مقدمه :
میزان آب دریافتی سرانه (یک نفر) درسال , مطابق گزارش سازمان ملل در سال 1995 , در ایران 1700 متر مکعب ومیزان آب مصرفی یک نفردر سال 1200 متر مکعب بوده است . ( مصرف آب دربخشهای کشاورزی ( بیشترین مصرف وحدود 70%) - دربخش صنعت ودربخش خانگی(کمترین مصرف وحدود 10%) میباشد . (اصلی ترین منبع تامین آب ایران , نزولأت آسمانی میباشد) .
یکنواخت نبودن توزیع ( از نظرزمانی ومکانی ) باعث کمبود آب در ایران است وهمچنین نداشتن سدهای کافی دلیل دیگر آن میباشد .
در ادامه گزارش ذکر شده آمده است که در سال 2025 مقدار مصرف سرانه در ایران 1200 ومقدار آب دریافتی نیز 1200 متر مکعب میباشد . ( به دلیل بالأ رفتن فرهنگ مردم وهمچنین افزایش جمعیت ) . درهمین گزارش پیش بینی شده است که در سال 2050 میلأدی مقدار آب دریافتی 700 و مقدار مصرف سرانه 1200 مترمکعب میباشد . از آن سال به بعد قطعا هر سال مشکل کم آبی خواهیم داشت .
درحال حاضر تلأش میشود تا گیاهانی تو لید گردد که بتوانند با آب شور تامین گردند, درچنین صورتی مشکل کمبود آب حل خواهد شد .
آبیاری :
در قدیم آبیاری را چنین تعریف میکردند : رساندن آب کافی به خاک به منظور تامین رطوبت مورد نیاز گیاه ,یعنی خاک واسطه ایی بین آب وگیاه است .
نقش خاک : همانند یک ظرف برای رساندن آب به گیاه عمل میکندوعدم وجود خاک یعنی رساندن دایم آب به گیاه . خاک نیاز دایمی گیاه به آب را به نیاز دوره ای تبدیل میکند .
اهداف آبیاری :
1 - تامین رطوبت مورد نیاز برای رشد گیاه .
2 - تامین ذخیره رطوبتی خاک در دوره های خشک .
دربرخی از مناطق آبیاری دیمی صورت میگیرد, اینگونه آبیاری نیاز به آبیاری کمکی دارد . درجایی که بارندگی کفاف تامین رطوبت گیاه را میکند , اگر به علتی میزان بارندگی کم گردد, باید بایک سیستم موقتی آبیاری زمین تامین گردد .
3 - خنک کردن خاک ومحیط اطراف گیاه وایجادشرایطی مناسب برای رشد بهتر گیاه .
مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد واقع درشمال خوزستان دریک شرایط مساوی کشت سه نوع آبیاری را مورد آزمایش ونتایج آن را مورد بررسی قرار داد . 1 ) آبیاری قطره ای : این آبیاری توسط دریپر یا به اصطلأح قطره چکان صورت میگیرد . با این روش کمترین آبیاری صورت میگیرد, 2 ) آبیاری بارانی ( مصرف آب در این روش از روش آبیاری قطره ای بیشتر است ) و 3) آبیاری سطحی که بیشترین مصرف آب را برای تامین نیاز آبی گیاه دارد . نتایج نشان داده است که آبیاری با آب بارانی باعث رشد , ارتفاع وچتر اندازی بهتر برای گیاه شده است وعملکرد محصول بهتری نیز بدست آمد . دما در قطعه ای که با روش آبیاری بارانی آبیاری گردیده بود بین 5 تا 12 درجه کاهش داشته ومیزان رطوبت هوا نیز افزایش داشته است . نتیجه : آبیاری با روش بارانی باعث خنک کردن خاک ومحیط اطراف گیاه میشود . ( توجه : این آزمایش نمیتواند نماینده بهترین آبیاری باشدزیرا در یک منطقه مشخص وبا آب وهوایی مشخص امتحان گردیده است ) .
4 - کاهش خطر یخبندان .
در مناطق سرد سیرگاهی درفصل بهار( تشکیل شدن شکوفه وابتدای مرحله زایشی ) یک جبهه هوای سرد وارد منطقه شده ودما را تازیر صفر کاهش میدهد وخسارت زیادی به باغ میوه وارد میکند . از قدیم با راههایی دما را افزایش میدادند وآبیاری یکی از راههایی است که باعث کاهش خطریخبندان میشود . درباغ میوه این روش با آبیاری بارانی صورت میگیرد . این آبیاری به اندازه ای صورت میگیرد که آب از برگها وگلها ریزش کند درنتیجه این گونه آبیاری یک لأیه نازک از یخ روی اندامهای مختلف گیاه را می پوشاند ورابطه بین گیاه با دمای محیط قطع میشود ( هرگز به کمتر از صفر درجه نخواهد رسید ) درنتیجه خسارت پیش بینی شده کاهش خواهد یافت . این خصوصیت فقط مخصوص خواص آب میباشد . ( آب تنها ماده ای است که وقتی یخ میزند , وزن مخصوص آن کم میگردد ) در منطقه خوزستان خطر یخبندان نداریم ولی خطر سرمازدگی وجود دارد . نیشکر به سرما حساس است واگر دما به صفر برسد گیاه نیشکر از شکر درون خودش استفاده میکند . در چنین شرایطی باید مزارع نیشکر غرقآب گردد .
5 - به تاخیر انداختن تشکیل گل در بعضی از گیاهان .
اکثر گیاهان با افزایش دما به گل مینشینند . با آبیاری مرتب چنین گیاهانی , محیط اطراف گیاه خنگ میگردد و گل دهی به تاخیر می افتد .
6 - نرم کردن کلوخه های خاک پس از شخم .
کلوخه ها موانعی هستند برای جوانه زدن بذر , لذا با آبیاری اینگونه کلوخه ها را نرم میکنند .
7 - رقیق کردن غلظت املأح دراطراف ریشه .
اختلأف غلظت مواد داخل با خارج از ریشه باعث حرکت مواد به درون ریشه میگردد ( اگر غلظت محلول در خاک کمتر از غلظت محلول در ریشه باشد, حرکت مواد از خاک به سمت ریشه خواهد بود ) برای جلوگیری از عکس این عمل , باید آبیاری را بطور مرتب انجام دهیم .
8 - کنترل آفات ودادن کود وسموم همراه با آب آبیاری .
بهترین روش سمپاشی برای گیاهانی که روی آنها را آفات گرفته است , ادغام سموم با آب وآبیاری به روش بارانی میباشد. کود را هم باید با روش آبیاری قطره ای یا سطحی به خاک اضافه نمود ودردسترس گیاه قرار داد .
9 - شستشوی خاک وخارج کردن نمکهای اضافی .
( واحد EC میلی موز یا دسی زیمنس است . moh هم واحد هدایت الکتریکی است از آنجا که واحد آن بزرگ است لذا آن را با میلی یا میکرو میخوانند . moh عکس ohm است .)
آب مصرفی حدودا 3000 میکرو موز است . EC آب کارون در مبدا 0.6 , در اهواز 3 ودر آبادان بین 7 تا 8 میلی موز است . در زمان بارندگی EC رودخانه ها کم ودر خشکسالی زیاد میشود . برای بیان راحتترمقدار شوری آب باید از رابطه TDS استفاده نمود . این اصطلأح برای دهقانان نیز قابل فهم میباشد .
TDS= EC . 0.64 .
سوال : یک هکتار زمین با گیاه نیشکر کشت شده است , EC آب کارون 3 میباشد . میزان آب مصرفی گیاه نیشکر 2000 میلی متر است ( 2 متر درواحد سطح ) . مقدار نمکی که به خاک در سال اضافه میشود =
TDS = 3 * .64 = 1.92 g / lit = 1.92 Kg / m3 10000*2 = 20000 m3
1.92 * 20000 = 38400 kg / m3
رقم 20000 از ارتفاع آب مورد نیاز نیشکر در هکتار بدست آمده است . محاسبه نشان میدهد که هر سال حدود 38.4 تن نمک به خاک اضافه میگردد .
نیشکر یک گیاه تقریبا 5 ساله است و نمکی که در طی این 5 سال به خاک اضافه میگردد بسیار زیادخواهد بود . 38400 * 5 = 192000 متر مکعب .
شبکه های آبیاری
یک شبکه آبیاری به مجموعه ای از بخشهای مختلف گفته میشود که این مجموعه آب را تا دراختیار قرار گرفتن گیاه هدایت نماید . یک شبکه آبیاری ممکن است از 5 قسمت تشکیل شده باشد :
1 ) منبع آب: 2 ) تاسیسات انحراف آب : 3 ) مخازن ذخیره موقت آب :4 ) تاسیسات انتقال آب :
5 ) روشهای توزیع آب در مزرعه :
1 ) منبع آب –:
حیاتی ترین بخش یک شبکه آبیاری میباشد والباقی قسمتهای شبکه تابع این قسمت است . رودخانه , چاه , چشمه , قنات , برکه , دریاچه آب شیرین و .... بعنوان منابع آب محسوب میشوند .
شرایط منبع آب : برای استفاده از منبع در اراضی کشاورزی باید الف) کیفیت آب ب ) گنجایش منبع
( درخوزستان برای کشت های مختلف حدودا 5/1 لیتر در ثانیه درهکتار , آب نیاز داریم ولی اگر فقط کشت مورد نظر نیشکر باشد مقدار آب مورد نیاز یک هکتار در ثانیه , 3 لیتر میباشد. به این نیاز آبی گیاه در هکتار هیدرومدول گویند ) . ج ) تداوم جریان آب در منبع د ) فاصله منبع آب تا اراضی کشاورزی .
2 ) تاسیسات انحراف آب :
به سازه هایی گفته میشود که این سازه ها آب را درجهت اراضی کشاورزی هدایت میکند . این سازه ها شامل انواع سدها , ایستگاههای پمپاژ و کانالهای انحرافی میباشد . دراینجا لأزم است تا توضیحی مختصر درخصوص ایستگاههای پمپاژ داده شود : :
نقش ایستگاههای پمپاژ در آبیاری : یک ایستگاه پمپ از یک پمپ وضمائم آن , قسمت مکش وضمائم آن و قسمت دهش وضمائم آن میباشد . ( معمولأ قطر لوله مکش از دهش بیشتر است ) . اصطلأحاتی در خصوص پمپ بکار میرود که برخی از آنها بشرح ذیل است : ارتفاع مکش : فاصله عمودی از محور پمپ تا سطح آب در منبع
ارتفاع دهش ( رانش ) : فاصله عمودی از محور پمپ تا محل خروج آب از لوله
حد اکثر مکش : با توجه به فشار اتمسفر ودر صورتی که هیچگونه افت انرژی وجود نداشته باشد , حداکثرمکش10مترخواهدبود(تلفات انرژی که دراثر وجوداصطکاک بوجودمی آید,باعث کمترشدن مکش میگردد).
ارتفاع استاتیکی پمپاژ : جمع ارتفاع مکش وارتفاع رانش را ارتفاع ثابت پمپاژ یا ارتفاع استاتیکی پمپاژ گویند.
ارتفاع دینامیکی : جمع جبری تلفات انرژی با ارتفاع ثابت پمپاژ را ارتفاع دینامیکی گویند .
کاویتاسیون : پدیده ای است که دراثر بیشتر شدن ارتفاع مکش , موجب خراب شدن وشکسته شدن پروانه پمپ میگردد . در صورت افزایش ارتفاع پمپ , درمحدوده نزدیک به پروانه پمپ , خلأ ایجاد کشته وبا توجه به فشار اتمسفر , بالأترین ذرات آب نزدیک به پروانه پمپ تبدیل به بخار گشته ودرهمان محدوده ,آن ذرات منفجر گشته وخسارات سنگینی به پمپ وارد میکند . این پدیده با صدایی همانند گردش خرده سنگ درپمپ همراه است .
چون آب بحد کامل به موتور نرسیده است لذا پمپ دورخودرا بالأ برده وموتور سیستم جابجایی هوا بیشتر میگردد ودر محدوده ایجادشده ( در شکل A نمایان است ) روی سطح آب خلأ ایجاد میکند . بدلیل وجود این مسئله حبابی در محدوده خلأ ایجاد گشته که بسیار فشار زیادی دارد واین فشار باعث شکستن نوک تیز پروانه ها میشود . در اصل محل پمپ ( Z ) بیش از حد , بالأ انتخاب شده است .
محل ایجاد خلأ ذره آب
A
B
Z
درشکل بالأ ( b ) یک ذره از مایع را درنظر میگیریم این ذره تحت تاثیر نیروی گریز از مرکزقرارداردوزمانی که ذره پرتاب میشود یک خلأجای آن را میگیرد اگر خلأ ایجادشده کمتر از فشار تبخیر مایع باشد ایجاد اشکال ننموده وآب جای آن را پرمیکند ودر غیر این صورت بصورت حباب وخلأ در جریان قرار میگیرد . هر چقدر مولکولها بطرف بیرون رانده میشوندجمع تر گشته یعنی حبابها بطرف هسته قطب متراکم وبصورت دانه هایی به بدنه پمپ برخورد میکند .
3 ) مخازن ذخیره موقت آب :
این مخازن سازه هایی هستند که برای نگه داشتن آب در زمانهایی که منبع آب به دلأیلی جوابگوی سیستم نباشد, مورد استفاده قرار میگیرند . این مخازن بیشتر در شبکه های آبیاری کوچک استفاده میگردد .
4 ) تاسیسات انتقال آب :
به سازه هایی گفته میشودکه برای انتقال آب وتنظیم جریان آب درشبکه مورد استفاده قرار میگیرد.یکی از مهمترین بخشهای تاسیسات انتقال آب , مجاری انتقال آب است که شامل مجاری بسته ( لوله ها ) ومجاری باز ( کانالها ) می شوند . این مجاریها دارای شکلهای مختلفی هستند .
هرکدام ازاین شکلها دارای مشخصاتی میباشند. این مشخصات عبارتند از عرض کف = b
عمق جریان = y شاخص شیب بدنه = z = cotg & سطح مقطع جریان = A
شعاع هیدرولیکی = R پیرامون خیس شده(محدوده تماس آب باجداره) = P
بهترین مجاری , جهت جریان آب ,( بهترین مقطع هیدرولیکی) مقطع نیم دایره ای میباشد وعلت استفاده از مقطع ذوزنقه در پروژه ها , راحتی کار میباشد
شعاع هیدرولیکی : نسبت سطح مقطع جریان به پیرامون خیس شده را گویند و واحد آن طول است .
بهترین مقطع هیدرولیکی به مقطعی گفته میشودکه به ازای یک سطح مقطع جریان مشخص (A) کمترین پیرامون خیس شده راداشته باشد بعبارتی دیگر بیشترین شعاع هیدرولیکی را دارا باشد