«نیرودهنده و موجب تصفیه خون، مدر، اشتهاآور، مقوی معده، آرام کننده دردهای عصبی، تب بر، کرم کش و خلط آور» دنبال چه دارویی هستید که تمام این اثرات را یکجا و بدون کوچک ترین عوارض جانبی دارا باشد؟!
نیاز به جست وجوی زیادی ندارید، علف چشمه یا بولاغ اوتن فقط یکی از هزاران گونه های گیاهی است که تاکنون شناسایی و مورد استفاده قرار گرفته است.
در یک فهرست بلندبالا از گیاهان دارویی این نام ها به چشم می خورد: «صبر زرد، سنبل الطیب، باباآدم، هل، بابونه، فلوس، گشنیز، زیره، قاصدک، زنجبیل، عناب، اسطوخودوس، زوفا، دم اسب، روناس، شیرین بیان و گز علفی»
آیا مردم به داروهای گیاهی نیاز دارند؟
پاسخ این سؤال را می توان در مسابقه ای جست که شرکت های بزرگ و سازندگان معتبر داروهای شیمیایی با یکدیگر به راه انداخته اند.
به طوری که هرکدام با اصرار درباره وجود ماده گیاهی با منشأ صددرصد طبیعی در ترکیبات داروهای ساخته شده خود حرف می زنند.
«نیرودهنده و موجب تصفیه خون، مدر، اشتهاآور، مقوی معده، آرام کننده دردهای عصبی، تب بر، کرم کش و خلط آور» دنبال چه دارویی هستید که تمام این اثرات را یکجا و بدون کوچک ترین عوارض جانبی دارا باشد؟!
در یک فهرست بلندبالا از گیاهان دارویی این نام ها به چشم می خورد: «صبر زرد، سنبل الطیب، باباآدم، هل، بابونه، فلوس، گشنیز، زیره، قاصدک، زنجبیل، عناب، اسطوخودوس، زوفا، دم اسب، روناس، شیرین بیان و گز علفی» آیا مردم به داروهای گیاهی نیاز دارند؟
به طوری که هرکدام با اصرار درباره وجود ماده گیاهی با منشأ صددرصد طبیعی در ترکیبات داروهای ساخته شده خود حرف می زنند.
با این همه به گفته مسؤولان وزارت بهداشت فقط حدود دو درصد داروهای مصرفی در کشور داروی گیاهی است، در حالی که در کشورهای پیشرفته تا حدود ۲۰ درصد داروهای مصرفی مردم را داروهای گیاهی تشکیل می دهد.
مرضیه هدایتی مقدم پژوهشگر در زمینه گیاهان دارویی در پایان نامه دانشگاهی خود بخشی را به تحقیق در مورد میزان گرایش مردم کشورهای مختلف به مصرف داروهای گیاهی اختصاص داد و به این نتیجه رسید «که بیش از ۶۰ درصد مردم آلمان و بلژیک و ۷۴ درصد مردم انگلیس به مصرف داروهای گیاهی علاقه مندند.
این میزان چنانچه سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده در کشورهای جهان سوم و در کشورهای کم درآمد که مردم بیشترین نیاز درمانی خود را از طریق گیاهان دارویی تأمین می کنند، ۸۰ درصد است».
اما گویا با وجود قرار داشتن ایران در زمره کشورهای جهان سوم که به دلایل اقتصادی و فرهنگی مردم در آنها به درمان های سنتی پای بندی و گرایش بیشتری دارند، سبب افزایش مصرف این قبیل گیاهان در میان مردم نشده است.
سنبل الطیب، گل گاوزبان، بابونه، مرزنگوش، بادرنجبویه، زنجبیل، شیرخشت، ترنجبین گیاهانی هستند که در تحقیق مرضیه هدایتی مقدم بیشترین موارد مصرف در بین مردم و خانواده ها را دارند.
پژوهش میدانی این محقق نتایج دیگر هم دربرداشت.
به گونه ای که از گروه سنی ۱۵ تا ۶۵ سال، گروه سنی ۵۵ تا ۶۵ سال بیشترین میزان مصرف گیاهان دارویی را دارند.
این موضوع به گفته مرضیه هدایتی مقدم، پژوهشگر گیاهان دارویی می تواند به سه دلیل عمده باشد: «در گذشته فرهنگ مصرف گیاهان دارویی و طب سنتی در بین مردم گسترش بیشتری داشت.
از طرفی امکانات طب مدرن و داروها و ترکیبات شیمیایی در همه نقاط کشور در دسترس نبود و نکته سوم این که در سه الی چهار دهه گذشته به ویژه در شهرهای بزرگ هنوز از ساخت و سازهای بی رویه و تأسیسات و کارخانه های شیمیایی و صنعتی درمناطقی از نقاط کوهستانی و اطراف شهرها که محل رویش این گیاهان بود، خبری نبود، در نتیجه حتی افراد با انتقال سینه به سینه پی به فواید گیاهان دارویی برده و اقدام به تهیه آنها از همین مناطق و نواحی می کردند».
همچنین میزان مصرف گیاهان دارویی به تدریج از شهرهای بزرگ به سمت شهرهای کوچک و روستاها حرکت می کنیم، بیشتر می شود.
به گفته مرضیه هدایتی مقدم این موضوع در ارتباط مستقیم با سبک زندگی سنتی، دسترسی محلی به گیاهان دارویی و عرضه کنندگان بومی این محصولات است».
اما گویا در کشور گیاهان دارویی همچنان به صورت غریبه های درمانگر باقی مانده اند!
* * * طبق گزارش بانک جهانی گردش مالی صنعت گیاهان دارویی در سال ۲۰۵۰ معادل ۵۰۰ میلیارد دلار خواهد بود.
سهم ایران از تجارت جهانی گیاهان دارویی در حال حاضر به حدود ۴۰ میلیون دلار می رسد.
کارشناسان می گویند صادرات گیاهان دارویی می تواند سالانه حدود صد میلیون دلار برای کشور عایدی داشته باشد.
چرا که شرایط آب و هوایی ایران برای تولید ۹۰ درصد گیاهان دارویی شناخته شده در جهان مناسب است.
تاکنون شیرین بیان، کتیرا، باریحه و زیره بیشترین سهم را در صادرات این گیاهان دارویی داشته اند.
تجربه صادرات این گیاهان هنوز برای ما شیرین و لذت بخش نیست.
یک کارشناس مسؤول گیاهان دارویی با تلخی از این موضوع یاد می کند که ما بسیاری از گیاهان دارویی را به صورت خام صادر می کنیم.
بدون این که با تبدیل آنها به داروی گیاهی سود حاصل از ارزش افزوده را به دست بیاوریم و در مقابل محصولات ساخته شده از همین گیاهان دارویی را با قیمت چند برابر بیشتر به کشور وارد می کنیم».
این نکته در سخنان یک کارشناس مسؤول گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی نیز مشهود است: «اگر فرآوری این گیاهان انجام شود می تواند ارزش افزوده دو تا سه برابر داشته باشد».
او اشکال کار را در تازه بودن رویکرد به مصرف گیاهان دارویی و فقدان سرمایه گذاری در این زمینه می داند.
این مسأله از چنان سردرگمی ای در بازار گیاهان دارویی کشور خبر می دهد که هند، پاکستان و افغانستان را در شمار مهم ترین صادرکنندگان گیاهان دارویی به کشور قرار داده است.
* * * گذشته از مشکلات مربوط به صادرات گیاهان دارویی، در داخل کشور و برای مصرف کننده داخلی همچنان ناهماهنگی و بی نظمی در معرفی و ارائه داروهای گیاهی سبب به وجود آمدن احساس غریبگی مردم به ویژه در نسل جوان با گیاهان دارویی و مصرف آنها شده است.
به عقیده محمود بهرامیان داروساز «از یک طرف نسل جدید و جوان آن طور که باید با انواع گیاهان سنتی دارویی کشور و موارد مصرف و فواید آنها آشنا نیست و از طرف دیگر گاه با تبلیغات نادرست به بزرگ نمایی فواید این گیاهان اقدام شده است».
آشناترین مثال که به نظر دکتر بهرامیان می آید: «تبلیغات بیش از اندازه درباره داروهای گیاهی ترک اعتیاد و چاقی و لاغری است».
او در ادامه می گوید: «علی رغم اثرات مثبتی که اغلب گیاهان دارویی در بدن با مصرف بجا و صحیح دارند، اما من با تبلیغات بیش از اندازه درباره فواید این داروها در مواردی مثل رفع چاقی یا اعتیاد صددرصد مخالفم.
به عنوان مثال سازندگان داروهای گیاهی ضدچاقی مدام بر این نکته تأکید می کنند که این گیاهان سوزاننده چربی ها هستند ولی موضوع این است که این داروهای گیاهی علاوه بر چربی های مضر می توانند چربی ها و سلول های مفید را هم از بین ببرند.
یا مصرف بی رویه این داروها برای هدف هایی نظیر لاغری یا ترک اعتیاد می تواند به افزایش فشارخون و ضربان قلب بینجامد.
از طرفی گاهی نیز برخی مردم تحت تأثیر باورهای قدیمی و تبلیغات حول محور گیاهان دارویی، قبل از مراجعه به پزشک و تشخیص دقیق بیماری و شروع به درمان با داروهای شیمیایی که در مورد برخی بیماری ها مثل فشارخون بالا ضروری است، خود اقدام به مراجعه به عطاری ها و مصرف گیاهان دارویی به توصیه آنها می کنند، که این کار علاوه بر عقب انداختن تشخیص بیماری و مهار به موقع آن، یک پوشش ثانوی و ظاهری برای فرد به وجود آورده و موجب رضایت وی می شود که در نتیجه با عدم تشخیص به موقع بیماری او در آینده با مشکلات بیشتر و ریشه ای تری ظاهر خواهد شد».
رشد بی قاعده عطاری ها و روی آوردن گروهی به این حرفه که به اطلاعات کافی درباره آن نیز مجهز نبودند و از طرفی به خود اجازه تجویز داروی گیاهی را به مشتری می دادند، مشکلات عمده ای از جمله بی اعتمادی به مصرف گیاهان دارویی را در میان مردم و مصرف کنندگان موجب شد.
طبق تحقیق مرضیه هدایتی مقدم، در کشور فقط ۵۰۰ نوع گیاه دارویی معطر وجود دارد که هرکدام از آنها دارای شناسنامه مشخصی از لحاظ گیاه شناسی، خواص دارویی و موارد مصرف هستند و کسی که به این حرفه وارد می شود، دستکم نه همه این گیاه ها، بلکه در مورد پرمصرف ترین و رایج ترین آنها باید اطلاعات کامل و صحیح داشته باشد، اما بی ضابطه بودن حرفه عطاری و حتی در مقاطعی سودآور بودن آنها، موجب بازگشایی انواع عطاری های شیک در نقاط مختلف شهرها و فروش بی حساب و کتاب گیاهان دارویی به مردم شد.
در گذشته هم البته عرضه و فروش گیاهان دارویی از طریق همین عطاری ها صورت می گرفت ولی آن زمان تعداد این عطاری ها کم بود و افرادی که اقدام به توزیع گیاهان دارویی و طب سنتی می کردند، کم و سرشناس بودند ضمن آن که اطلاعات کاملی درباره کاربرد و نتیجه مصرف این گیاهان داشتند، اما با افزایش این مکان ها و عدم نظارت بر نحوه عملکرد آنها، نه فقط پزشکان مردم را از مراجعه به این مراکز منع می کردند، بلکه مردم نیز با چند بار مراجعه و گرفتن اطلاعات غلط و در نتیجه رسیدن به نتیجه عکس، نسبت به درمان با طب سنتی و گیاهان دارویی بدبین شدند».
از اواخر سال گذشته، مسؤولان بهداشتی، عطاری ها را از تجویز گیاهان دارویی منع کردند.
در واقع هنوز اذهان مردم و به ویژه نسل های جوان با فواید و آثار مفید مصرف گیاهان دارویی آشنا نشده، سودجویی و عدم آگاهی عده ای، موجب پررنگ تر شدن بدگمانی ها به مصرف گیاهان دارویی شد.
به این ترتیب وزارت بهداشت در اقدامی پیشگیرانه، و با این استدلال که عطاری ها فقط یک صنف هستند و هنوز ضابطه خاصی برای راه اندازی آنها مشخص نشده اعلام کرد عطاری ها نباید داروی گیاهی تجویز کنند».
با توجه به این که جمع آوری، نگهداری، مراقبت و منطقه برداشت گیاهان دارویی در درمان توسط آنها مهم است، در برخی عطاری ها بدون توجه و آگاهی به این موارد گیاهانی به مشتریان توصیه می شود که فاقد ارزش درمانی اند.
اقدام وزارت بهداشت در استفاده از گیاهان دارویی برای ساختن برخی داروهای جایگزین شیمیایی به صورت استاندارد و در بسته بندی های بهداشتی و ارائه آنها از طریق داروخانه ها و با تجویز پزشکان بخشی از اقدامی است که مسؤولان بهداشتی کشور می توانند برای آشتی میان مردم و مصرف گیاهان دارویی به کار ببرند.
به گونه ای که تاکنون حدود ۱۶۰ نوع داروی گیاهی تولید و به داروخانه ها عرضه شده است.
دکتر محمود بهرامیان، داروساز معتقد است: «این قبیل اقدامات در طولانی مدت هم به نفع مردم و هم به نفع صنعت گیاهان دارویی کشور خواهد بود چرا که در برخی موارد که داروی گیاهی به شکل دست ساز در محیط های غیربهداشتی ساخته و آماده مصرف می شود، نه فقط از لحاظ درمانی فاقد ارزش است، بلکه از لحاظ بهداشتی نیز نمی تواند مورد تأیید باشد وحتی امکان این که مصرف آنها فرد را به بیماری های میکروبی، قارچی و انگلی مبتلا کند، وجود دارد.
همچنین ما با مواردی روبروییم که آن دسته از فروشندگانی که از دانش و تبحر و تجربه کافی در این زمینه برخوردار نیستند، با تشخیص و تجویز نادرست داروهای گیاهی، موجب تشدید بیماری فرد شده اند».
برای رفع چنین مشکلی دکتر بهرامیان ضمن اعمال قوانین و ضوابط بیشتر و دقیق تر بر کار عرضه کنندگان داروهای گیاهی مردم را به داشتن دقت و احتیاط به هنگام مصرف گیاهان دارویی و توجه به مجوز تولید، پروانه ساخت و علامت استاندارد آنها دعوت می کند.
□