رسیده بود مدرسه ومسجد سپهسالار راپی افکنده این بنا مشتمل است برمسجد جامع بزرگ ومقصوره عالی ومدرسه ای با صحنی وسیع ودو طبقه حجرات ومنارها ودیگر ضمائم ولواحق مزین به کاشیها وسنگ های زیبا که میرزا حسن خان تمام لوازم کارطالبان علم را برای درس آنها فراهم آورده بود .

ساختمان شمس العماره یکی دیگر ازساختمان های پرآوازه تهران که درزمان ناصرالدین شاه به وجود امد ، عمارت شمس العماره درضلع غربی خیابان ناصر خسروکنونی وخیابان ناصریه سابق وروبه روی کوچه مروی است که دراصل درضلع غربی ارک سلطنتی وکاخ گلستان قراردارد دوستعلی معید الممکالک بنای شمس العماره وسیب ساختن آن را چنین شرح داده است ک « ناصرالدین شاه به دو ستعلی خان نظام الدو له معیرالدوله می گوید کاخی بلند می خواهم که ازبالای ان بتوان دورنمایی شهر ومناظر اطراف درتماشا کرد ونظربه تنگی فضای تکیه حاج میرزا آ قاسی تکیه بزرگی نیز لازم است .

معیدهم بدون درنگ دست به کاززده وپی ریزی شمس العماره وتکیه دولت را به توسط استادان زبردست آغازگرد .

ساعت شمس العماره تکیه دولت درسال 1286 برابر با 1248 ه .

ش و 1869 (م ) به دستورناصرالیدن شاه ومباشرت دوستعلی خان معید الممالک عظیم ترین نمایشخانه همه اعصار تاریخ ایران یعنی تکیه دولت درزاویه جنوب غربی کاخ گلستان با گنجایش حدود دویست هزارکه تفروصرف مبلغی معادل یکصد وپنجاه هزارتومان ساخته شد که متاسفانه امروزازآن جزنام وچند عکس وتابلوی نقاشی نشانی برجای نمانده است ، تکیه دولت قدیمی درضلع غربی ارگ قرارداشت که جای آن درنقشه سال 1275 هی ق کاملا مشخص است .

باغ ایلخانی یکی ازباغ ها وساختمان های معروف دوره قاجار باغ ایلخانی است باغ ایلخانی تا سال 1285 ه ق که شهرتهران وسعت پیدا کرد خارج ازشهرقرارداشت ولی ازآن تاریخ به بعد درداخل شهر ودرمحل کنونی بانک ملی ایران درخیابان فردوسی امروزی قرارگرفت .

باغ فردوس یکی یدگر ازازباغ ها وساختمان هایی که دردروه قاجارساخته شده باغ فردوس وساختمان آن است که خوشبخاته بخشی از آن هنوز باقی است درارامنی محمدیه درزمان محمد شاه قاجار دو کاخ ساخته شد یکی درشمال به نام قصر محمدیه که ازآن دوره محمد شاه یادکردیم ودیگری درجنبو قصر محمدیه که بعدها یکسره ازمیان رفت واراضی آن هم به فروش رسید اما کاخ جنوبی هنوز هم برپا است پایه این کاخ را حاجی میرزا آغاسی ریخت ودرختکاری آن با طرح حسنعلی میرزا حاکم تهران که چنارهای امروزی باغ یادگاراوست به اجرا درآمد .

عشرت آباد درسال 1291 ه ق به امرناصرالدین شاه طرح بنای عشرت آباد درشمال تهران ریخته شد ودورآن دیوارکشیدند .

ناصرالدین شاه درشوال همان سال برای درختکاری وارد باغ شد وچهار اصله درخت به دست خود کاشت پس ازآن دیگران هم به پیروی ازاو درختهایی کاشتند .

ارغونیه یاد اودیه داودیه درغرب چال هرز وجنبو قلهک قراردارد میرزا آقاخان نوری صدراعظم این محل را که ظاهرا باغ وقناتی نیز داشته است خرید وبه نام پدرش ،؛ میرزا داود خان وزیرلشکر آن را توسعه دادو داودیه خواند .

الهیه ، خورآذین ، خلازیر نام کهن الهیه ، خورآذین بود که گاهی به آن خلازیر هم می گفتند اراضی خورآذین متعلق به غزه الدوله همسر امین الدوله بوده است پس ازاینکه میرزا جعفرحکیم این اراضی را خرید ودران آبادانی کرد ان را الهیه خواند .

حمام های تهران حمام کردن ازدیرباز جزء ضروریات ایرانیان بوده است چه برای ادای واجبات دینی هم که شده وجود راضروری می دانسته اند درتهران قدیم دوگونه حمام وجود داشت یکی حمام های سرخانه یا خصوصی که اعیان واشراف درخانه های خود می ساختند ودیگری حمام های عمومی که درآن برروی همگان گشوده بود .طبق آمارسال 1269 ه ق 153 باب حمام درتهران وجود داشت و3 حمام نیز درآباد ینهای بیرون دروازه قرارداشتند ودرسال 1371 ه ق 182 باب حمام درتهران وجود داشت که 38 باب آن درمحله دولت وجود داشت 59 باب درمحله سنگلج 27 درمحله بازار28 باب درمحله چال میدان و30 باب آن درمحله عودلاجان بود .

گورستان های تهران با دقت درنقشه کرشیش ازدارالخلافه تهران که درسال 1275 ه ق تهیه شده است ومقایسه آن با نقشه عبدالغفار ازدارالخلافه تهران درسال 1309 ه ق گورستان های قدیمی تهران را به قرارزیر می یابیم : قبرستان سرچشمه درضلع غربی چهار راه سرچشمه وتقریبا روبه روی دروازه قدیم شمیران ( اول پامنار ) درکنار قیصر یه وپایین ضلع جنوب شرقی باغ نظامیه .

قبرستان امامزاده یحیی درمحله چال میدان .

قبرستان سید ناصرالدین ( ناصرالدین ) درمحله سنگلج .

قبرستان سید ولی درمحله بازار قبرستان امام زاده زید درمحله بازار .

قبرستان سید اسماعیل درمحله چال میدان .

قبرستان سه قبرآقا درپایین میدان امین السلطان ، تابع محله چال میدان .

قبرستان کهنه درجنوب غربی سرقبر آقا میدان امین السلطان دربیرون با روی شاه طهماسبی درجنوب آن قرارداشت تابع محله بازار.

قبرستان درگذردوازه دولاب نزدیک سربازخانه قدیم که بیرون ازدروازه شاه طهماسب دروازه دولاب قرارداشت .

بنابراین شش قبرستان اول ،درداخل با روی شاه طهماسبی قرارداشت وچهار قبرستان دیگر درخارج ازباروری طهماسبی که پس ازگسترش تهران درزمان ناصرالدین شاه این قبرستان ها هم درداخل شهر قرارگرفت البته گورستان های دیگر هم دراطراف تهران قرارداشتند که بیشتر ازجنبه مذهبی معروف بودند مثل حضرت عبدالعظیم ، ابن بابویه واما مزاده عبدال....

واما مزاده هاید که گورستان آن درری به صفائیه شهرت دارد .

گورستان ارامنه درخارج ازتهران یعنی درسلیمانیه واقع درشرق تهران قرارداشت وگورستان کلیمیها نزدیک کارخانه گود رون ودراراضی تهران نو واقع بود .

که امروزه جای خود رابه مدرسه صنعتی آزادی فلسطین داده که تا پیش ازانقلاب به آن مدرسه ارت می گفتند .

گورستان زرتشتیان نیز درجنوب شرقی ری قرارداشت .

نتیجه گیری حمدوسپاس خداوند بزرگ را که توانستم با تحقیق ومطالعه درمورد روند شکل گیری تهران به عنوان پایتخت کشور ایران که به شکل رسمی اززمان تارج گذاری آغا محمد خان قاجار درتهران به عنوان پایتخت وبه طورکلی ازدوران صفویه شاه طهماسب که همزمان با شهرت وابادانی ده کوچک تهران بود ، مطالبی هرچند فشرده جمع آوری کرده که شمال مباحثی همچون روند شکل گیری تهران ، اماکن وبقاع متبرکه ودروازه هاو ساختمان ها و...

تهران قدیم می باشد .

هدف ازاین تحقیق دست یابی آسان تر مشتاقان ودانش آموزان عزیز به اطلاعاتی تاریخی درمورد پایتخت همیشه استوار ایران عزیزمان می باشد .

امید است ما نیز همچون گذشتگانمان سعی هرچه بیشتر درکسب افتخارات وآبادانی وطن عزیزمان داشته باشیم .

« ومن ا....

توفیق » خرداد 85 منابع آمار دارالخلافه طهران .

اسنادی ازتاریخ اجتماعی تهران درعصر قاجار سال 1269 ، 1286، 1317 به کوشش سیروس سعد وندیان .

منصور اتحادیه (نظامی مافی ) تهران نشر تاریخ ایران 1368.

ایران قدیم وتهران قدیم .

ناصر نجفی .

تهران جانزاده 1362 .

آثار تاریخی طهران ، اماکن متبرکه .

تالیف سید محمد تقی مصطفوی .

تصحیح وتنظیم میرهاشم محدث چاپ دوم تهران انجمن آثار ومفاخرفرهنگی 1375.

تهران درگذشته وحال .

برگرفته ازتاریخ تهران .

حجت بلاغی ونقشه دارالخلافه تهران سال 1275.

تهران درگذرگاه تاریخ ایران .

ح .

م زا وش تهران اشاره 1370 شرح حال رجال ایران – مهدی بامداد 6 جلد .

چاپ چهارم تهران زوار .1371 سرگذشت تهران – حسین شهیدی مازندارانی (بیژن ) تهارن .

رده مانا 1383 .766 ص مصور .

مرآه البلدان .

اعتماد السلطینه .

ج 1 .چاپ دانشگاه تهران با تصحیحات وحواشی وفهارس به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی ومیرهاشم محدث .

4 جلد .

ترجمه آثار البلاد واخبار العباد : اثرامام زکریا بن محمد بن محمود قزوینی .

ترجمه محمد مرادین عبدالرحمان .تصحیح دکتر سید محمد شاهمرادی .

تهران دانشگاه تهران جلد 1 1371 جلد 2 1373.

تهران درون حصار از صفویه تا اغاز پهلوی محمدرضا مقتدرترجمه ابوالحسن سروقه مقدم،تهران پایتخت دویست ساله یکسال در میان ایرانیان ،اوودارد براون ،ترجمه ذبیح منصوری تهران،معرفت( بی تا) نفشه شهر دارالخلافه ناصری تهران ،عیدالفقار1309 هجری قمری چاپ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح 1371