شناسایی احکام و دستورات حاکم بر ساخت مساجد:
در این قسمت سعی براین است که احکام جاری برساخت مسجد را به اجمال برشماریم. در این روند ابتدا چند نمونه از آیات قرآن را که در باب ساختن مسجد است، ذکر می نماییم و سپس مستنداتی از احادیث و روایات ائمه اطهار (ع) را در ساخت مسجد بیان می کنیم و در آخر به نتیجه گیری در این باب می پردازیم.
احکام وارد وارد بر مسجد از آیات قرآنی:
« یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد »
معنی: ای فرزند آدم هنگام رفتن به مسجد خود را با زینت آراسته سازید.
(آیه 31 سوره مبارکه اعراف)
« و من اظلم من منع مساجدالله ان یذکر فیها اسمه و سعی فی خرابها اولئک ماکان ان یدخلو ها الا خائفین »
معنی: چه کسی ستمکارتر از کسانی است که از بودن نام خدا در مساجد جلوگیری می کنند و سعی در ویرانی آنها دارند. شایسته نیست آنان با ترس و وحشت وارد این کانون های عبادت شوند، بهره آنان در رسوایی در دنیا و در سرای دیگر عذاب الیم است.
(آیه 114 سوره مبارکه بقره)
« ما کان مشرکین این یعمروا مساجد الله علی انفسهم بالکفر اولئک حبطت اعمالهم و فی النار هم الخالدون »
معنی: مشرکین حق ندارند مساجد را آباد کنند در حالی که به کفر خویش آگاهی دارند،آنها با اعمالشان نابود شده و در آتش جاویدان خواهند ماند.
(آیه 17سوره مبارکه توبه)
« انما یعمرو مساجد الله منم امن بالله و الیوم الاخر و اتام الصلوﺓ و اتی زکوﺓ ولم یخشی الا امه فعسی اولئک ان یکنوا من المتهدین »
معنی: مساجد الهی را تنها کسی آباد می کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و نماز را برپا دارد و زکات را بپردازد و از چیزی جزخدا نترسد. ممکن است چنین گروهی هدایت یابند.
(آیه 18سوره مبارکه توبه)
« قل امر ربی بالقسط و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین لم الدین کم بداکم تعودون »
معنی: بگو ای رسول ما، پروردگار من شما را به عدل و درستی امر کرده و نیز فرموده در هر عبارت روی به حضرت او آورید و خدا را از سر اخلاص بخوانید که چنانکه شما را در اول آفرید دیگر بار به سویش باز آیید.
(آیه 21سوره مبارکه اعراف)
« و الذین اتخدوا مسجداً ضرارا و کفر تفریقیا بین المومنین و لمن حارب الله و رسوله من قبل ان اردنا الا الحسنی »
معنی: آن گروه منافقی که مسجدی به زبان اسلام بر پا می کنند و مقصودشان کفر و عناد
و ایجاد تفرقه کلمه مسلمانان و مساعدت با دشمنان دیرینه خدا و رسول بود و با این مسجد جز قصد خیر و توسعه اسلام را نداریم و خدا گواهی دهد که محققا دروغ می گویند.
(آیه 107سوره مبارکه توبه)
« لاتقم فیه ابدا لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه رجال یعبون ان یطهروا و الله یحب المطهرین »
معنی: تو ای رسول ما هرگز در مسجد آنها قدم نگذار و همان مسجد (قبا) که بنیانش از اول برپایه تقوی محکم بنا گردیده براینکه در آن اقامه نماز کنی سزاوارتر است که در آن مسجد مردان پاکی که مشتاق تهذیب نفوس خودند در آیند و خدا مردان پاک و مهذب را دوست دارد.
(آیه 108سوره مبارکه توبه)
« ایها الذین امنوا انما المشرکون نجس فلایقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هزاران خفتم علیه منسوف یغنیکم الله »
معنی: ای کسانی که ایمان آورده اید محققاَ بدانید که مشرکان نجس و پلیدند و بعد از این سال نباید قدم به مسجد الحرام بگذارند و اگر در اثر دورشدن تجارت و ثروت آنها شما از فقر بترسید که خدا به فضل خود شما را از خلق و از مشرکان بی نیاز خواهد کرد، او به حوائج داناست و در کمال حکمت و عنایت است.
(آیه 28سوره مبارکه توبه)
« ان الذین کفروا و یعمدون من سبیل الله و المسجد الحرام الذی جعلناه للناس سواء العاکف فیه و الباد و من یره فیه بالعاد مظلم من عذاب الیم »
معنی: آنان که به خدا کافر شده و مردم را از دین خدا منع می کنند و نیز از مسجد حرامی که با حرمت احکامش را برای آن شهر و بادیه نشینان یکسان قرار دادیم مانع مردم می شوند و کسی که در آنجا اراده الحاد و تعدی کرده و به خلق ستم کند همه را عذاب دردناک می چشانیم.
(آیه 25سوره مبارکه حج)
« و من حیث خرجت خول و جهک شطر المسجد الحرام و انه للحق من ربک و ما الله بغافل عما تعلمون »
معنی: ای رسول از هرکجا و به هر دیاری که بیرون شدی رو به جانب کعبه کن و شما مسلمین هم هرکجا بودید ...
(آیه 18سوره مبارکه جن)
« و من حیث خرجت خول و جهک شطرالمسجد الحرام و حیث و ماکنتم ... »
معنی: بگو ای رسول ما پروردگار من شما را به عدل و درستی امر کرده و نیز فرموده در هر عبارت روی به حضرت او آورید و خدا را از سر اخلاص بخوانید که چنانکه شما را اول آفرید و دیگر بار به سویش باز آیید.
(آیه 150سوره مبارکه بقره)
« و ان المساجد الله فلاتدعوا مع الله احداَ »
معنی: و مساجد مخصوص پرستش ذات خدای یکتا است، پس نباید با خدا احدی غیر او را پرستش کنیم.
(آیه 18سوره مبارکه جن)
« فقالوا ابنوا علیهم بنیانا ربهم علم بهم قال الذین قلبوا الی امر هم لتنخن علیم مسجد »
معنی: پس بعضی گفتند که باید گرد آنها حصار و بنایی بسازیم (تا کسانی را به دین خود بخوانند) خدا بر احوال آنان آگاه تر است، خداپرستان گفتند: البته بر ایشان مسجد برپا کنیم.
(آیه 21سوره مبارکه کهف)
احکام وارد بر مسجد از احادیث و روایات:
الف) نقاشی کردن در مسجد:
بنابر احتیاط واجب نباید صورت موجوداتی که روح ندارند، مثل انسان و حیوان را در مسجد نقش کرد و نقاشی چیزهایی مانند گل و بوته مکروه است. امام صادق (ع) در مورد نقاشی مساجد فرموده اند:
« من این کار را خوش نمی دانم ولی این امر به شما ضرری نمی رساند، اگر عدل برپا بود می دیدید که در این زمینه چه رفتاری می شد. »
ب) نوشتن آیات قرآنی بر در و دیوار مسجد:
از امام کاظم پرسیده شد: آیا جایز است در سمت قبله قرآن یا چیزی از ذکر خدا نوشته شود؟ امام فرمودند: « اشکالی ندارد، البته سزاوار است در نوشتن آیات و احادیث بر دیوار مسجد در کنار رعایت زیبایی و موازین هنری کیفیت نوشتن به گونه ای باشد که چنانکه مومنین در غیرنماز بخواهند آن را بخوانند قادر باشند؛ چرا که شایسته نیست هدف از نوشتن قرآن و دعا درمسجد تنها آراستن آنها باشد، بلکه هدف اصلی همانا خواندن آیات الهی و متذکر شدن است. »
ج) کیفیت دیوار مسجد:
در کتاب های فقهی بلند ساختن دیوار مساجد و نیز کنگره ای ساختن آن مکروه شمرده شده است. از رسول خدا نقل شده:
« من به بلند ساختن مساجد، مامور نشده ام » و همچنین می فرمایند:
« مساجد را صاف و بدون کنگره بسازید. »
از امام باقر (ع) نقل شده است: « هنگامی که قائم آل محمد قیام کند، کنگره هر مسجدی را در روی زمین ویران می کند.»
د) مناره مساجد:
امام صادق (ع) فرموده اند: « رسول خدا در وقت نماز به بلال می فرمودند: بالای مناره مسجد برو و با صدای بلند اذان بگو. »
همچنین امام صادق (ع) می فرمایند: « حضرت علی (ع) در راه به مناره ای برخورد کردندو فرمان دادند تا آن را خراب کنند، آنگاه حضرت فرمودند: مناره را بایستی همسطح با پشت بام مسجد ساخت. »
لذا جامع فقها یکی از مکروهات بنای مسجد را بلند ساختن مناره ذکر کرده اند و برخی علت کراهت را مشرف بودن بر خانه های همسایه ذکر کرده اند.
ه) ساختن مقصوره در مسجد:
در روایات ما ساختن مقصوره در مسجد نهی شده است و ساخت آن را به خلفای ستم پیشه نسبت داده اند. در این مورد امام باقر(ع) می فرمایند: « اگر در نماز جماعت میان امام و مامومین دیوار یا پوششی وجود داشته باشد، این نماز برای مامومین، نماز نیست، مگر برای کسی که در مقابل در قرار گرفته باشد. » جای ایستادن امام نباید از ایستادن مامومین بلند تر باشد و مامومین باید امام را ببینند.
و) محل دستشویی مسجد:
یکی از مستحبات مربوط به بنای مسجد آن است که دستشویی را در کنار آن بسازید. امام کاظم (ع) می فرمایند: « این کار باعث می شود نمازگزاران از ناحیه، بوی محل تطهیر، دچار اذیت نشوند. ضمن اینکه با این کار، مسجد در معرض نجس شدن قرار نمی گیرد و با احترام و منزه بودن مسجد نیز سازگار است. »
ز) سقف ساختن برای مسجد:
برخی فقها بدون سقف بودن مسجد را مستحب دانسته و برخی دیگر سقف ساختن برای مسجد را مکروه برشمرده اند. از امام صادق(ع) در مورد مسجدی که دارای سقف است سؤال کردند آیا نماز خواندن در آن مکروه است یا خیر؟ آن حضرت جواب فرمودند:
« بلی، ولی این امر ضرری برای شما ندارد. »
شهید ثانی می گوید: « مکشوف بودن قسمتی از مسجد کافی است، چون در اکثر مناطق برای دفع سرما و گرما احتیاج به سقف وجود دارد و در صورت عدم احتیاج، درست کردن سقف و سایبان برای مسجد مکروه است اما ایجاد سایبان کراهتی ندارد. »
ح) معامله و صنعتگری در مساجد:
انجام دادن خرید و فروش و کارهایی که جنبه شغل و حرفه دارند، مانند آرایشگری، نجاری، آهنگری و ... در مسجد ممنوع می باشد. امام صادق (ع) در این مورد می فرمایند:
« مساجد خویش را محل خرید و فروش قرار ندهید. »
ط) حضور کودکان در مسجد:
امام کاظم (ع9 از قول حضرت رسول (ص) نقل کرده اند: « دیوانگان و کودکان را از مسجد دور نگه دارید. » البته واضح است که منظور از کودکان آن دسته کودکانی هستند که انسان به طهارت آنها اطمینان ندارد و کودکانی که خوب و بد را تشخیص نمی دهند و گرنه آشنا کردن کودکان از سنین کودکی با مسجد بسیار عمل پسندیده ای است.
ی) قضاوت و اجرای حدود در مسجد:
امام صادق (ع) می فرمایند: « مساجد را از قضاوت و اقامه حدود دور نگه دارید» اساساً هدف از بنای مسجد در شریعت اسلامی اختصاص دادن مکانی به عنوان عبادت و یاد خداوند متعال است و از اقامه حدود و قضاوت با وجود اینکه از شرافت بالایی برخوردار هستند، ولی به پای داشتن آنها در مسجد مکروه است.
ک) اعلام اشیاء گمشده در مسجد:
پیامبر اسلام (ص) شنیدند که مردی در مسجد اعلام می کند چیزی را گم کرده است تا چنانچه کسی پیدا کرده به او باز گرداند، حضرت فرمودند: « به او بگویید خدا گمشده ات را به تو باز نگرداند، مسجد را برای اینگونه کارها نساخته اند. »
ل) احکام و آداب مسجد:
هتک حرکت مسجد از گناهان کبیره است. امام صادق (ع) فرمودند: « مامون است کسی که مسجد را تعظیم نکند. » همچنین فرموده اند: « از آن روی به تعظیم واحترام مساجد فرمان داده شده که مساجد خانه های خدا در روی زمین هستند. »
م ) گذرگاه قراردادن مسجد:
حضرت رسول (ص) می فرمایند: « مساجد را محل گذر وعبور قرار ندهید مگر که دو رکعت نماز در آن به جای آورید.»
مساجدی که دارای دو در باشند و مرتب برای انجام کارهای عادی از یک در داخل و از در دیگر خارج شوند، این عمل با قداست مسجد مناسبت ندارد و گویا با این کار مسجد را در حد یک کوچه و خیابان تنزل داده ایم.
ن) سرودن شعر در مسجد: