دانلود مقاله عناصر تزئینی

عناصر تزئینی: عناصر و موضوع های مورد استفاده در تزئینات را بطور کلی می توان به پنج بخش مجزا تقسیم بندی رد که عبارتند از نقوش گیاهی، آرایه های هندسی، تزئینات کتیبه ای، عناسر معماری و تصاویر انسانی و حیوانی .

نقوش گیاهی – نقوش گیاهی یکی از مهمترین عناصر تزئینی این دوره به حساب می آید که از آن در تزئین بسیاری از بناها استفاده شده است.

در بکار گیری این نقوش در دوره ایلخانی سعی بر آن بوده است تا ضمن دوری جستن از بکار گیری نمونه های طبیعی گیاهان به معنای واقعی مضمون آنها احساس شدیدتری داده شود.

در ای عصر تزئینات گیاهی تحت تاثیر سبک های چینی که به ایران راه یافته بود، کم کم به طبیعت گرایی نزدیک شد.

در اکثر موارد هنرمندان سعی داشتند تزئینات گیاهی را بصورت تکثیر یافته ای در کنار هم قرار دهند و آنها را بصورت پیچک و در جریان اتصال خطوط به همدیگر و نیز در زمینه عناصر تزئینی دیگر همچون کتیبه ها بکار گیرند.

ولی در مواردی استفاده از این نقش مایه ها بصورت انفرادی و مجزا نیز در بنای گنبد سلطانیه دیده می شود.

آرایه های هندسی – نقوش هندسی که از دیر باز مورد توجه ایرانیان در خلق آثار پرشکوهشان بود از قرن پنجم هجری به اهمیت خاصی رسید.

شاید دلیل آن سازگاری و هماهنگی آن با قالب ها و اشکال اجری مورد استفاده در بناهای این دوره باشد.

این اشکال که از تنوع زیادی همچون مستطیل، مربع، مثلث، و لوزی و ...

برخوردار بودند تحرک پذیری فراوانی را در برداشتند.

به گونه ای که امکان استفاده از آنها را در بسیاری از مکانها ممکن می ساخت.

برای نمونه در کتیبه های کوفی موجود در سلطانیه که اغلب به دوره اول تزئینات بر می گردد.

شاهد حروفی هستیم که انتهای آنها به شکل زیبایی به صورت هندسی ترسیم شده است.

شاید بتوان در جای جای گنبد سلطانیه از تزئینات کاشی کاری گرفته تا مشبک های سنگی، بکارگیری این نقوش را پی گیری کرد.

نقوشی که به طرز استادانه ای بکار گرفته شده اند.

تزئینات کتیبه ای _ خط بنابر ظرفیت های گوناگون خود اعم از انعطاف پذیری و بار معنوی پیام رسانی، غیر قابل اجتناب ترین تزئین در معماری اسلامی بشمار می آید که اطلاعات زیادی از تاریخ احداث بنا، نام بانی یا حامیان آن و اعتقادات مذهبی و دینی و نمودهای فرهنگی یک عصر را به ما منتقل می کند.

عناصر معماری – عناصر معماری، موضوعاتی هستند که در اصل مفهوم ساختمانی دارند.

این اجزاء غالبا" وظیفه طرحهای تزئینی را بر عهده گرفته و وسایل صرفا" تزئینی گردیده اند.

ستونها، سرستونها، پایه ستونها و مقرنس ها از این جمله اند شاید از موارد ذکر شده هیچکدام به اندازه مقرنس در تزئینات معماری ایرانی مورد استفاده قرار نگرفته باشد.

اصولا" مقرنس قسمتی از طاق است که در دوره های پیشین مورد استفاده ساختمانی داشته است و در سه کنج ها و طاقبندها به کار می رفته است.

در تزئینات مربوط به گنبد سلطانیه از عناصر معماری از جمله مقرنس به کرات استفاده گردیده است.

تصاویر انسانی و حیوانی – شاید نادرترین عناصر تزئینی در معماری اسلامی ایران علی الخصوص در بناهای مذهبی و دینی، اینگونه مضمونها باشد.

این موضوعات که در تزئینات قبل از اسلام مخصوصا" دوران ساسانی مورد توجه بسیار بوده و در بناهای زیادی مورد استفاده قرار کرفته است، با گسترش اسلام و با مکروه شدن نقاشی از رونق افتاده و عملکرد خود را در تزئینات معماری از دست داده است.

در بررسی های گنبد سلطانیه اثری از بکارگیری تزئینات انسانی یا حیوانی مشاهده نشده است.

لیکن در این زمینه بدون پایان تعمیراتو لایه برداری تزئینات نمی توان نظر قطعی ارائه داد.

تزئینات آجری : کاربرد آجر در ساخت ابنیه از دیر باز مورد توجه ایرانیان بوده است که نمونه بارز آن را در معبد چغازنبیل ( حدود 1250 ق.م) مشاهده می کنیم.

از آغاز امکاناتی که آجر در اختیار معماران قرار می داد، بسیار متنوع بود، بطوریکه بواسطه خصوصیات منحصر به فرد خود به سرعت جای کاربرد سنگ را گرفت مقاومت بالا ارزانی سهولت کاربرد، سرعت بخشیدن به ساخت و اتمام بناها، امکانات تزئینی و ..

عواملی بودند که آجر را مورد توجه قرار می داد.

با این همه اوج بهره برداری از امکانات زینتی آن با وجود کاربرد عمومی آن در ساخت بناها، تا اوایل دوران اسلامی بخوبی شناخته نشد.

قبل از اسلام عموما" سطح آجر کاری شده را با تزئینات گچ بری می پوشاندند.

اما با نفوذ اسلام و شاید محدویت هنرمندان در بکارگیری نقوش طبیعت گرابانه دوره های قبل زیبائی های بالقوه آجر، از قبیل گره سازیهای زینتی و بافت های متضاد و ایجاد سایه و روشن با قرار دادن رج ها بصورت پیش آمده و تورفته، خود را نشان داد.

تحقق چنین مسئله ای نقطه عطفی را در تزئینات معماری بوجود آورد که در آن از تنوع در اندازه ها و قالب های مختلف، رنگ های گوناگون و شیوه های بکارگیری، بخوبی استفاده گردید و نهایتا" طرح های ساده هندسی به حروف عظیم و زیبایی کوفی تبدیل شد.

بدین ترتیب آجر چینی ، مضومن و معنای خاصی را به سطوح دیوارها بخشید.

از سوی دیگر گره سازی آجرین با تنوع و زیبایی فراوان خود، با کتیبه های کوفی به کار گرفته شد که شاید مجلل ترین و با شکوه ترین آن را بعد از دوران سلجوقی بتوان در گنبد سلطانیه یافت تصویر 2 این تغییرات در آجر کاری تنها به منظور تاکید روی خطوط عمده بنا نبود، بلکه به منظور متمایز کردن سطحی که قصد تزئین آن را داشتند، مورد استفاده واقع می شد.

بطور کلی عنصر آجر در گنبد سلطانیه نقش به سزایی بر عهده دارد که علاوه بر نقش اساسی در شالوده بنا و اتسحکام آن وظایف تزئینی متفاوتی را نیز ایفا می کند.

تزئینات آجری در این بنا به پنج صورت به کار برده شده که در زیر ضمن توضیح در مورد کاربرد این شیوه ها، به نمونه هایی از آنها نیز اشاره می گردد.

1- آجرهای قالبی ( مهری ): در چهار ایوان از ایوانهای هشتگانه از این نوع آجرها استفاده شده است که شامل ایوانهای شمالی شرقی، جنوبی وشمال غربی است.

این آجرها که به صورت نقوش هندسی و گیاهی و گاه کتیبه ای بکار گرفته شده و در شکل های گوناگون مثل طبل کند، شش بند تند، پنج تند، شمشه هشت، زهره، ترنج تندو کند، پنج کند.

ترقه و غیره دیده می شود که نقوش داخلی آنها را تزئینات اسلیمی و گل و بوته تشکیل می دهد .

تصاویر 1 و 2 این تزئینات در ایوان شمال غربی دارای عناصر تشکیل دهنده کوچکتری در مقیاس با ایوانهای دیگر است.

در همه این ایوانها نقوش از شمسه منشعب شده و در اضلاع ایوان شرقی در داخل شمسه ها کلمات محمد و علی هر کدام پنج بار تکرار گردیده است.

در حد فاصل این آجرها از کاشی های فیروزه ای استفاده شده است.

استفاده از این نوع تزئین قالبی که به یکی از خصوصیات تزئین دوره ایلخانی مبدل گردید در دوره های قبلی با این مشخصات یکسان شده وجود نداشته است.

در روش دیگر برای ایجاد فرم بخصوص آجرها، از قالب ویژه ای استفاده می گردید که ب اشکال مختلف برای تزئین قسمت های معینی از سطوح بنا ساخته می شد.

وجود چنین روشی، بیانگر این است که اولا" طرح های تزئینی برای سطوح مختلف قبلا" پیش بینی و طراحی می شد.

ثانیا" این آجرها در محل تهیه و پخته می گردید.

تصویر 2- آجر کاری تزئینی : در این روش هنرمند، تزئینات و نقوش را با استفاده از شیوه چیدن آجرها در کنار هم و نیز رنگ آنها اجرا می کند.

در مقرنس های موجود در ایوانهای شرقی و غربی طبقه اول بنا، نقوش زیبایی را می توان مشاهده کرد که از ترکیت آجرها در فرمها و رنگ های مختلف و تلفیق آنها بوجود آمده است .

تصویر4 همین سبک تزئینی در طبقه اول ایوان شمال غربی در سطح صافی اجرا شده است.

از دیگر نمونه های آجر کاری تزئینی می توان به سبک رایج خفته راسته اشاره کرد که در بعضی از بخش های سقف راهرو طبقه اول و نیز سقف ایوانها قابل مشاهده است.

3 3- آجرهای کنده کاری : در دو ایوان از ایوانهای هشتگانه در سمت شرقی و جنوبی از این نوع تزئین استفاده شده است.

در این روش تزئینات بصورت آلت و لغت اجرا می گردد که آلت آن از آجرهای کنده کاری شده و لغت آن از کاشی های فیروزه ای است در اینجا خط بند آجرهای الت بطور مساوی و موازی کنده شده است تصویر 5 این تزئینات که از شمسه ده پر و هشت پر منشعب می گردد با حاشیه ای از کاشی کاری معرق اسلیمی دارای محاط شده و جذابیت خاصی بر این ایوانها بخشیده است.

4- آجرهای تزئینی پیش بر : بخش دیگری از تزئینات آجری را کلمات و کتیبه ها تشکیل می دهند.

در این روش پس از تهیه گل مخصوص و دادن ضخامت مناسب، آن را در سطح همواری قرار داده و کلمات مورد نظر را با ابزار نوک تیز از آن جدا می کنند این قطعات پس از پخته شدن بوسیله گچ در محل مورد نظر نصب می گردد.

5- تزئینات تلفیقی آجر و کاشی: در این روش که آن را معقلی نیز می گویند.

آجر و کاشی به همراه هم و در کنار یکدیگر برای تزئین بکار گرفته می شود.

در دوره ایلخانی از این شیوه به کرات در تزئینات بناها استفاده شده است.

دو نالد ویلبر ضمن شاراه به خصوصیات آجر چینی دوره سلجوقیان می گوید طرحهای دوره مغول دارای یک خصوصیت تازه است که عبارت باشد از استعمال نقش کوچک لعابدار که در داخل دیوار جای داده می شد و استعمال آجر کاری معلق که تا آخر قرن چهاردهم به کل منسوخ شد.

تزئین آجر با تلفیق کاشی در این بنا در حد عالی است قسمت عمده این تزئینات متعلق به دوره اول تزئینات ساختمان است که با مهارت خاصی اجرا شده است.

(تصاویر 7 و 8) این نوع تزئین در طبقه اول تمام ایوانهای هشتگانه دیده می شود.

از این روش هم برای اجرای نقوش و هم برای اجرای کتیبه ها استفاده شده که در ایوان های جنوب شرقی، شرقی و شمال غربی کاربرد کتیبه ای دارد.

در تزئینات سطح خارجی وساقه گنبد و نیز بدنه مناره ها از این شیوه بهره جسته اند تا بوسیله آن کلماتی همچون الله، محمد، علی و البقاء، بوجود آید.

تزئینات گچی : گچ از اجزاء مهم معماری ایران است که در دوره های گوناگون به فراوانی به کار برده شده است.

هر چند از تاریخچه به کارگیری گچ اطلاعات کمی در اختیار داریم اما نمونه هایی از سده اول میلادی پیدا شده که حاکی از رشد قبلی آن است.

در دوران پیش از اسلام از گچ برای اندود سطوح زمخت و خشن بناها که عموما" از سنگ ساخته می شد استفاده می گردید و اغلب تزئینات نیز روی آن انجام می گرفت که این تزئینات در عصر ساسانی به موازات تنوع نقوش از ویژگیهای منحصر بفردی برخوردار شد ظاهرا" در دوره های قبلی نمونه هایی از آن را مشاهده نمی کنیم.

در اوایل دوران اسلامی کاربرد گچ در تزئینات معماری، از جایگاه والایی برخوردار بود بطوریکه اغلب سطوح بناها را با آن اندود می کردند و روی آن را گچ بری رنگی تزئین می نمودند.

در قرن پنجم هجری قمری، تغییراتی در ظاهر گچ بریها پدیدار گشت که محصول خلاقیت و ابتکار بود.

در این دوره گچ بری از نظر تنوع اجراء به مرتبه حیرت انگیزی دست باقتو در اغلب موارد و در نحوه استفاده از گچبری نیز تغییراتی پیدا شد به گونه ای که کم کم بطور موقت، گچ بری جای خود را به رشد عظیم آجر کاری دوره سلجوقی داد.

اما این بدان معنا نبود که گچ بری جایگاه والای خود را بطور کلی از دست بدهد چرا که وجود گچ بریهای بسیار غنی همچون گنبد علویان همدان موید این نکته است که گچ بری به موازات آجر کاری به پیشرفت و تکامل خود ادامه داد اما در درجه ای کمتر.

در میانه سده هشتم هجری قمری و ترمیم چشمگیر ایران پس از حمله مغول شاهد پیدایش بناهایی هستیم که در نهایت زیبایی با گچ بریهای بسیار ظریفی آراسته شده اند.

موضوع های بکار رفته در این بناها انواع گوناگونی را شامل می شوند که در مباحث قبلی به آنها اشاره شد.

گرایش هنرمندان این دوره به تزئینات گچ بری و بکارگیری آن در کاخ ها و رنگ آمیزی آنها به حدی از تنوع و دقت رسید که در بسیاری موارد این گونه نقشها به نقاشیها و صفحات تذهیب شده کتابهای خطی می مانست تا به تزیئنات گچ بری شده دو نالد ویلبر در زمینه گسترش بکارگیری گچ در دوره ایلخانی می گوید یکی از خصوصیات برجسته معماری دوره ایلخانی مهارت فوق العاده در گچکاری و استفاده زیادی بود که از آن به انواع مختلف به عمل می آمد.

در بنای گنید سلطانیه که موضوع اصلی بحث ماست از عنصر گچ به وفور استفاده شده است در اکثر قسمت ها علاوه بر بکارگیری آن بعنوان ملات در بین رج های آجری بعنوان پوششی بر روی سطوح زیر و ناهموار آجر کاری نیز بکار رفته و اغلب بعنوان زیر کار مناسب برای اجرای نقوش و کتیبه ها مورد استفاده قرار گرفته است.

بطور کلی کاربرد تزئینی گچ عموما" در داخل بنا مشاهده می شود و تنها در یک مورد کاربرد گچ بری آن در خارج بنا دیده می شود.

شواهد نشان می دهد که این مورد نیز در زی طاق های الحاقی به ورودی شمالی قرار داشته که هم اکنون فرو ریخته است.

ظاهرا" عدم استفاده از تزئینات گچی در خارج بنا به علت مقاومت کم آن در برابر عوامل جوی بوده است.

در کل تزئینات گچی گنبد سلطانیه را با توجه به نوع کار و شیوه اجرا به گونه های زیر می توان تقسیم کرد.

تزئینات گچی استامپی : رابطه بین درزهای عمودی و افقی در آجر کاری را می توان در سه دسته خلاصه نمود.

هر سه دسته در بنای گنبد سلطانیه کاربر داشته است.

در نوع اول عرض درزهای عمودی و افقی با هم یکسان است.

از این نوع در اکثر قسمت های آجر کاری دیوارها استفاده شده است.

در نوع دوم درزهای افقی پهن تر از درزهای عمودی در نظر گرفته می شود و درزهای عمودی در حداقل ضخامت خود قرار دارند.

از این نمونه می توان به آجرهای تزئینی بکار رفته در نقوش هندسی داخل بنا اشاره نمود.

در نوع سوم درزهای افقی ضخامت کمتری از درزهای عمودی دارند .

درزهای عمودی در این نوع اغلب بین 2 تا 6 سانتیمتر عرض دارند.

این شیوه از دو روش قبلی برای تزئین مناسب تر است معمارت این دوره در ادامه سبک های دوره سلجوقی بندهای عمودی آجرها را عریض تر می گرفتند و یا دو انتهای آجر را در امتداد بند عمودی می بریدند.

با این کار فضای مناسبی بوجود می آمد که اغلب بوسیله گچ پر می شد و هنگامی که گچ کاملا" خود را نگرفته بود سطح آن را به طرح های گوناگون زینت می دادند ( تصویر 10) در بعضی مواقع از قالب های چوبی برای ایجاد نقش استفاده می کردند.

طرح های مذکور اغلب شامل طرحهای ساده هندسی است که از تنوع زیادی برخوردارند.

این روش تزینی در تمامی دیوارهای ایوانهای خارجی و راهروهای طبقه اول دیده می شود.

2- تزئینات گچی مسطح ( آجرکاری کاذب): با رواج هر چه بیشتر گچ بری در دوره ایلخانی روش جدیدی برای تزئین سطوح در نظر گرفته شد که سرعت انجام کار را بالای می برد در این شیوه از شبیه سازی طرح های آجرکاری استفاده می شد بدین تزتیب که ابتدا بر روی سطوح آجر کاری شده لایه ای از گچ، کشیده شده و پس از سفت شدن گچ، بندهای افقی و عمودی و نیز طرح تزئینات گچی استامپی بر روی آن ، بدون در نظر گرفتن بندهای سطح زیرین کنده می شد.

از این تکنیک در سطوح بالای دیوارهای ایوانهای خارجی گنبد استفاده فراوان شده است 3- تزئینات گچی روی پارچه : در معدود نوشته هایی که تزئینات گنبد سلطانیه را مورد بحث قرار داده اند به جز در یک مورد به این تکنیک اشاره نشده است.

این در حالی است که نظیر چنین تزئینی در هیچ یک از بناهای ایرانی کار نشده و یا اگر کار شده اثری از آن بر جای نمانده است.

ظاهرا" اجرای این نوع تزئینات در اتفاع زیاد و عدم دسترسی به آن ، باعث شده است تا محققین کمتر به این مسئله بپردازند.

در بررسی نزدیکی که از بخش داخلی کاسه گنبد انجام گرفت، مشاهده شد که ایت نوع تزئینات از قسمت فوقانی و راس گنبد تا ارتفاع حدود 35 متری در ردیف های متعدد انجام پذیرفته و متاسفانه اثر قابل توجهی از آنهاباقی نمانده است در رویارویی با این نوع تزئین در وحله اول این سوال مطرح می گردد که چرا هنرمند معماری از این شیوه برای تزئینات این بخش سود جسته است.

در پاسخ به این سوال اساسی باید گفت که به علت ارتفاع زیاد بنا از داخل و لزوم دید بصری مناسب، در رابطه با نقوشی که در ارتفاع نزدیک پنجاه متری اجرا می شدند.، نیاز به اجرای نقوش با جزئیات بزرگتر و برجستگی بیشتری را مطرح می کرد.

از طرف دیگر اجرای این نقوش در آن ارتفاع با توجه به جاذبه و کشش شدید زمین در زیر کاسه گنبد نسبت به نقوشی که به سقف چسبیده و علی القاعده می بایست دارای سنگینی فوق العاده ای باشند، مشکل و یا نا ممکن بود.

به این جهت هنرمند معمار با درک صحیح از موقعیت تزئینات به شیوه ای روی می آورد که به بهترین وجهی جوابگوی نیازهای موجود باشد.

در این شیوه پس از طراحی نقوش برای فضای مورد نظر، نمونه گچی آن در روی زمین اجرا و گچ بری می شد.

سپس برای این نمونه قالب گیری انجام گرفته و سپس قالب بدست آمده را بوسیله مواد روغنی برای جلوگیری از چسبیدن آن به نمونه اصلی اندود می کردند پس از آنکه قالب آماده می شد ورقه نازک کاغذ خیس خورده را در داخل قالب قرار می دادند.

بطوریکه که به خوبی به گوشه و زوایا و پستی و بلندیهای قالب چسبیده و فرم قالب را به خود بگیرد.

سپس روی آن را در چندین مرحله بوسیله دو غاب رقیق شده گچ مخلوط با اکلیل می پوشاندند بطوریکه که در نهایت قشری از گچ طلائی رنگ به ضخامت حدود 2 تا 3 میلیمتر بدست می آمد.

پس از اتمام این مرحله و قبل از خشک شدن کامل قشر گچی، لایه هایی از پارچه های کنفی یا کتانی نسبتا" محکم را بوسیله چسب های حیوانی بر روی آن می چسباندند در نمونه برداریهایی که انجام گرفت دو لایه پارچه مشاهده گردید که بر ریو هم واقع شده بودند و در فاصله بین آنها اثری از چسب های مذکور و یا گچ دیده نشد.

هنگامی که پارچه به خوبی به روی قشر گچی چسبیده و خشک می شد، فرم مورد نظر را از قالب جدا کرده و بوسیله میخ های چهار گوش 1 تا 5 سانتیمتری در محل مورد نظر نصب می کردند بدین ترتیب قشر نازکی بدست می آند که به ترتیب از دو لایه پارچه و 2 تا3 میلیمتر گچ تشکیل می یافت چنین تزئیناتی در عین سبکی از برجستگی فوق العاده ای نیز برخوردار بودند.

پس از نصب نقوش یاد شده بر روی سطح مورد نظر آن را رنگ آمیزی می کردند در نمونه های کوچک باقی مانده آثاری از رنگ های آبی و سبز بدست آمد.

آثار چنین تزئینات را در حاشیه اطراف کتیبه مربوط به ساقه گنب4) و نیز بر روی مقرنس های طبقه دوم ایوان غربی نیز می تو - تزئینات گچی وصله ای ظاهرا" اولین کوشش های آزمایشی این شیوه گچ بری عصر ایلخانی را در گنبد سلطانیه به عمل آورده اند که بعدها در بناهای دیگری همچون مقبره سیده رکن الدین در یزد و حسن بن کیخسرو در ابرقو مرود تقلید قرار گرفته است.

روش کار در این شیوه به این ترتیب بود که طرح مورد نظر را روی سطح صافی که قبلا" سفید کاری گردیده بود منتقل می کردند و گچکاری در نهایت دقت و ظرافت گچ را روی طرحها خوابانده و آن را شکل می داد.

ضخامت نقوش در این سبک متغیر بوده و بستگی به نوع نقوش و نظر استادکار داشت.

در گنبد سلطانیه از نمونه های این شیوه گچکاری می توان به ترنج های بخش میانی گنبد و نیز داخل مقرنس های منطقه انتقالب تصویر و منتهاالیه طرفین ایوانهای غربی، جنوب غربی و شمال غربی و همچنین سطح زیری قوس ایوانهای طبقه دوم در دوره تزئینات اشاره کرد.

ترنج های اجرا شده به این روشدر ارتفاع حدود 40 متری واقع شده اند و بدین جهت از ابعاد بزرگی برخوردارند.

آثار اکلیل آنها بخوبی مشاهده می گردد که در اکثر قسمت ها، به رنگ مایل به بنفش تبدیل شده است.

در بخش هایی که گچ بریها تخریب شده علائمی از طرح و خط اولیه قابل مشاهده است و نیز در زیر گچ بریها میخ هایی را بکار برده اند که بدینوسیله میزان استقامت و چسبندگی عناصر تزئین را تقویت کنند.

حاشیه این ترنجها با رنگ های سبز تیزه و روشن دور گیری گردیده است تعداد این ترنج ها 16 عدد بوده که هم اکنون 14 عدد از آنها پابرجاست و دو ترنج اجرا شده در سمت جنوبی بنا از محل اصلی برداشته شده و هم اکنون در تربت خانه نگهدادری می شود.

عناصر تزئین این ترنج ها را نقوش اسلیمی و گیاهی تشکیل می دهد که در همه آنها بطور یکسان تکرار گردیده است.

این ترنج ها از برجستگی نسبتا" زیادی برخوردارند.

در نمونه های دیگر گچ بری وصله ای گنبد سلطانیه ضخامت برجستگی ها به حدود 5/1 الی 3 سانتیمتر می رسد.

5 – تزئینات گچی حکاکی گچ بری شیوه یکی از رایج ترین روشهای تزئینی در دوره ایلخانی به شمار می رود بطوریکه هنرمندان این دوره در این شیوه از مهارت و دقت بالایی برخوردار بودند.

اجرای این روش بدین صورت بود که هنرمندان پس از انتقال طرح به سطح گچ کاری شدهآن را با طرافت تمام، به عمق حدود دو سانتیمتر می برید تا پس از برداشتن اجزای اضافی سطحی به موزارت سطح اول پدیدار گردد.

بدیهی است ایجاد سطحی صاف و یک دست در این روش بسیار دشوار بود.

چرا که کنترل عمق کار و رعایت حدود نقوش می بایست در نهایت ظرافت انجام می گردید.

تزئینات گچی انجام شده و در سقف تمام ایوانهای خارجی گنبد سلطانیه بدین شیوه است.

نمونه های باقی مانده از این تزئینات حاکی از توانایی بالای هنرمندان گچ بر این دوره است این نوع تزئینات در سلطانیه موفق تر از روش های مشابه در جاهای دیگر به نظر می رسد.

نقوش گچ بری این ایوانها به قدری زیبا و پر قدرت اجرا شده که نمونه آن را در هیچ کجا نمی توان یافت.

شاید آنها را به زیبایی یک فرش پر نقش و نگار بیشتر بتوان تشبیه کرد تا به گچ بری ( تصویر 19) دو نالد و یلبر در این زمینه می گوید شاید مهمتر از تنوع طرحها و مهارت در بردین آنها وجود رنگ فراوان است که کاملا" حفظ شده و هر سانتیمتر مربع سطح طرحها به رنگ سفید و قرمز و زرد و سبز نقاشی شده است.

بطور کلی طرح اغلب سقف ها از تلفیق نقوش هندسی و گیاهی و گاه کتیبه ها با تنوع خاصی اجرا شده به گونه ای که هر یک از سقف های بیست و چهارگانه دارای طرح مخصوص به خود بوده وترکیبی جالب توجه یافته است.

طرح ها اغلب از شمسه هایی منشعب می شوند که پیچ های زیر و روی حکاکی شده اطراف آنها را در بر می گیرند جذابیت و گیرایی این طرحها از آنجا دو چندان می شود که استاد چیره دست در اغلب موارد با رنگ آمیزی زمینه کار به رنگ های گوناگون کمک شایانی به برجسته نشان دادن طرحها کرده است این طرح ها شاهکاری از تلفیق گچ، آجر و رنگ را به نمایش می گذارند ضخامت این تزئینات در اغلب موارد حداکثر یک سانتیمتر است.

با دقت در این تزئینات می توان ارتباط تنگاتنگی را بین نقوش و تزئینات موجود در فلز کاری، تذهیب کتب، کاشی کاری و صفحه آرایی دوره ایلخانی مشاهده کرد.

در نوع دیگر از این شیوه که اصطلاحا" به شیوه گچ بری نقاری معروف است، عمق حکاکی بیشتر بوده و در قمست زیرین سطح موازی سطح بوجود نمی آید.

استفادخ از این شیوه در گنبد سلطانیه به استثنای کادر تزئینی سقف ایوانهای هتشگانه خارجی نه نسبت دیگر شیوه ها کمتر بوده و تنها در ایوان شمال غربی در طبقع همکف مشاهده می شود.

6- تزئینات گچ بری رنگی به هنگام شرح شیوه های گچ بری حکاکی وصله ای و پارچه ای، از گچ بری رنگ شده، ذکری به میان آمد.

باید توجه داشت که استفاده از گچ بری رنگی در تزئینات ضمن القاء عمق و تشدید حالت سه بعدی نقوش برای ایجاد تعادل نیز مفید فایده بوده است که هنرمندان دست اندکار این بنا نیز از آن سود فراوانی جسته اند.

رنگهای بکار رفته در تزئینت گچ بری بنای سلطانیه را بطور کلی می توان در هشت گروه سبزه تیره و روشن آبی تیره و روشن ، قرمز و نارنجی، زرد، سفید ، سیاه ، قهوه ای تیره و روشن و طلایی دسته بندی کرد که نمونه بارز چنین رنگ هایی را در تصاویر مربوط به سقف ایوانها می توان مشاهده کرد.

تزئینات چوبی: چوب در ایران از ابتدای شروع تاریخ در ایران مرسوم بوده است و این مسله را می توان از کتیبه هایی که از خزانه داریوش در تخت جمشید بدست آمده استنباط نمود.

در دوره معماری ایلخانان نیز از چوب چه در قسمت معماری و چه در قسمت تزئینات استفاده شده است.

استفاده از چوب در معماری به صورت کلافهای چوبی که در میان دیوارها قرار می دادند و جهت جلوگیری از رانش آنها به یکدیگر متصل می کردند رواج داشته است که این اقتباسی از نحوه معماری رومیان و به روایتی دیگر معماری یونانیان بوده است که در دوره های گذشته به خدمت معماری ایران در آمده است.

در قسمت تزئینات نیز باید از نرده های چوبی منبت کاری شده که در قسمتهای میانی دارای گره چینی هندسی می باشند نام برد.

این نرده ها از چوب ساج ساخته شده است و بنابر مستندات و متون تاریخی از کشور هندوستان به صورت تحفه و هدیه جهت گنبد سلطانیه به کشور ایران آورده شده است.

قابل توجه است که این نرده های چوبی بدون استفاده از آلتهای فلزی و میخ و فقط با زبانه های چوبی بر روی یکدیگر سوار شده اند.

تزئینات نقاشی رنگی : آنچه که در گنبد به گونه ای اساسی می تواند مورد توجه واقع شود، استفاده منطقی از ترکیب رنگهاست که ذکر نمونه هایی از آن در بخش های گذشته به میان آمد.

در جای جای سطوح تزئینی دوره دوم گنبد و به همراه تکنیک های مختلف می توان نقوشی را ملاحظه کرد که ب روی گچ نقاشی شده است نقش رنگ آمیزی در اجرای کلیه کتیبه ها نیز مورد توجه بوده است بطوریکه اغلب آنها در سطوح جانبی ایوانها و کتیبه های فوقانی گنبد تنها بوسیله رنگ نگاشته شده اند.

ترکیب کلی این تزئینات به رنگ های سفید، آبی، قرمز، قهوه ای ، طلائی ، سبز، سیاه و زرد با تونالیته های گوناگون بکار رفته است ظاهرا" این طور به نظر می رسد که پیش از رنگ گذاری و اجرای طراحها، آنها را بوسیله مداد بر روی سطح گچی پیاده و قلم گیری می کردند.

باید متذکر شد که بدون تردید علاوه بر تزئینات یاد شده از مصالح دیگری همچون آهن، طلا، نقره نیز به عنوان تزئینات در این بنای عظیم استفاده شده که تنی چند از سیاحان در سده های گذشته از آنها بازدید و مشاهدات خود را در سفرنامه های خود آورده اند.

از مجموع آنچه گفته شد چنین برداشت می گردد که گنبد دارای دو دروه تزئینی است.

تزئینات دوره اول قدیمتر و بیشتر تزئینات آن از آجر و کاشی و درپاره ای مواقع هماره با قطعات گچ بری بسیار نفیس است.

تزئینات دوره دوم از یک لایه گچی تشکیل یافته که بر روی تزئینات دوره اول کشیده شده و در کمال استادی بر روی آن نقش و نگارهای زیبا به همراه کتیبه های قرآنی و احادیث اجرا شده است جهت اجرای تزئینات دوره دوم متاسفانه بخش هایی از تزئنات دوره اول زخمی شده و در پاره ای از قسمت ها بطور کلی تخریب گردیده است.

کلیاتی درباره معماری گنبد سلطانیه سبب ایجاد گنبد سلطانیه در مورد علل احداث این بنا در تواریخ چنین آمده است : اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان ، آرامگاه رفیع و با شکوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه ، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند بنای گنبد سلطانیه در سال 702 ه ( به روایتی ) بر اساس طرح آرامگاه غازان خان که آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در ( مرو ) الهام گرفته ، ساخته شده بود با این تفاوت که پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع ،‌و پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است .

اگر چه تا حد زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تاثیر گذاشته بود لیکن حیزهای ابتکاری در بنای اخیر بحدی است که آنرا بصورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران در آورده است که بعدها نمونه و الگوئی برای احداث تعداد زیادی از انبیه این دوره شد.

همچنین معماری گنبد سلطانیه را شخصی به نام سید علی شاه انجام داده است .

ظاهرا" هنگامی که اولجایتو امر به احداث آرامگاه خود کرد هنوز یکی از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب ننموده بود .

وی تقریبا" در سال 709 ه یعنی موقعیکه کار ساختمانی گنبد رو به اتمام بود سفری به عراق نمود و تربت پاک امام حسن ( ع‌ ) و حضرت علی ( ع ) را در کربلا و نجف زیارت کرد .

بنا به قولی ، بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون بزرگ شیعه که در آن زمان در دستگاه حکومتی صاحب منزلتی بودند، اولجایتو مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت و بعد از مدتی تصمیم گرفت که آرامگاه خود را به ائمه اطهار اختصاص دهد .

بدین منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان ( حضرت علی (‌ع ) و امام حسین (‌ع ) ) را به سلطانیه داشت تا بر رونق تجاری و اهمیت مذهبی پایتخت جدید التایس خود بیفزاید .لذا دستور داد تاتزئینات داخلی بنا که تا آن روز انجام نگرفته بود طوری بپردازند که در آن شعائر مذهب تشیع بخوبی مورد استفاده قرار گیرد.

بهمین جهت بود که کلمه ((علی)) به طور مکرر با کاشی در متن آجر نوشته شده است