دانلود مقاله عناصر تزئینی

عناصر تزئینی:

عناصر و موضوع های مورد استفاده در تزئینات را بطور کلی می توان به پنج بخش مجزا تقسیم بندی رد که عبارتند از نقوش گیاهی، آرایه های هندسی، تزئینات کتیبه ای، عناسر معماری و تصاویر انسانی و حیوانی .

نقوش گیاهی – نقوش گیاهی یکی از مهمترین عناصر تزئینی این دوره به حساب می آید که از آن در تزئین بسیاری از بناها استفاده شده است. در بکار گیری این نقوش در دوره ایلخانی سعی بر آن بوده است تا ضمن دوری جستن از بکار گیری نمونه های طبیعی گیاهان به معنای واقعی مضمون آنها احساس شدیدتری داده شود. در ای عصر تزئینات گیاهی تحت تاثیر سبک های چینی که به ایران راه یافته بود، کم کم به طبیعت گرایی نزدیک شد. در اکثر موارد هنرمندان سعی داشتند تزئینات گیاهی را بصورت تکثیر یافته ای در کنار هم قرار دهند و آنها را بصورت پیچک و در جریان اتصال خطوط به همدیگر و نیز در زمینه عناصر تزئینی دیگر همچون کتیبه ها بکار گیرند. ولی در مواردی استفاده از این نقش مایه ها بصورت انفرادی و مجزا نیز در بنای گنبد سلطانیه دیده می شود.

آرایه های هندسی – نقوش هندسی که از دیر باز مورد توجه ایرانیان در خلق آثار پرشکوهشان بود از قرن پنجم هجری به اهمیت خاصی رسید. شاید دلیل آن سازگاری و هماهنگی آن با قالب ها و اشکال اجری مورد استفاده در بناهای این دوره باشد. این اشکال که از تنوع زیادی همچون مستطیل، مربع، مثلث، و لوزی و ... برخوردار بودند تحرک پذیری فراوانی را در برداشتند. به گونه ای که امکان استفاده از آنها را در بسیاری از مکانها ممکن می ساخت. برای نمونه در کتیبه های کوفی موجود در سلطانیه که اغلب به دوره اول تزئینات بر می گردد. شاهد حروفی هستیم که انتهای آنها به شکل زیبایی به صورت هندسی ترسیم شده است. شاید بتوان در جای جای گنبد سلطانیه از تزئینات کاشی کاری گرفته تا مشبک های سنگی، بکارگیری این نقوش را پی گیری کرد. نقوشی که به طرز استادانه ای بکار گرفته شده اند.

تزئینات کتیبه ای _ خط بنابر ظرفیت های گوناگون خود اعم از انعطاف پذیری و بار معنوی پیام رسانی، غیر قابل اجتناب ترین تزئین در معماری اسلامی بشمار می آید که اطلاعات زیادی از تاریخ احداث بنا، نام بانی یا حامیان آن و اعتقادات مذهبی و دینی و نمودهای فرهنگی یک عصر را به ما منتقل می کند.

عناصر معماری – عناصر معماری، موضوعاتی هستند که در اصل مفهوم ساختمانی دارند. این اجزاء غالبا" وظیفه طرحهای تزئینی را بر عهده گرفته و وسایل صرفا" تزئینی گردیده اند. ستونها، سرستونها، پایه ستونها و مقرنس ها از این جمله اند شاید از موارد ذکر شده هیچکدام به اندازه مقرنس در تزئینات معماری ایرانی مورد استفاده قرار نگرفته باشد. اصولا" مقرنس قسمتی از طاق است که در دوره های پیشین مورد استفاده ساختمانی داشته است و در سه کنج ها و طاقبندها به کار می رفته است. در تزئینات مربوط به گنبد سلطانیه از عناصر معماری از جمله مقرنس به کرات استفاده گردیده است.

تصاویر انسانی و حیوانی – شاید نادرترین عناصر تزئینی در معماری اسلامی ایران علی الخصوص در بناهای مذهبی و دینی، اینگونه مضمونها باشد. این موضوعات که در تزئینات قبل از اسلام مخصوصا" دوران ساسانی مورد توجه بسیار بوده و در بناهای زیادی مورد استفاده قرار کرفته است، با گسترش اسلام و با مکروه شدن نقاشی از رونق افتاده و عملکرد خود را در تزئینات معماری از دست داده است. در بررسی های گنبد سلطانیه اثری از بکارگیری تزئینات انسانی یا حیوانی مشاهده نشده است. لیکن در این زمینه بدون پایان تعمیراتو لایه برداری تزئینات نمی توان نظر قطعی ارائه داد.

تزئینات آجری :

کاربرد آجر در ساخت ابنیه از دیر باز مورد توجه ایرانیان بوده است که نمونه بارز آن را در معبد چغازنبیل ( حدود 1250 ق.م) مشاهده می کنیم. از آغاز امکاناتی که آجر در اختیار معماران قرار می داد، بسیار متنوع بود، بطوریکه بواسطه خصوصیات منحصر به فرد خود به سرعت جای کاربرد سنگ را گرفت مقاومت بالا ارزانی سهولت کاربرد، سرعت بخشیدن به ساخت و اتمام بناها، امکانات تزئینی و .. عواملی بودند که آجر را مورد توجه قرار می داد. با این همه اوج بهره برداری از امکانات زینتی آن با وجود کاربرد عمومی آن در ساخت بناها، تا اوایل دوران اسلامی بخوبی شناخته نشد. قبل از اسلام عموما" سطح آجر کاری شده را با تزئینات گچ بری می پوشاندند. اما با نفوذ اسلام و شاید محدویت هنرمندان در بکارگیری نقوش طبیعت گرابانه دوره های قبل زیبائی های بالقوه آجر، از قبیل گره سازیهای زینتی و بافت های متضاد و ایجاد سایه و روشن با قرار دادن رج ها بصورت پیش آمده و تورفته، خود را نشان داد. تحقق چنین مسئله ای نقطه عطفی را در تزئینات معماری بوجود آورد که در آن از تنوع در اندازه ها و قالب های مختلف، رنگ های گوناگون و شیوه های بکارگیری، بخوبی استفاده گردید و نهایتا" طرح های ساده هندسی به حروف عظیم و زیبایی کوفی تبدیل شد. بدین ترتیب آجر چینی ، مضومن و معنای خاصی را به سطوح دیوارها بخشید. از سوی دیگر گره سازی آجرین با تنوع و زیبایی فراوان خود، با کتیبه های کوفی به کار گرفته شد که شاید مجلل ترین و با شکوه ترین آن را بعد از دوران سلجوقی بتوان در گنبد سلطانیه یافت تصویر 2 این تغییرات در آجر کاری تنها به منظور تاکید روی خطوط عمده بنا نبود، بلکه به منظور متمایز کردن سطحی که قصد تزئین آن را داشتند، مورد استفاده واقع می شد.

بطور کلی عنصر آجر در گنبد سلطانیه نقش به سزایی بر عهده دارد که علاوه بر نقش اساسی در شالوده بنا و اتسحکام آن وظایف تزئینی متفاوتی را نیز ایفا می کند. تزئینات آجری در این بنا به پنج صورت به کار برده شده که در زیر ضمن توضیح در مورد کاربرد این شیوه ها، به نمونه هایی از آنها نیز اشاره می گردد.

1- آجرهای قالبی ( مهری ):

در چهار ایوان از ایوانهای هشتگانه از این نوع آجرها استفاده شده است که شامل ایوانهای شمالی شرقی، جنوبی  وشمال غربی است. این آجرها که به صورت نقوش هندسی و گیاهی و گاه کتیبه ای بکار گرفته شده و در شکل های گوناگون مثل طبل کند، شش بند تند، پنج تند، شمشه هشت، زهره، ترنج تندو کند، پنج کند. ترقه و غیره دیده می شود که نقوش داخلی آنها را تزئینات اسلیمی و گل و بوته تشکیل می دهد . تصاویر 1 و 2

این تزئینات در ایوان شمال غربی دارای عناصر تشکیل دهنده کوچکتری در مقیاس با ایوانهای دیگر است. در همه این ایوانها نقوش از شمسه منشعب شده و در اضلاع ایوان شرقی در داخل شمسه ها کلمات محمد و علی هر کدام پنج بار تکرار گردیده است. در حد فاصل این آجرها از کاشی های فیروزه ای استفاده شده است.

استفاده از این نوع تزئین قالبی که به یکی از خصوصیات تزئین دوره ایلخانی مبدل گردید در دوره های قبلی با این مشخصات یکسان شده وجود نداشته است.

در روش دیگر برای ایجاد فرم بخصوص آجرها، از قالب ویژه ای استفاده می گردید که ب اشکال مختلف برای تزئین قسمت های معینی از سطوح بنا ساخته می شد. وجود چنین روشی، بیانگر این است که اولا" طرح های تزئینی برای سطوح مختلف قبلا" پیش بینی و طراحی می شد. ثانیا" این آجرها در محل تهیه و پخته می گردید. تصویر

2- آجر کاری تزئینی :

در این روش هنرمند، تزئینات و نقوش را با استفاده از شیوه چیدن آجرها در کنار هم و نیز رنگ آنها اجرا می کند. در مقرنس های موجود در ایوانهای شرقی و غربی طبقه اول بنا، نقوش زیبایی را می توان مشاهده کرد که از ترکیت آجرها در فرمها و رنگ های مختلف  و تلفیق آنها بوجود آمده است . تصویر4 همین سبک تزئینی در طبقه اول ایوان شمال غربی در سطح صافی اجرا شده است.

از دیگر نمونه های آجر کاری تزئینی می توان به سبک رایج خفته راسته اشاره کرد که در بعضی از بخش های سقف راهرو طبقه اول و نیز سقف ایوانها قابل مشاهده است. 3

3- آجرهای کنده کاری :

در دو ایوان از ایوانهای هشتگانه در سمت شرقی و جنوبی از این نوع تزئین استفاده شده است. در این روش تزئینات بصورت آلت و لغت اجرا می گردد که آلت آن از آجرهای کنده کاری شده و لغت آن از کاشی های فیروزه ای است در اینجا خط بند آجرهای الت بطور مساوی و موازی کنده شده است تصویر 5 این تزئینات که از  شمسه ده پر و هشت پر منشعب می گردد با حاشیه ای از کاشی کاری معرق اسلیمی دارای محاط شده و جذابیت خاصی بر این ایوانها بخشیده است.

4- آجرهای تزئینی پیش بر :

بخش دیگری از تزئینات آجری را کلمات و کتیبه ها تشکیل می دهند. در این روش پس از تهیه گل مخصوص و دادن ضخامت مناسب، آن را در سطح همواری قرار داده و کلمات مورد نظر را با ابزار نوک تیز از آن جدا می کنند این قطعات پس از پخته شدن بوسیله گچ در محل مورد نظر نصب می گردد.

5- تزئینات تلفیقی آجر و کاشی:

در این روش که آن را معقلی نیز می گویند. آجر و کاشی به همراه هم و در کنار یکدیگر برای تزئین بکار گرفته می شود. در دوره ایلخانی از این شیوه به کرات در تزئینات بناها استفاده شده است. دو نالد ویلبر ضمن شاراه به خصوصیات آجر چینی دوره سلجوقیان می گوید طرحهای دوره مغول دارای یک خصوصیت تازه است که عبارت باشد از استعمال نقش کوچک لعابدار که در داخل دیوار جای داده می شد و استعمال آجر کاری معلق که تا آخر قرن چهاردهم به کل منسوخ شد.

تزئین آجر با تلفیق کاشی در این بنا در حد عالی است قسمت عمده این تزئینات متعلق به دوره اول تزئینات ساختمان است که با مهارت خاصی اجرا شده است. (تصاویر 7 و 8) این نوع تزئین در طبقه اول تمام ایوانهای هشتگانه دیده می شود. از این روش هم برای اجرای نقوش و هم برای اجرای کتیبه ها استفاده شده که در ایوان های جنوب شرقی، شرقی و شمال غربی کاربرد کتیبه ای دارد.

در تزئینات سطح خارجی وساقه گنبد و نیز بدنه مناره ها از این شیوه بهره جسته اند تا بوسیله آن کلماتی همچون الله، محمد، علی و البقاء، بوجود آید.

تزئینات گچی :

گچ از اجزاء مهم معماری ایران است که در دوره های گوناگون به فراوانی به کار برده شده است. هر چند از تاریخچه به کارگیری گچ اطلاعات کمی در اختیار داریم اما نمونه هایی از سده اول میلادی پیدا شده که حاکی از رشد قبلی آن است. در دوران پیش از اسلام از گچ برای اندود سطوح زمخت و خشن بناها که عموما" از سنگ ساخته می شد استفاده می گردید و اغلب تزئینات نیز روی آن انجام می گرفت که این تزئینات در عصر ساسانی به موازات تنوع نقوش از ویژگیهای منحصر بفردی برخوردار شد ظاهرا" در دوره های قبلی نمونه هایی از آن را مشاهده نمی کنیم.

در اوایل دوران اسلامی کاربرد گچ در تزئینات معماری، از جایگاه والایی برخوردار بود بطوریکه اغلب سطوح بناها را با آن اندود می کردند و روی آن را گچ بری رنگی تزئین می نمودند. در قرن پنجم هجری قمری، تغییراتی در ظاهر گچ بریها پدیدار گشت که محصول خلاقیت و ابتکار بود. در این دوره گچ بری از نظر تنوع اجراء به مرتبه حیرت انگیزی دست باقتو در اغلب موارد و در نحوه استفاده از گچبری نیز تغییراتی پیدا شد به گونه ای که کم کم بطور موقت، گچ بری جای خود را به رشد عظیم آجر کاری دوره سلجوقی داد. اما این بدان معنا نبود که گچ بری جایگاه والای خود را بطور کلی از دست بدهد چرا که وجود گچ بریهای بسیار غنی همچون گنبد علویان همدان موید این نکته است که گچ بری به موازات آجر کاری به پیشرفت و تکامل خود ادامه داد اما در درجه ای کمتر.

در میانه سده هشتم هجری قمری و ترمیم چشمگیر ایران پس از حمله مغول شاهد پیدایش بناهایی هستیم که در نهایت زیبایی با گچ بریهای بسیار ظریفی آراسته شده اند. موضوع های بکار رفته در این بناها انواع گوناگونی را شامل می شوند که در مباحث قبلی به آنها اشاره شد. گرایش هنرمندان این دوره به تزئینات گچ بری و بکارگیری آن در کاخ ها و رنگ آمیزی آنها به حدی از تنوع و دقت رسید که در بسیاری موارد این گونه نقشها به نقاشیها و صفحات تذهیب شده کتابهای خطی می مانست تا به تزیئنات گچ بری شده دو نالد ویلبر در زمینه گسترش بکارگیری گچ در دوره ایلخانی می گوید یکی از خصوصیات برجسته معماری دوره ایلخانی مهارت فوق العاده در گچکاری و استفاده زیادی بود که از آن به انواع مختلف به عمل می آمد.

در بنای گنید سلطانیه که موضوع اصلی بحث ماست از عنصر گچ به وفور استفاده شده است در اکثر قسمت ها علاوه بر بکارگیری آن بعنوان ملات در بین رج های آجری بعنوان پوششی بر روی سطوح زیر و ناهموار آجر کاری نیز بکار رفته و اغلب بعنوان زیر کار مناسب برای اجرای نقوش و کتیبه ها مورد استفاده قرار گرفته است. بطور کلی کاربرد تزئینی گچ عموما" در داخل بنا مشاهده می شود و تنها در یک مورد کاربرد گچ بری آن در خارج بنا دیده می شود. شواهد نشان می دهد که این مورد نیز در زی طاق های الحاقی به ورودی شمالی قرار داشته که هم اکنون فرو ریخته است. ظاهرا" عدم استفاده از تزئینات گچی در خارج بنا به علت مقاومت کم آن در برابر عوامل جوی بوده است. در کل تزئینات گچی گنبد سلطانیه را با توجه به نوع کار و شیوه اجرا به گونه های زیر می توان تقسیم کرد.