مقدمه:
گردوی معمولی (Juglans vegia L.) متعلق به خانواده Juglandceae و سطح زیر کشت آن در ایران حدود 62/109810 هکتار بوده و سالیانه بطور متوسط 60/168072 تن گردو از درختان بارور در ایران برداشت می‌گردد. گردو بخاطر نقشی که در تغذیه، درآمد ناشی از صادرات در اقتصاد و کشاورزی دارد در ایران و جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
تاکنون عوامل بیماری‌زای مختلفی از جمله قارچها، باکتری‌ها و بیماری‌های ناشی از عوامل محیطی (غیرزنده) از ایران گزارش شده است. بیماری شانکو سیتو سپورایی گردو از اولین بیماری‌هایی است که در گردو و مورد توجه قرار گرفته و در بعضی مناطق مهم کاشت گردو گزارش و مورد شناسایی قرار گرفته است. در گذشته کاشت گردو بطور وسیع در ایران محدود به چند استان غربی کشور بوده ولی در سالهای اخیر در اکثر مناطق ایران کاشت گردو بخصوص ارقام جدید توسعه زیادی پیدا نموده که پیرو آن مسائل مهمی از نظر بیماری‌شناسی گیاهی مشهور گردیده است. یکی از این بیماریها شانکوسیتو سپورایی است که هم‌اکنون در اکثر مناطق کاشت گردو در ایران هم روی درختان بالغ و جوان و حتی در نهالستانها بطور گسترده شیوع پیدا کرده است. اگر چه در مناطق محدودی از کشور چندین گونه به عنوان عامل این بیماری شناسایی و گزارش گردیده ولی در مورد گونه‌های مهم روی گردو در سایر مناطق ایران گزارش دقیقی در دست نیست.
با توجه به اهمیت روزافزون گردو به عنوان یک محصول ارزشمند از نظر غذایی و اقتصادی و ضرورت شناسایی گونه‌های مهم از نظر بیماری‌شنای گیاهی این طرح تحقیقاتی با هدف شناسایی گونه های شبه جنس سیتوسپورا مولد بیماری شانکر سیتوسپیورایی گردو در ایران پیشنهاد گردیده است.
2- خصوصیات گیاه شناسی گردو
گردو با نام علمی Juglans regia از خانواده Juglandaceae می‌باشد که آنرا بومی نواحی آسیای غربی و هیمالیا نام بوده‌اند. در ایران در جنگلهای شمال از آستارا تا گلی داغ، از جلگه و ساحل تا ارتفاع 1500 متر از سطح دریا انتشار داشته و بطور پراکنده یا کم و بیش انبوه در جنگلها دیده می‌شود. همچنین در جنگلهای غرب و در راه سنندج به مریوان بطور خودرو مشاهده می‌گردد. گردو از درختانی است که بواسطه چوب و دانه خود مورد توجه قدیمیان بوده و سالیان و قرون متمادی بدست بدست بشر و حتی پرندگان تکثیر و در نقاط مختلف دنیا انتشار یافته است. از این جهت اظهار نظر درباره بومی بودن آن در ایران ساده نیست.
گیاهی است یک پایه و خزان‌دار که ارتفاع آن از 10 تا 25 متر متغیر و دارای برگهای مرکب شانه‌ای است. ریشه گردو محوری و عمیق بوده و نیاز به خاکی با سنگینی متوسط دارد. تکثیر گردو از طریق کاشت بذر و پیوند زدن انجام می‌شود ولی در ایران اکثر درختان گردو و غیر پیوندی هستند.
در جنس Juglans حدود 15 گونه مختلف وجود دارد. انواع این درخت در چین، ژاپن، فرانسه و آمریکا کشت می‌شود. مهمترین گردوهای موجود در دنیا معروف به گردوی ایرانی است زیرا ابتدا از ایران به سایر کشورهای خاورمیانه و از آنجا به یونان و روم و انگلستان و سپس به آمریکا انتقال یافته است.
هر چند گردوهایی که در مناطق مختلف ایران کاشته می‌شوند از گونه گردوی معمولی (J-refia) هستند ولی با توجه به اختلاف‌های باغبانی در نقاط مختلفی ایران به نامهای متفاوتی مانند گردوی کاغذی، سنگی، ماکویی، سوزنی، نوک کلاغی، ضیاء آبادی، خوشه‌ای، نبرداری و . . . شناخته می‌شوند.
3- اهمیت و گسترش قارچ های شبه جنس Cytospora
قارچهای شبه جنس Cytospora پراکندگی جهانی داشته و بیشتر گونه های آن روی میزبانهای چوبی و درختی دیده می‌شوند که بیماری‌های ناشی از آنها بنام Cytosporn conker معروفند که در ایران بخاطر رنگ فتیله حاصل از فعالیت اسپورزایی این قارچها بنام بیماری فتیله نارنجی معروف گشته است گر چه الزاماً همه گونه ها فتیله تولید نمی‌کنند.
در گذشته تصور بیشتر کارشناسان بیماری‌های گیاهی بر این بود که قارچهای این شبه جنس گذر رو یا پارازیت‌های ضعیف و درجه دو بوده و اهمیت زیادی برای بیماری‌های ناشی از آنها قائل نبودند و باعث می‌شد که هنگام بازدیدها و مطالعات خود با وجودی که به تکرار به پیکنیدیوم‌ها و فتیله‌های تولید شده توسط قارچ روی شاخه و تنه‌های خشکیده یا در حال خشک شدن برخورد می‌کردند به آنها توجهی نکرده و دنبال عامل دیگری بعنوان عامل اصلی بگردند و سعی می کردند که قارچ دیگری را جداسازی و به عنوان عامل اصل معرفی کنند و در صورت عدم موفقیت عوامل دیگری مانند شرایط بد خاک. ناسازگاری بین پایه و پیوند یا عدم سازگاری ارقام با شرایط اقلیمی محل را به عنوان عامل احتمالی خشکیدگی درختان بیمار معرفی کرده‌اند. حال آنکه این گروه قارچها می‌توانند بسیار مهاجم بوده و به عنوان عامل اصلی به درختان قوی و سالم و شاداب حمله کرده و آنها را بخشکانند. گاهی در اثر حمله این قارچها روی شاخه‌ها و تنه درختان زخم‌های ویژه‌ای پیدا می‌شود که معمولاً توأم با ترشح صمغ است و به تدریج این شاخه‌ها خشک می‌شود
(Cytospota Canker perenial canker) و زمانی هم حمله این قارچها موجب می‌گردد که تمامی درخت د ر مدت کوتاهی یکباره از پای درباره و خشک شود ( Apoplexy) . در این حالت سرتاسر تنه و شاخه پوشیده از استردمای قارچ می‌گردد و فتیله‌های خارج شده از آنها منظره خاصی به درخت می‌دهد.
نکته مهم قابل ذکر این است که اگر چه این قارچها برای ایجاد آلودگی احتیاج به راه نفوذ داروند ولی بعضی از راههای نفوذ همیشه و در همه حال بطور طبیعی روی درخت وجود دارد و دیگر آنکه بین گونه‌های یک قارچ نژادهای متفاوتی هستند که از نظر قدرت تهاجم و بیماریزایی کاملاً با هم متفاوتند. برخی به زحمت از گندروها تمیز داده می‌شود و بعضی آنچنان مهاجم هستند که موجبات مرگ آنی درخت را فراهم می‌سازند.
4- ویژگی‌های شبه جنس Cytospora
استرومای قارچهای این شبه جنس که قطر آن معمولاً بین 25 تا 4 میلی‌متر تغییر می‌کند در اپیدرم یا پریدرم اندامهای مورد حمله تشکیل می‌شود. قسمت بالای استروما که به تدریج رشد می‌کند ایجاد برجستگی‌های محدب، گنبدی و یا مخروطی شکلی در سطح میزبان می‌کند. در مرحله‌ای ممکن است پریدرم را پاره کند و در این حالت قسمتی از آن از خارج نمایان گردد که به اشکال مختلف قایقی، بیضی، دایره‌ای و گاهی بدون شکل مشخص بوده و به رنگ‌های معمولاً چند اتاقک (Chambers) بوجود می‌آید که به مجموعه این اطاقک‌ها پیکنیدیوم می‌گویند. این اتاقک‌ها بوسیله دیواره یا زوائدی به چند حفره (Loculi) تقسیم می‌شود. این حفره‌ها به اشکال مختلف بوده و به سمت بالا باریک می‌شود. اتاقک‌های پیکنیدیوم گاهی بطور نامنظم و زمانی منظم و دایره‌وار اطراف یک حفره مرکزی یا ستونک (Columellu) مستقر می‌گردند. اتاقک‌ها در انتها بهم وصل شده و یا بطور مجزا با یک یا چند مجرا به سطح ریسک منتهی می‌گردد و انتهای آنها به شکل نقطه یا نقاط تیره در متن دیسک دیده می‌شود که دهانه (Ostiole) نام دارد. در سطح داخلی اتاقک‌ها و حفره‌ها کنیدیوفورهای ساده معمولاً نخی شکل و گاهی منشعب بوجود می‌آید که در انتهای کنیدیو فورها و یا انشعابات آنها نخی شکل و گاهی منشعب بوجود می‌آید که در انتهای کنیدیوفورها و یا انشعابات آنها کنیدی‌های قارچ به تعداد بی‌شمار تولید می‌شود و غالباً فضای بین حجره‌ها و اتاقها را پر کرده و در محیط مرطوب و شرایط مناسب ماده‌ای ژلاتینی به گونه رشته‌های مارپیچ از راه دهانه پیکنیدیوم در سطح دیسک خارج می‌شود. به این رشته مارپیچ (Tendril) می‌گویند و رنگ آن سفید، زرد، قرمز یا قهوه‌ای است و این رنگ صفت مشخصه در تشخیص می‌باشد. کنیدیوم‌ها کوچک (3 تا 10 میکرومتر) کمی خمیده و در دو انتها گرد است (Allantoid) که اصطلاحاً سوسیسی شکل می‌نامند. در قاعدتاً استروما در بعضی گونه‌ها لایه‌ای قهوه‌ای یا تیره دیده می‌شود که سطح استروما را مانند بشقاب یا کوزه‌ای در برگرفته و آنرا از بافت میزبان جدا می‌سازد. این لایه که تا زیر اپییدرم و ندرتاً تا پیرامون دیسک کشیده می‌شود.
کنسپتاکل (Conceptacle) نام دارد.
Sutlon ویژگی‌های جنس Cytospora را این گونه شرح می‌دهد: میسلیوم دیواره‌دار، قهوه‌ای روش تا شفاف، کنیدیو ما تا از نوع استروماتیک حقیقی، مجزا، زیراپیدرمی. مخروطی شکل، فرو رفته در بافت میزبان که فقط سر آن بیرون است. به رنگ قهوه‌ای تیره، چند حفره‌ای که حفره‌ها بصورت شعاعی قرار گرفته که به طرف مرکز باریک شده و بوسیله دیواره‌هایی به رنگ قهوه‌ای روشن تا تیره با بافت زاویه‌دار از هم مجزا می‌شوند ولی در منطقه دهانه یا Ostiole به همدیگر می‌پیوندند. سلولهای لایه‌های زیرین، میانی و فوقانی دارای دیواره ضخیم بوده و در منطقه کنیدی‌زایی به سلولهای کوچک زاویه‌داری ختم می‌شوند. کنیدیوفورها شفاف و دیواره‌دار که در بالا و پایین بطور نامنظم چند شاخه می‌شود، صاف و اغلب با یک کنیدی انتهایی، سلول های کنیدی‌زا انتروبلاستیک، فیالیدیک، مجتمع، راست، شفاف، و صاف که گاهی از شاخه‌های کوچک جانبی بلافاصله زیر دیواره‌ها جداکننده بوجود می‌آیند. کنیدی‌ها در توده‌های رنگی متفاوتی، گاهی کروی، قطره‌ای یا فتیله‌ای تشکیل می‌شوند. کنیدی‌های شفاف، یک سلولی با دیواره نازک، صاف و سوسیسی شکل.
گونه‌های سیتوسپورا اشکال آنامورف جنس Vulosa می‌باشند که گاهی همراه با مرحله آسکوماپی دیده می‌شوند اگر چه بیشتر بصورت جداگانه یافت می‌شوند. بیش از 400 گونه در شبه جنس توصیف شده و تعدادی نیز اشتباهاً در جنس‌های دیگری مانند Dendrophoma sau. آورده شده‌اند.
5- بررسی بیماری شانکرسیتو پسورایی یا فتیله نارنجی گردو در ایران:
بهداد عامل بیماری فتیله نارنجی گردو را گونه Cytospotu Ceratophora نام برده در کتاب بیماری های گیاهی درختان میوه در ایران گسترش آنرا در شهرهای اصفهان، شهریار و ورامین ذکر کرده است. بیماری‌های ناشی از گونه های شبه جنس Cytosporu از سال 1356 توسط اشکال مورد مطالعه قرار گرفته و در مطالعات خود بیمار شانکر سیتوسپورایی گردو را از استانهای آذربایجان شرقی در شهرستانهای آذرشهر و شبستر و استان استان آذربایجان غربی در شهرستان اشنوید گزارش و دو گونه بنام‌های C.Juglan dicola و C. Juglandina را بعنوان عامل بیماری ذکر کرده است که فرم جنسی گونه اول را بنام Valsa iranica نام‌گذاری نموده است.