دانلود مقاله تاریخچه منبت

تاریخچه منبت : یکی از ظرایف صنایع دستی ایران که همچون دیگر انواع این صنعت پر پیشینه، تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می‌شود و دست اندرکاران آن از مواد اولیه ارزان محصولاتی گرانبها با ارزشهای مصرفی و هنری فوق‌العاده بالا به وجود می‌آورند.

منبت، کاری است که از گذشته های دور در ایران رواج داشته و به رغم کم دوام بودن چوب در برابر عوامل جوی، درب کاخها، صندوقچه‌های روی مقابر، منابر مساجد و ...

که از روزگاران قدیم به جا مانده است، دلیل خوبی بر گستردگی این هنر و رونق و رواجش در ادوار مختلف در کشورمان است.

بنا به اسناد و مدارک، منبت کاری در ایران متکی به سابقه‌ای بیش از 150 سال است و حتی عده‌ای از محققان به صراحت اظهار کرده اند که قبل از دوره ساسانیان نیز منبت کاری در ایران رواج داشته، ولی به خاطر عدم مقاومت چوب در برابر رطوبت و عوامل جدی آثاری از دوره های پیش از اسلام به دست نیامده است.

نگاهی به هنر منبت کاری در استان همدان بیانگر این واقعیت است که در استان همدان به دلیل وجود درختان فراوان و مساعد گردو، صنعت منبت کاری در شهرستانهای تویسرکان، ملایر و نهاوند رواج دارد.

در این مناطق عملیات کنده کاری تنها بر روی سرویس مبلمان کامل و سرویس خواب کامل صورت می گیرد و کالاهای دیگری همانند تابلو، قاب عکس و ...

در زمره تولید منبت نیستند و به طور کلی در استان همدان عملیات نجاری و منبت کاری در داخل استان صورت می گیرد و در صورتی که قرار باشد سرویس مبلمان یا سرویس خواب در محل به دست مصرف کننده برسد کارهای تکمیلی دیگر آن یعنی نقاشی و سپس رویه کوبی نیز صورت می پذیرد و کار به صورت آماده به فروش می رسد و در صورتی که قرار باشد کالا به خارج از استان ارسال شود، خریداران کالا ترجیح می دهند که کالا را بدون رنگ و پارچه و به همان حالت خام منبت شده به شهرستان مورد نظر خویش منتقل و سپس در آنجا تکمیل کنند.

این کار به چهار دلیل تکمیل شدن به فراخور نیاز بازار و سلیقه مصرف کننده، کمتر بودن هزینه حمل و نقل، قطعات منفصل، کمتر شدن احتمال وارد آمدن خسارت به کالا بین راه و کمتر تمام شدن قیمت کالا برای بنکداران است.

به طور کلی در شهرستانهای تویسرکان، ملایر، نهاوند و همدان صنعت منبت کاری وجود دارد، ولی با توجه به تراکم شدید تولید در شهرستانهای تویسرکان، ملایر و نهاوند، سایر شهرستانهای ذکر شده چندان اهمیتی از این نظر ندارند، زیرا تعداد تولید کنندگان در آنها از تعداد انگشتان دست هم تجاوز نمی کند.

علاوه بر شهر تویسرکان و سرکان، این صنعت در روستای جیجانکوه، اشترمل، دولایی، احمدآباد، سید شهاب، عین آباد و چند روستای کوچک دیگر نیز وجود دارد.

در شهرستان تویسرکان حدود دو هزار و 550 واحد تولید سرویس مبلمان منبت و مصنوعات چوبی وجود دارد که پنج هزار و 100 نفر در این کارگاه ها شاغلند اما ناگفته نماند که به دلیل پراکندگی وسیع کارگاه ها در مناطق و نداشتن جواز کار توسط تعدادی از آنها و قابلیت ایجاد کارگاه به سرعت یا حتی جمع آوری آن امکان به دست آوردن آمار دقیق وجود ندارد.

بررسی وضعیت شهرستانهای همجوار همدان بیانگر آن است که تعداد کارگاه های منبت کاری، رویه کوبی و نقاشی در شهرستان ملایر حدود دو هزار و 400 کارگاه است که چهار هزار و 800 نفر در آنها شاغل هستند و علاوه بر شهر ملایر، این صنعت به شدت در روستای جوکار رواج دارد و حضور منبت کاران در چند روستای پراکنده دیگر از جمله دهنوآور، زمان آباد و حسین آباد و ...

نیز مشاهده شده است.

از سال 1380 با هدف تجمیع واحدهای منبت کاری و ارائه خدمات لازم به آنها، خوشه منبت و مبلمان در حاجی آباد در نزدیکی شهر ملایر توسط شرکت شهرکهای صنعتی راه اندازی و تعدادی واحد نمونه احداث و به منبت کاران واگذار شد که فعال شدن این مجتمع کارگاهی می تواند گام مؤثری در جهت توسعه این صنعت باشد.

در شهر نهاوند نیز تعداد این کارگاه ها حدود 115 واحد است و میزان اشتغال این واحدها 345 نفر تخمین زده می شود و تعدادی واحد نجاری و رویه کوبی و نقاشی نیز وجود دارند که از صنایع جانبی منبت کاری محسوب می شوند.

شهرستان نهاوند نیز دارای استعداد بسیار مناسبی در زمینه توسعه صنعت منبت است، ولی در خصوص تجمیع آنها تاکنون اقدام خاصی صورت نگرفته است و شاید به نتیجه رسیدن مجتمع کارگاهی ملایر بتواند انگیزه ای برای انجام چنین کار مشابهی در این شهرستان به وجود آورد.

نگاهی کلی به این هنر نشان دهنده این واقعیت است که در دسترس بودن مواد اولیه با توجه به وفور درختان به خصوص گردو در منطقه و با توجه به قیمت مناسب آنها در این زمینه مشکلی ندارد و دسترسی به مواد اولیه ساده و آسان است.

در منطقه تویسرکان، نهاوند و ملایر درختان گردو به وفور پرورش می یابد و اراضی این شهرستانها دارای باغهای وسیعی از درختان گردوست که یکی از انواع چوبهایی است که از استحکام، نقوش و رنگ زیبایی برخوردار و برای کنده کاری بسیار مناسب است.

وجود استادکاران ماهر و زبردست از دیگر مزیتهای این صنعت است زیرا با توجه به تجریبات افراد شاغل در این صنعت مدت زمانی که طول می کشد تا فردی به طور کامل به رموز و فنون منبت کاری آشنایی یابد، حدود دو سال است و آموزش این رشته نیز به روش استاد شاگردی انجام می شود.

ارزش افزوده بالا نیز از دیگر مزیتهای منبت کاری است.

این صنعت در سالهای اخیر رشد روز افزونی داشته و سود حاصل از تولید مصنوعات منبت شده حدود 80 درصد است و قدر مسلم در صورت نوع محصولات و کیفیت بهتر، این رقم به 90 هم خواهد رسید.

در استان همدان پنج هزار و 602 کارگاه منبت شناسایی شده است که تقریباً حدود 11 هزار و 234 نفر در این کارگاه ها به تولید مصنوعات چوبی اشتغال دارند و این در حالی است که در هیچ استانی از کشور این تعداد کارگاه وجود ندارد.

جوان بودن نیروی کار مزیت دیگر این صنعت است و در هر کارگاه منبت به طور متوسط از سه تا پنج نفر در کارگاه های کوچک و از 10 تا 51 نفر در کارگاه های بزرگ مشغول به کار هستند.

علاوه بر این در رشته های جانبی این صنعت نیز به طور متوسط نیز در هر کارگاه سه تا پنج نفر مشغول به کار هستند.

اما آنچه مطرح است اینکه بازار فعلی، بازار محدودی است که شامل طبقه پردرآمد جامعه می شود که این بازار بر اساس سلیقه عده ای خاص با درآمد خوب شکل گرفته و چون تولید کننده و عرضه کننده باید نظر خریدار را جلب کنند به طور طبیعی تولیدات نیز به منظور سلیقه مشتریان شکل خواهد گرفت با تمام تفاسیر و با وجود محدود و کوچک بودن بازار هدف، تقاضا در سطح نسبتاً خوبی برای این محصولات وجود دارد اما میزان استفاده از کالاهای منبت کاری شده در داخل استان همدان حدود پنج درصد و در خارج استان 95 درصد است.

کشورهای اروپایی و حوزه خلیج فارس از طرفداران این صنعت هستند، ولی با توجه به هزینه های بسیار گزاف حمل و نقل و حجیم بودن این محصولات امکان صادرات آن برای تولید کنندگان وجود ندارد و تمام آنها در کشور به فروش می رسند.

به گفته برخی از فعالان در این رشته از جمله راه های ارتقای سطح کیفی و کمی تولیدات منبت می توان به ایجاد مراکز آموزش عالی و علمی ـ کاربردی به منظور ارتقای سطح علمی منبت کاران و استفاده از روشهای علمی و طراحی اصولی بر اساس روش های علمی، ایجاد شهرکهای صنعتی منبت کاران در شهرهایی که در زمینه منبت دارای فعالیت گسترده هستند به منظور کنترل کیفیت و کمیت تولیدات منبت کاران با استفاده از استقرار یک واحد کنترل کیفی مستقر در این شهرکها، ایجاد واحدهای بازاریابی و فروشگاه ها و نمایشگاه های دائمی مناسب در مراکز شهرستانها و استان به منظور جذب گردشگران داخلی و خارجی و ایجاد مراکز رفاهی و تفریحی، هتل، رستوران و سینما (درجه یک) به منظور جذب گردشگران داخلی و خارجی در مراکز شهرستانها اشاره کرد که باید مورد توجه جدی قرار گیرند.

قابهای منبت موزه ملی منبت کاری مانند خاتم کاری از هنرهائی است که در دوران صفویه راه پیشرفت و ترقی را به سرعت پیمود و هنرمندان منبت کار آثار بسیار زیبائی در این دوره از خود باقی گذاردند؛ ولی در دوره قاجاریه به علت عدم توجهی که به هنر و هنرمندان شد، این هنر نیز در بوته فراموشی ماند و رو به انحطاط نهاد، تا این که با ظهور سلسله پهلوی هنر منبت نیز مانند سایر صنایع مستظرفه مورد توجه قرارگرفت و موجبات احیای این هنر فراهم گشت.

یک فرد با ذوق و علاقمند به این هنر، اگر بخواهد برای اولین بار با فنون و اصول منبت کاری آشنا شود و به فراگرفتن این هنر اشتغال ورزد باید گام نخستین را از کوی طراحی بردارد و پس از آن با آشنائی کامل به انواع چوب‌ها و وسایل کار و آموختن فن درودگری، هنر مشبک را تعقیب و فنون موزائیک کاری، معرق کاری، رنگ کاری و رویه کوبی را فرا گیرد.

برای توضیح مختصر هر یک از فنون ذکر شده می توان چنین گفت: منبت کاری در دو نوع ریز و درشت برروی چوب و عاج و استخوان انجام می شود و شامل مجسمه سازی، نیمرخ و تمام رخ، گلبرگهای اسلیمی، ختائی و غیره می‌باشد.

مشبک کاری در تزیین قابها و سایر وسایل تجملی به کار برده می شود و معمولاً بر روی چوبهای گوناگون و عاج و استخوان انجام می شود.

معرق کاری و موزائیک کاری شامل قرار دادن چوبهائی به رنگهای طبیعی و عاج و استخوان و صدف در کنار هم و به هم آمیختن آنها و ایجاد یک سری نقشه های زیبا و بدیع مانند اشکال گوناگون هندسی، برگ اسلیمی، مینیاتور و نظائر آن است.

رنگ کاری و رویه کوبی به منظور زیباتر ساختن و جلا بخشیدن به کارهای منبت کاری است تقریباً مراحل نهائی کار است و در هنر تزئینی منبت مورد نظر هنرمندان و صاحبنظران این فن می‌باشد.

رنگ کاری و رویه کوبی علاوه بر افزودن بر زیبائی اثر، چوب را از گزند رطوبت و گرما و نظائر آن حفظ می‌کنند.

در بین شهرهای ایران دو شهر آباده و شیراز از مراکزی است که در آن منبت کاری و سایر رشته های این هنر رواج بسیار دارد و مخصوصاً در شهر آباده هنر مزبور رونق بیشتری دارد.

در سال 1311 که به دستور رضا پهلوی به منظور متمرکز ساختن هنرهای ملی، «هنرستان صنایع قدیمه» تأسیس گردید، مرحوم احمد امامی که از هنرمندان بنام و از استادان بزرگ منبت کاری به شمار می‌رفت و در شهر آباده سکنی داشت به منظور ایجاد کارگاه منبت کاری و تعلیم هنرجویان به تهران دعوت شد.

مرحوم احمد امامی به همراهی فرزند خود، علی امامی به تهران آمد و کارگاه منبت، به همت این استاد فقید تأسیس گردید.

استاد امامی تا سال 1319 خدمات ارزنده و شایان توجهی در جهت پیشرفت منبت و پرورش هنرمندان قابل و باذوقی در این زمینه انجام داد و آثار نفیس و زیبائی از خود باقی گذاشت.

بعد از درگذشت استاد احمد امامی، فرزند با ذوق و هنرمند او - علی امامی - ریاست کارگاه منبت کاری را عهده دار شد و به آموزش هنرجویان و علاقمندان این هنر پرداخت.

علی امامی وی در سال 1291 در شهر آباده دیده به جهان گشود و بعد از طی دوران تحصیل، با شوق و علاقه وافری که به هنر آبا و اجدادی خود نشان می داد، تحت نظر و تعلیم پدر هنرمند خویش، به آموختن اصول مقدماتی فن منبت کاری مشغول شد وبا استعداد قابل توجهی که داشت پدرش او را همراه خود به تهران آورد.

علی امامی از این پس به ادامه کوششهای هنری در کارگاه منبت اشتغال ورزید و بعد از فوت پدر، از آنجا که استادی لایق و با کفایت به شمارمی رفت در رأس این کارگاه، به تعلیم هنرجویان و خلق آثار زیبا و پر ارزش منبت پرداخت.

در کارگاه منبت کاری هنرهای زیبای کشور چهارده نفر هنرمند و هنر جو تحت نظر استاد علی امامی به تهیه آثار ارزنده هنری اشتغال دارند که در این جا از آنان به ترتیب یاد می شود: آقایان پرویز زابلی، عباس شهمیرزادی، محمد طاهر امامی، عزیز الله ویزائی، عباس امین، قاسم شهریه، محمد علی شیرازی، حسن احیائی، شاپور گودرزی، حسین اعیان، اکبر حاجی قاسمی، حسن حلج، اکبر سریری، حسن آزاد خوانی.

از جمله آثار پرارزش و ممتازی که تحت نظر و هدایت آقای علی امامی به وسیله هنرمندان کارگاه منبت کاری هنرهای زیبای کشور ساخته شده و موجبات شناساندن بیشتر کشور ما را به جهانیان فراهم ساخته کارهای زیر را می توان نام برد: ـ بوفه بزرگ هفده کشوئی منبت و معرق و مشبک کاری که در سال 1319 ساخته شدهاست.

این اثر در زمان سلطنت رضا پهلوی، در نمایشگاه امتعه وطن، به معرض نمایش گذارده شد و از طرف نمایشگاه مزبور به اخذ مدال نائل گردید.

ـ میز گرد به وسعت یک متر و پنجاه سانت که سطح آن از طرحهای شاه عباسی معرق و اطراف پایه های آن منبت کاری شده است.

این میز بسیار نفیس در نمایشگاه سازمان صنایع کشور به معرض نمایش گذارده شد و مورد توجه و استقبال شرکت کنندگان در نمایشگاه مزبور قرار گرفت و مدال ممتاز نمایشگاه را کسب نمود.

- میز مربع مستطیل به طول 5 متر و به عرض یک متر و بیست سانت.

کلیه سطح این میز از عاج و صدف و استخوان و چوبهای گوناگون با رنگهای طبیعی معرق کاری شده و اطراف میز از چوب فوفل به طور برجسته ساخته شده است.

پایه این میز به سبک معماری است.

میز مزبور در نمایشگاه جهانی بروکسل نمایش داده شد و مورد توجه و استقبال بینندگان و شرکت کنندگان واقع گردید و به اخذ مدال طلای«گراند پری» بزرگترین و ارزنده‌ترین جایزه نمایشگاه نائل گردید.

ـ کارگاه منبت کاری، در نمایشگاه دیگری که در سال 1325 از طرف وزارت فرهنگ در محل فعلی ساختمان مجلس سنا برگزار شده بود شرکت کرد و با نمایش آثار متعددی از معرق و منبت، مدالهائی ذیقیمتی دریافت کرد.

تعریف اسلیمی: اسلیمی از لفظ اسلامی گرفته شده است این طرح از ابتکارات هنرمندان اشکانی و ساسانی است اسلیمی عبارت است از گردش ها پیچ و خم های مدور تکراری اغلب قرینه که یادآور پیچش ساقه گیاه می تواند باشد و در نقوش تزیینی ایران نقش پایه ای دارد.

برای رسم اسلیمی ها هم از قوس های حلزونی استفاد می شود..

است.

سر اسلیمی (چنگ) که خود اسلیمی های کوچکی هستند که فقط روی شاخه های اسلیمی قرار می گیرند برای تزیین و پرکردن فضای خالی نقوش اسلیمی چیست؟

اسلیمی از لفظ اسلامی گرفته شده است این طرح از ابتکارات هنرمندان اشکانی و ساسانی است اسلیمی عبارت است از گردش ها پیچ و خم های مدور تکراری اغلب قرینه که یادآور پیچش ساقه گیاه می تواند باشد و در نقوش تزیینی ایران نقش پایه ای دارد.

هنر ایران در قرون اولیه بعد از محو شدن شیوه های حجاری و نقاشی دوره ساسانی با ابتکاراتی در خطوط عربی آغاز می گردد.

آثار و شواهد بسیار در دست است که بهترین نسخ قرآن مجید و خطوط تزئینی مختلف عربی بوسیله هنرمندان مبتکر ایرانی نوشته شده است.

دلیل قاطع این است که هنرعرب قبل از تسلط اسلام بر ایران و بکار افتادن هوش و استعداد ایرانیان در راه مذهب مقدس اسلام قابل توجه نموده و آنچه آثار نفیس و پر قیمت بنام هنر عربی بدست آمده مربوط به ادواری است که ایرانیان دین مبین اسلام را پذیرفته و در این راه ذوق و قریحه ذاتی خود را با عشق و علاقه سرشار بکار برده‌اند.

پیدایش نقوش اسلیمی ایرانیان بعد از ابتکار در خطوط عربی برای تزئین کتب خطی ـ خلفای اسلامی راـ به ذوق آورده و بتدریج نتیجه گرفته تا حواشی و سر لوح و آغاز و ختام کتب مقدس را بوسیله ساقه های گل و برگ با طلای ناب تزئین نمایند.

در نتیجه دیری نگذشت که هنر تذهیب کاری و گردشی های اسلیمی و خطائی را ابتکار نموده و رایج و ساختند.

کلمه اسلیمی در اصل همان اسلامی است که هنرمندان ایرانی برای ترکیب بندی تذهیب اختراع نمودند و چون قبل از اسلام وجود نداشته و در دوره‌ای ابتکار شده که ایرانیان مسلمان شده بودند لذا نام اسلیمی به آن دادند.

بعدها ترکیب بندی اسلیمی و خطائی که از گل برگهای تزئینی و نقاشی می شد برای نقش پارچه و قالی و کاشی کاری مساجد نیز مورد استفاده قرار گرفت و تا امروز هم ادامه دارد.

لازم به تذکر است که نقوش تزئینی اروپائی که در حواشی کتب خطی و همچنین تزئین بناهای تاریخی رم ـ پاریس و وین نقاشی شده به خوبی نفوذ ترکیب بندی اسلیمی و خطائی ایران را نشان می دهد.

بشر از هزاران سال پیش از چوب به واسطه شکل متناسب آن برای ایجاد سرپناه، ساخت قایق و دیگر موارد استفاده می کرده است.

بررسی آثاری که از بررسی های سه هزار سال قبل از میلاد که در شوش بدست آمده، نشاندهنده این مطلب است که مردمان بومی ایران نه تنها از چوب برای کلبه سازی خود استفاده می کردند بلکه در ساخت نردبان و دیگر وسایل زندگی هم از آن بهره می بردند.

در دوران هخامنشی ها هم استفاده از چوب بسیار متداول بوده؛ به طوری که در ساخت عمارت های کاخ هخامنشی - شوش و آپادانا – از درخت های بلوط ایرانی و سدر لبنانی استفاده شده بوده است.

به این ترتیب قبل از استعمال آهن در ساخت بنا، تخت جمشید بزرگ ترین سطح زیربنایی بود که از چوب در آن استفاده فراوانی شده و تمامی این آثار چوبی در اثر آتش سوزی از بین رفتند.

گزنفون ضمن توصیف سلاح های نبرد کوروش از یک نیزه عالی چوبی که از چوب سنجد ساخته شده بود، یاد می نماید.

توجه پارسیان باستان به درخت، بسیار قابل توجه می باشد.

می گویند بزرگ ترین درخت سروی که در ایران موجود بوده، توسط زرتشت پیامبر کاشته شده و سرو کاشمر نامیده می شد و در ادبیات پارسی شهرت به سزایی داشته است.

این سرو را اعجاز زرتشت می دانستند و معتقد بودند که زرتشت آن را از بهشت آورده است.

نهایتا این سرو توسط متوکل عباسی، قطع و تکه تکه به بغداد فرستاده شد.

عمر این درخت در زمان قطع 1450 سال و دور تنه آن بالغ بر 28 تازیانه بوده است.

در دیگر مناطق هم استفاده از چوب برای مردمان آن نواحی ناآشنا نبوده است.

در افسانه های یونان آمده هر درخت را فرشته ای به نام هامادرایاد که در داخل او پنهان می باشد، نگهبانی می کند و جان وی به حیات درخت بستگی دارد؛ اگر مجبور به قطع درختی می شدند، برای درخت تحف و هدایا می بردند.

مصری ها هم راه استفاده از چوب را به خوبی می دانستند.

آنان سه هزار سال پیش، کاغذ و روکش های چوبی را در آثار خود بکار می بردند.

فنیقی ها هم در ساحل لبنان، معبد حضرت سلیمان را در سال 1012 قبل از میلاد از چوب ساختند، سقف و دیوارهای این معبد از چوب سدر لبنان تهیه شده و کف آن از چوب سرو پوشیده شده درها از چوب زیتون و ستونهای نگهدارنده نیز چوبی بودند.

در طول تاریخ، استفاده از چوب و حکاکی بر روی آن، همچنان به ترقی خود ادامه داد؛ اما در قرن 17 و 18 میلادی رو به افول نهاد تا آن که در قرن 19، رشد مجددش را از سر گرفت.

معرق معرق در فرهنگ عمید معنای تکه تکه، رگه رگه و وصله می باشد.

همه ما دردوران کودکی در مهدکودک ها از روشی به اسم کولاژ استفاده کرده ایم که در این کار تکه های رنگی مقوا، پارچه و کاغذ را به اشکال مختلف بریده و کنار هم قرار می دادیم و در نهایت به شکل خاصی مانند درخت، خانه و گل می رسیدیم.

اگر این کار را با چوبهای مختلف به رنگ های متنوع و مطابق با طرح مورد نظر انجام دهیم، این کار را معرق می گویند.

این هنر به اشتباه مرقع هم نامیده شده است که خود هنری جدا در کتابت می باشد و به معنی گردآوری تکه های مختلف آثار گوناگون در یک مجموعه می باشد.

معرق انواع گوناگونی دارد که وابسته به نوع مصالح است و شامل معرق کاشی، چرم، پارچه، فلز، خاتم و چوب است.

طرحهای اسلیمی: از قرن نهم به بعد خطوط منحنی به طرح قالی راه یافت و کم‌کم طراحان ورزیده قالی بخاطر ایجاد نوعی تحول در طراحی قالی از خطوط مستقیم منحرف شدند و از خطوط منحنی در طرحها استفاده کردند.

از این زمان بود که ترنجها و اسلیمی‌های بسیار ساده در قالی مشاهده شده است.

طرحهای اسلیمی در زمان صفویان به نهایت کمال رسید و در کاشی کاری و قالی بافی آنچنان رواج یافته که کمتر کاشی و قالی از آن دوران می‌توان مشاهده کرد که بدون طرحها باشد.

باید یادآوری کرد که طرحهای اسلیمی بدون شک از پدیده‌های طبیعت استفاده شده‌ است .

چرا که خطوط دارای گردی بسیار ملایم و زیبایی هستند.

گروهی عقیده دارند که طرح اسلیمی ساده در اصل کله فیل بوده و گردش دنباله آن را نمودار خرطوم فیل می‌دانند.

اسلیمی ماری که در واقع آن را باید یک اسلیمی خاص نامید، از حرکت مار گرفته شده است.

طرحهای اسلیمی در بیشتر هنرهای ظریف ایرانی از دوران صفوی به بعد بکار برده شده و روی طرحهای این هنر تأثیر گذارده است مثل کاشی کاری، زری‌بافی ، زری دوزی ، تذهیب ، مینیاتور و گچ‌بری حتی در نقاشی بر روی دیوار عمارت مثل نقاشی روی عالی‌قاپو و هشت ‌بهشت .

طرحهای اسلیمی مربوط به اصفهان و تبریز است و در کرمان هم دیده می شود ولی از نظر روانشناسی کویری بودن کرمان همیشه در ذهن طراح اثر داشته است .

در کرمان گلها کوچک و پر گل است و این همان سراب خیال طراح است که برای خود باغ بهشت را مجسم می کند .

اسلیمی انواع مختلف دارند: اسلیمی ساده، اسلیمی برگی، اسلیمی گلدار، اسلیمی دهن‌اژدری ، اسلیمی توخالی ، اسلیمی پیچک‌دار و اسلیمی ‌ماری .

بته و انواع آن: میان شالبافان و قالی بافان این طرح بیشتر به بته کشمیری معروف است و این اواخر به سبب از میان رفتن جقه آن را بته ترمه می‌خوانند.

این طرح زیبا و کاملاً ایرانی را هم اکنون درتمام کارهای دستی اصفهان از انواع پارچه‌ها و پرده‌ها می‌توان یافت و فرشهای بیرجندی نیز بیشتر با این طرح دیده ‌می‌شود .

علت شهرت بته کشمیر آن است که شال کشمیر با بیشتر شالهای هنری که غالباً بنام کشمیری خوانده می‌شود با انواع مختلف این بته تزیین شده ‌است.

همین مسئله است که ذهن محققان فرهنگی را بر آن داشته که تصور کنند اصل بته جقه از هند بوده است.

در حالی که می‌دانیم در زمان سلطنت پادشاهان صفویه هنرهای بسیاری به هند انتقال یافت که یکی از اصیل‌ترین آنها بته جقه بوده است.

در کرمان بته ها از خود نقشه بته جقه ، بته بندی و بعضی از بته ها که سر آنها زائده ای خمیده دارد از پته کرمان الهام گرفته اند و دو بته داخل هم به پته مادر و دختر معروف است .

تا آنجا که صاحبنظران گفته‌اند قدیمی‌ترین طرح بته جقه به قرن نهم هجری مربوط می‌شود که نمونه‌ای از آن در موزه متروپولین نیویورک نگهداری می‌شود .

بته جقه انواع بسیار دارد اما بطور کلی طرح اصلی آن سروی خم شده است.

طراحان و استادکاران داخل بته جقه را با نقشهای مختلف اسلیمی ، ختایی و بته جقه کوچکتر تزئین می‌کنند و گه‌گاه حاشیه آن را با اسلیمی‌ها و یا طرحهای ساده از خود بته جقه می‌آرایند .

طرح بته جقه در ظاهر سادگی دارد و بیننده فکر می کند بته ها بطور منظم بدنبال هم قرار گرفته اند هر چند که نقشه برای طراحان آسان جلوه می کند ولی از نظر بافت برای بافنده بسیار مشکل است چون خطهای بته ها و داخل آنها از یک نقطه رنگ عموما بافته می شود و هر عیب جزئی در این فرش بیشتر از فرشهای دیگر جلوه می کند .

چنین است که انواع بته جقه بسیار است و هر هنرمند و طراح و استادکار قالی می‌تواند در متن این طرح استادی خود را نشان دهد.

بته جقه‌ها در هر شهری طرحهای ویژه‌ای دارند که بنام همان شهر و ولایت معروفند.

بته جقه نائین ، ساروق، همدان، حاجی‌آباد، کرمان، کاشان ، شیراز.

شکل هر یک از این بته‌ها با هم تفاوتهای دارد اما طرح اساسی آنها با هم یکی است.

بته جقه مانند اسلیمی‌ها در اغلب هنرهای تزئینی بکار رفته‌اند مثل ترمه‌دوزی، قلمکاری، زری‌بافی، زری‌دوزی، مینیاتور، تذهیب، کاشیکاری در تصاویری که از عهد صفویان باقیمانده است می‌بینیم که تاج شاهان و نیم تاج بانوان مزین به بته‌جقه است که جواهر نشان می‌باشد.

پیشینه تذهیب ایرانیان از زمانهای بسیار دور ، به جانوران و گیاهان توجه داشته و نقش های بسیاری از آنها را در آثار خود به کار برده اند، آنچنانکه این نقوش بر مبنای تفکرات و برداشتهای آیینی شکل گرفته است و بسیاری از این نقوش به نمادی از اعتقادات آنها بدل شده است و با گذشت زمان شاهد بروز تغییر و تحول در این نقوش هستیم.

ویژگی های نقوش در آثار تمدن های اولیه 1- کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدود تر است .

2- نقوش گیاهی در وسط متن و فضای اصلی آثار کمتر به کار رفته است و بیشترین کاربرد را در امر حواشی و نوارهای تزئینی دارد.

3- روش استفاده، به صورت تکرار و قرینه سازی است.

4- در نقوش گیاهی تنوع دیده نمی شود.

5- اجرای نقوش گیاهی دارای نظم خاصی است که از شکل ساده نیز برخوردار است .

6- نقوش ساده هندسی ، اززندگی کشاورزی و دامپروری مانند : زمین ، کوه ، آب و ...

تاثیر پذیرفته است.

ویژگی های عمده نقوش دوره هخامنشی 1- استفاده از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی 2- تقسیم بندی قاب و طراحی حاشیه و متن 3- نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو، گل 12 پر و گل نیلوفر آبی است .

4- استفاده از شیوه های انتقال، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش 5- محدود بودن نقوش گیاهی 6- ظرافت و دقت در اجرای اثر هنر اشکانی هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونان بوده است.

از این دوره بیشترین آثار بدست آمده شامل نقاشی دیواری، حجاری و گچبری هایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است .

نقوش هندسی و گیاهی بیشتر جنبه تزئینی دارد و با شیوه ی تکرار یا قرینه انعکاسی اجرا شده است .

ویژگی های نقوش گیاهی در دوره ساسانی 1- نقوش گیاهی پر کننده فضاهای خالی و میانی انسانی و حیوانی است .

2- تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود .

3- از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود .

4- شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد.

5- نقوش گیاهی قوس دار و دورانی، کاربرد دارد.

ویژگی های نقوش و طرح های دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی ( قرن هشتم هجری) 1- کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه های اسلیمی 2- پیچیدگی طرحها و تزئین فضاهای خالی نقوش اسلیمی با نقوش هندسی 3- ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره، چلیپا ، حاشیه پهن و به کار گیری نقوش در اشکال دایره ای 4- ترکیب خط ، نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی 5- تاثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزیین آثار 6- کاربرد نقوش اسلیمی با قوس های کوتاه و فشرده * در دوران سلجوقیان شیوه جدیدی در تزئین و تذهیب آغاز شد که تا روزگاران بعدی دوام یافت و بنیان این شیوه بر آن بود که : (( سطر های نوشته شده را با خط های دقیق و سنجیده خط کشی کنند و بخش های بیرون از خط کشی را با نقش های گیاهی ( شاخ و برگ ) پر کنند )) (زکی ، 1377 ، ص 69) ویژگیهای طراحی نقوش در دوره ایلخانان و تیموریان 1- استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی )، ابر چینی، نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ در طراحی نقوش 2- تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن بالچک و ترنج ( شمسه ) 3- استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میانی نقوش هندسی 4- جدا شدن نقوش از خط و یافتن استقلال و هویت خاص خود 5- ایجاد نظم و بر قراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی 6- طراحی ساقه های اسلیمی با قوسهای بلند 7- کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی * (( تذهیب گران عصر مغول از رنگهای طلایی ، آبی ، سرخ ، سبز ، نارنجی استفاده می کردند و آبی سیر را به عنوان زمینه ای که رنگ های دیگر آن را فرا می گیرد انتخاب می کردند )) ( زکی ، 1377 ، ص 69) ویژگی های نقوش سنتی در دوره صفویه 1- بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات و کاسته شدن از فشردگی قوس ها 2- ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر 3- طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی * (( از دلنوازترین صفحه های تذهیب شده از عصر صفوی صفحاتی است در صدر کتاب خطی بوستان سعدی موجود در دارالکتاب مصر که داری تاریخ 893 هجری / 1488 میلادی است و در پای آن امضای تذهیب گر (( یاری )) دیده می شود )) ( زکی ، 1377 ، ص 71) از قرن 12 هجری به بعد که زمان حکومت قاجار است شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکیب ها ، نقوش و گلهایی که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند .

* در دوره معاصر طراحی سنتی در تذهیب کاشی ، فرش و سایر رشته های صنایع دستی کار برد وسیعی دارد.

واژگان و اصطلاحات تذهیب در تذهیب هم مثل سایر هنرها واژگانی وجود دارد که برای یک تذهیب کار آگاهی از آن واژگان لازم و ضروری است .

البته واژگان تذهیب تا حدودی ناشناخته هستند و این امر باعث شده است بعضی از واژگان در کتابهای مختلف معانی متفاوتی داشته باشد و در اینجا تلاش شده است که تا حد امکان معنای رایج و منطقی آنها ذکر شود .

کتاب قانون الصور در بیان شماری از واژگان تذهیب می نویسد : ( به نقل از مجرد تاکستانی ، 1384 ، ص 27) اسلیمی : اسلیمی یا اسلامی نقشی است که از گذشته های دور برای آذین بندی ظرفها ، بافته ها و در حجاری ها به کار می رفته است و شاید در آن روزگاران نامی خاص داشته است .

این نقش ظاهراً در دوره ی سلجوقی و تیموری به این نام شناخته شد.