پژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اقدام به تهیه اطلسی شامل ریز جزییات کتیبه ها همراه با خط، ترجمه فارسی و آوانویسی انگلیسی و عکس کرده است تا پژوهشگران تاریخ و فرهنگ ایران بتوانند علاوه بر استفاده از تجربیات دانشمندان و استادان پیشین که در این زمینه به نتایجی رسیده‌اند، خود نیز به تحقیق بپردازند.
دکتر سعید عریان، رییس پژوهشکده زبان و گویش ، استاد و پژوهشگر دانشگاه‌هایی مثل دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه آزاد اسلامی در زمینه زبانشناسی، زبان پهلوی، ساخت زبان فارسی و تاریخچه زبان‌های ایرانی است.
از این استاد دانشگاه تا کنون چندین کتاب و مقاله پژوهشی به چاپ رسیده است.
از میان کتاب‌ها می‌توان به متون پهلوی با مقدمه و کتابنامه با قرائت و ویرایش جدید، دستور زبان آرامی کتاب مقدس، کتیبه‌های ایرانی میانه و زبور پهلوی که همگی در سال 83 به چاپ رسیده‌اند، اشاره کرد.
وی معتقد است این اطلس باید توسط دانشمندان و محققان بیشتر مورد توجه قرار گیرد چرا که کاری است مفید هم برای دانشجویان و هم محققان.
در خصوص اطلس یادشده با ایشان گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در پی می‌آید: مطلع شدیم در این پژوهشکده اطلسی تهیه شده به نام اطلس کتیبه های ایران باستان.
این اطلس چگونه و با چه هدفی شکل گرفته است؟
ما در اینجا سه پژوهشکده داریم .
یکی از این گروه سه‌گانه روی زبان‌ها و گویش‌های رایج کار می‌کند.
یک گروه دیگر روی اسناد و مدارک و مواد نوشتاری دوره اسلامی کار می‌کند مثل طلا و سکه‌ها و کتیبه‌ها و مهرهای دوره اسلامی و یکی دیگر از این گروه‌ها روی کتیبه‌ها و مواد نوشتاری ایران پیش از اسلام کار پژوهشی می‌کند که تمام کتیبه‌ها و سکه‌ها و مهرهای ایران پیش از اسلام را در بر می‌گیرد.
در بین این مواد نوشتاری کتیبه‌ها خیلی جایگاه مهمی دارند.
این کتیبه‌ها در ایران از نظر جغرافیایی، پراکندگی بسیار متنوعی دارند و بعضا در جاهای بسیار دورافتاده‌ای قرار دارند که این دورافتادگی مشکلات زیادی را هم از نظر کار تحقیقاتی و هم از نظر پژوهشی برای ما ایجاد می‌کند.
اگر بخواهیم روی خود این کتیبه‌ها کار پژوهشی و تحقیقاتی کنیم، حتی اگر بخواهیم فقط این کتیبه‌ها را ببینیم مستلزم طی یک مسافت بسیار طولانی است آن هم در جاهای بسیار دورافتاده و نه الزاما مراکز استان‌ها؛ مسئله دیگر اینکه همین دورافتادگی باعث می‌شود که ما اطلاعات زیادی از این کتیبه‌ها نداشته باشیم و این کتیبه‌ها دستخوش بسیاری از مسایل دیگر شود که من راجع به آن قبلا خیلی بحث و صحبت کرده‌ام.
کار کردن و پژوهش کردن روی این کتیبه‌ها در هر زبانی و به هر دلیلی و به هر صورتی نیازمند داشتن مجموعه‌ای از اطلاعات لایتغیر در ارتباط با خود این کتیبه‌ها است.
اینکه به هر حال پژوهشگر بداند این کتیبه کجاست؟
به چه زبانی نوشته شده است؟
از نظر فیزیکی دارای چه خصوصیاتی است؟
خطش چیست؟
متعلق به چه کسی و چه دوره‌ای است؟
و مسایل دیگر.
اینها خصوصیاتی است که در کتیبه تغییر نخواهد کرد و در واقع دچار برداشت‌های متفاوت هم نخواهد شد و برای هر تحقیقی که بخواهیم شروع کنیم لازم است.
این گروه، قبل از آمدن من به این پژوهشکده وجود داشت و تا آنجایی که لازم بود و امکان داشت کار کرده بود.
مجموعه‌ای از اطلاعات در مورد این کتیبه‌ها جمع شده و روی کاغذ نوشته شده بود.
در واقع برای هر کتیبه‌ای یک پرونده درست شده بود و اطلاعات داخل این پرونده‌ها به روز درمی‌آمد، اضافه می‌شد یا تغییر می‌کرد ولی به هر حال در اینجا حفظ شده بود و آن زمان وقتی من پرسیدم این مجموعه چیست، گفتند آرشیو کتیبه‌هاست و ما هم به همین نام به آن اشاره می‌کردیم.
بعد از سال 79 وقتی کار روی این کتیبه‌ها خیلی جدی‌تر صورت گرفت، طبیعتا حجم اطلاعات افزایش پیدا کرد خصوصا اینکه در ارتباط با کتیبه‌ها یک کار دیگری همزمان در این پژوهشکده صورت گرفت که تا آن موقع اتفاق نیفتاده بود و آن تهیه مولاژ از این کتیبه‌ها بود.
من زمانی که به اینجا آمدم البته کار مولاژ روی کتیبه‌ها شروع شده بود ولی به دلایلی که حالا جای بحثش اینجا نیست، این کار متوقف ماند و تا آن زمان سه کتیبه بیشتر مولاژ نشده بود که الان هم هست.
ما دوباره از سال 79 کار مولاژ را شروع کردیم و کار روز به روز گستردگی بیشتری پیدا کرد.
الان چیزی حدود پنجاه و چند مولاژ در کاخ نیاوران وجود دارد که منتظریم که در آنجا ساماندهی و فضاسازی شود و بزرگ‌ترین نمایشگاه مولاژ کتیبه‌ها را در آنجا برپا کنیم که فعلا قولش را به ما داده‌اند.
وجود این مولاژها و تحقق پیدا کردن آنها نیازمند آن بود که در کنار مولاژها مجموعه‌ای از اطلاعات بسیار دقیق در ارتباط با تک‌تک این کتیبه‌ها شکل بگیرد.
ما دیگر نمی‌توانستیم این اطلاعات را در قالب کاغذ و در قالب پرونده در اختیار کسانی قرار بدهیم که می‌خواستند این مولاژها را ببینند یا می‌خواستند رویش کار کنند و به هر حال اصلا درست نبود که عده‌ای را هر روز بکشانیم اینجا.
پس به این نتیجه رسیدیم که باید این اطلاعات رایانه‌ای شود یعنی اطلاعات وارد رایانه شود.
در آغاز تصمیم گرفتیم که تمام این آرشیو را رایانه‌ای کنیم ولی بعد متوجه شدیم که رایانه‌ای کردن هم مشکل چندانی را حل نمی‌کند و بهتر است که برنامه‌ریزی بکنیم و این مجموعه اطلاعات را تبدیل به مجموعه‌ای پویا کنیم و به زعم خودمان آن را تبدیل به یک اطلس تبدیل کنیم.
- آیا این اطلس ، شکل معمول اطلس ها را خواهد داست؟
تصویر متعارفی که از یک اطلس در ذهن همه هست، در واقع یک کتاب بزرگ است که تمام مطالب در آن به شکل عکس یا نقشه آمده و در کنار هر کدام از آنها کم و بیش توضیحاتی داده شده است.
در حالی که به اعتقاد من درست کردن اطلس‌هایی به این صورت نه مقرون به صرفه است و نه اصلا همپای تحولاتی که امروز در دنیا اتفاق می‌افتد می‌تواند پیش برود.
به طور مثال ، تصور کنید ما بیاییم میلیون‌ها تومان هزینه کنیم.
مثلا صد کتیبه را به یک اطلس مکتوب تبدیل کنیم.
شما ببینید چاپ این اطلس چقدر هزینه برمی‌دارد و بعد آن را در اختیار مردم قرار دهیم.
درست یک سال بعد متوجه می‌شویم که بسیاری از اطلاعات باید تغییر کند چون کهنه شده و باید تغییر یابد.
حالا در اینجا دو اتفاق می‌تواند بیفتد، اتفاق اول این است که ما بیاییم این میلیون‌ها تومان پول یا هزینه را بگذاریم کنار دوباره برای یک چیز جدید هزینه کنیم و درست کنیم که خوب این هم دو سال دیگر همین اتفاق برایش می‌افتد یا اینکه، بگوییم اصلا این تغییرات را هم در آن نمی‌دهیم، هرکسی اطلاعات جدید می‌خواهد برود جای دیگر به دنبالش بگردد و خودش به اینها اضافه کند که این در سیستم اطلاع‌رسانی امروز سیستم موجهی نیست که اطلاعات را اینگونه در اختیار کسی قرار دهیم.
اما اگر بیاییم این کار را رایانه‌ای بکنیم یعنی به صورت یک برنامه پویا دربیاید، کاربر ما می‌تواند در هر لحظه در کنار آن قرار بگیرد و با آن کار کند، هر اطلاعاتی که می‌خواهد به دست بیاورد.
ما با کمترین هزینه می‌توانیم مدام این اطلاعات را به روز کنیم.
مثل بسیاری از برنامه‌های دیگری که شما در کامپیوتر می‌بینید و اصلا هم متوجه نمی‌شوید که این اصلاح چه وقت اتفاق افتاده.
فقط می‌دانید که اصلاحات جدیدی دارد صورت می‌گیرد؛ این هزینه کمتری دارد چون یک هزینه اولیه دارد و بعد هزینه‌اش بسیار کم می‌شود.مضافا بر اینکه اگر کسی هم بخواهد آن را به صورت شخصی تبدیل به کتاب کند باز این امکان برایش وجود دارد، در خانه بنشینید و کتیبه های باستانی ایران را بخوانیدپژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اقدام به تهیه اطلسی شامل ریز جزییات کتیبه‌ها همراه با خط، ترجمه فارسی و آوانویسی انگلیسی و عکس کرده است تا پژوهشگران تاریخ و فرهنگ ایران بتوانند علاوه بر استفاده از تجربیات دانشمندان و استادان پیشین که در این زمینه به نتایجی رسیده‌اند، خود نیز به تحقیق بپردازند.
در خصوص اطلس یادشده با ایشان گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در پی می‌آید: ـ مطلع شدیم در این پژوهشکده اطلسی تهیه شده به نام اطلس کتیبه‌های ایران باستان.
فقط می‌دانید که اصلاحات جدیدی دارد صورت می‌گیرد؛ این هزینه کمتری دارد چون یک هزینه اولیه دارد و بعد هزینه‌اش بسیار کم می‌شود.مضافا بر اینکه اگر کسی هم بخواهد آن را به صورت شخصی تبدیل به کتاب کند باز این امکان برایش وجود دارد، می‌تواند از تمام این اطلس پرینت بگیرد و صحافی کند و یک اطلس مکتوب هم در کنار منابع دیگرش داشته باشد.
به هر حال خیلی کارها روی این اطلس می‌شود کرد.
به همین دلیل ما به این نتیجه رسیدیم که یک اطلس درست کنیم و این کار را کردیم.
امکاناتی که این اطلس دارد و موادی را که در اختیار کاربر می‌گذارد بسیار متنوع و زیاد است و من بعید می‌دانم و ندیده‌ام که در برنامه‌ای این همه اطلاعات در مورد کتیبه‌ها در اختیار کسی قرار گرفته باشد.
ـ در مورد رئوس اطلاعاتی که این برنامه می‌دهد، توضیح دهید.
ببینید، این برنامه تقریبا مجموعه چشمگیری از کتیبه‌های ایران پیش از اسلام را در خودش جمع کرده که مطالب آن در حال اضافه شدن است.
یعنی این برنامه اصلا به نظر ما پایان‌پذیر نخواهد بود.
اطلاعاتش به طور دایم باید تغییر کند یا اضافه شود.
منتها در هر مقطعی شما اطلاعات کاملی را دریافت خواهید کرد.
شما در این برنامه از مواد متفاوتی می‌توانید استفاده کنید.
این برنامه تمام مشخصات فیزیکی کتیبه‌ها را در اختیار شما قرار می‌دهد.
یعنی ابعاد ، خط و خصوصیات فیزیکی کتیبه را، اینکه آیا این کتیبه آسیب‌دیدگی دارد یا نه، اینکه وابسته به یک بناست یا نیست، نقش برجسته دارد یا ندارد، از نظر جغرافیایی دقیقا در کجا قرار گرفته، نوع جنس کتیبه چیست، به چند زبان ایران باستان نوشته شده، نوع خطش چیست، یک سری اطلاعات محتوایی از موضوع کتیبه از قبیل اینکه متعلق به کدام دوره و کدام شاه ایران پیش از اسلام است، اعلام کتیبه را در اختیار شما می‌گذارد، اینکه اعلام چه اشخاصی در آن به کار رفته، اعلام جغرافیایی کتیبه را در اختیار شما می‌گذارد و شما هر کدام از اینها را می‌توانید جست‌وجو کنید.
یعنی وقتی این برنامه را باز می‌کنید می‌توانید از برنامه بخواهید که تمام کتیبه‌هایی را که مثلا اسم «نرسی» در آن به کار رفته به شما بدهد.
یا می‌توانید از برنامه بخواهید که تمام کتیبه‌هایی را که مثلا در فلان نقطه قرار گرفته به شما بدهد که برنامه این کار را می‌کند و آن را با مشخصات جغرافیایی دقیق به شما می‌دهد.
- تصاویر این اطلس دارای جه ویژگی هایی است؟
ما دو گونه عکس از کتیبه‌ها در این برنامه آورده‌ایم.
یک گروه ، عکس‌هایی است که همه جا دیده‌اید و آن عکس‌های کلی کتیبه است یعنی شما یک نمای کلی از کتیبه را می‌بینید که اصلا قابلیت پژوهش ندارد..
ما این عکس را مخصوصا گرفته‌ایم و در این برنامه آورده‌ایم که کاربر موقعیت قرار گرفتن کتیبه را در جایگاه طبیعی خودش ببیند.
اما تصویر نوع دومی که در این اطلس به کار رفته و خیلی مهم است ، این است که این عکس‌ها همه با جزییات است.
یعنی آمده‌ایم از تکه‌تکه‌های هر کتیبه عکس‌هایی را گرفته‌ایم که با همدیگر درصدی همپوشانی پیدا می‌کنند .
در نتیجه وقتی شما این را موزاییک کنید کل کتیبه را در بر می‌گیرد.
این به خاطر آن است که شما بتوانید کتیبه را دقیقا بخوانید.
یعنی بدون اینکه خود کتیبه را ببینید یا این همه راه را به محل آن بروید، آن را دقیقا ببینید .جالب است بدانید بچه‌های ما در این رشته و حتی بسیاری از محققان و پژوهشگران این رشته عمدتا از طریق استنساخ‌هایی که از این کتیبه‌ها صورت گرفته، با این کتیبه‌ها آشنا شده‌اند.
یعنی فرض بفرمایید کتیبه حاجی‌آباد را از طریق استنساخ نیبرگ می‌شناسند، کتیبه نرسی در پایکلی را از طریق استنساخی که هرتسفلد کرده می‌شناسند، یا کتیبه‌های دیگر را به همین صورت، شما کتیبه بیستون را از طریق استنساخی که که کنت کرده می‌شناسید.
یعنی اگر بخواهید خودتان یک تحقیق و پژوهش خیلی گسترده و دقیق بکنید، در بعضی جاها نیاز است که خودتان کتیبه را ببینید و بدانید که آیا واقعا آن جایی که اشترولینگ می‌گوید افتادگی دارد یا ایشان ندیده است؛ یا مثلا جایی را که ایشان یا نیبرگ یا مثلا هومباخ بازسازی کرده اند ، آیا واقعا می‌توانسته این گونه بازسازی بشود؟
این مسئله خیلی مهمی است پس ما باید خود کتیبه را ببینیم.
این عکس به شما امکان می‌دهد که این کار را با کتیبه بکنید.مضافا بر اینکه مولاژ خود کتیبه را هم می‌توانید ببینید.
این تصور جزء به جزء کتیبه خیلی کار مهمی بود.
مثلا ما کتیبه داریم که از آن دویست و خرده‌ای تصویر جزء به جزء تشکیل شده است که روی هم یک کتیبه را کامل می‌کند.
مثالی می زنم.
خیلی ها معتقدند که کتیبه کرتیر در سرمشهد قابل خواندن نیست که البته شاید همه این را نشنیده باشند، ولی کمتر کسی می‌داند که چرا قابل خواندن نیست.
آیا واقعا دیده‌اند که بدانند چرا قابل خواندن نیست؟
خوب در این برنامه می‌توانند ببینند چقدر آن قابل خواندن است و چقدر قابل خواندن نیست.
به هر حال اینها امکاناتی است که این اطلس در اختیار کاربر قرار می‌دهد.
- آقای دکتر، اطلسی یا این قابلیت های متنوع ، تا چه اندازه مورد استقبال کاربران واقع شده است؟
من متاسفم که با وجود این که خیلی از پژوهشگران و متخصصان ما مستقیم یا غیرمستقیم در جریان این اطلس قرار گرفتند، اما اقبال نشان نمی‌دهند که بیایند و ببینند و استفاده کنند.
البته دانشجویان این کار را می‌کند، ما دانشجویان یا پژوهشگران زیادی داریم که خودشان به اینجا می‌آیند.
اینها استفاده‌کننده‌های اطلس هستند.
به هر حال اطلس کاری را که باید بکند، کرده و دارد می‌کند اما چقدر خوب است که وقتی چنین اتفاقی می‌افتد، متخصصان بیایند ببینند و نظر بدهند و کار متحول شود.
..
این کار ملی است، ما این کار را برای خودمان نکردیم ، بلکه برای همه انجام دادیم.
خوب است این امکانات را ببینیم.
- آقای دکتر این اطلس چطور در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد؟
این اطلس هنوز به صورت یک برنامه است.
الان فقط در اینجا قرار می‌گیرد.
یعنی هرکس بیاید اینجا می‌تواند استفاده کند.
اینکه چه گونه باید از این اطلس استفاده شود، تصمیم‌گیری‌اش با شخص من نیست.
در درجه اول بارییس سازمان، رییس پژوهشگاه و بعد یکی دو تن از مدیریت‌هایی است که با این قضیه ارتباط دارند.
البته ما جلساتی را گذاشته‌ایم و راجع به این مسئله صحبت کرده‌ایم.
در مورد این باید تصمیم گرفته شود که به چه صورتی باید در اختیار قرار بگیرد ؛چون صورت‌های متفاوتی می‌تواند داشته باشد که باید متناسب با سیاست‌های سازمان باشد.
البته من هم عضوی از افراد نظردهنده هستم اما در مجموع این تصمیم را باید سازمان و پژوهشگاه بگیرد که این کار در حال انجام است، البته زمان زیادی نخواهد گذشت.
ـ منظور از صورت‌های مختلف چیست؟
ببینید، صورت‌های مختلف دارد من الان وارد جزییات نشوم.
به شکل‌های مختلف می‌شود برنامه را در اختیار کاربران قرار داد.
یک شکلش این است که ما بیاییم از یک مقطع یا از مقاطع مختلفش CD تهیه کنیم و این CDها را در اختیار افراد بگذاریم و مرتب تعدادش زیاد شود و همزمان گستردگی‌اش بیشتر شود، مثل کتابی که جلد اولش را در اختیار عده‌ای قرار بدهیم بعد جلد دومش از زیر چاپ در بیاید، باز جلد دومش را قرار بدهیم، بعد جلد سومش.
بعد هم بگوییم همین طور می‌تواند ادامه داشته باشد.
بر روی یک روش دیگر می‌توان کار کرد و آن این است که عده‌ای وصل به این شبکه شوند یعنی بتوانند مستقیما از این شبکه در هر شرایطی استفاده کنند.
یعنی شخص حتی در خانه‌اش هم که نشسته برود داخل برنامه و از آن استفاده بکند.
در همان لحظه اصلا نیاز به CD هم ندارد.
اکنون خیلی از سازمان‌ها و مراکز پژوهشی در کشور ما این برنامه‌ریزی را کرده‌اند که خیلی راحت می‌توان وارد برنامه شد.
به طور مثال بانک‌ها این برنامه را اجرا می‌کنند.
شما از داخل خانه می‌توانید وارد برنامه شوید و ببینید وضعیت حسابتان چه طور است، این خیلی مهم است، چون دیگر نیازی ندارید به آنجا بروید.
این مقتضیات یک جامعه پیشرفته است که می‌خواهد وارد یک دوره انفورماتیک شود.
در واقع این یک سلیقه نیست، یک ضرورت اجتماعی امروز است که ما بتوانیم این خدمات و این سرویس‌های اطلاعاتی را در خانه شما یا هرجا که شما خواستید در اختیارتان بگذاریم.
سازمان باید ماهیت این شیوه‌ها را هم بررسی کند و ببیند که چه طور باید در اختیار قرار گیرد، با چه امتیازاتی و چقدر آن باید در اختیار قرار گیرد.
شکل دیگر هم آن است که وارد اینترنت شود و همه دنیا بتوانند از آن استفاده کنند که تصمیم آن هم با سازمان است.
من به عنوان یک مدیر پژوهشکده در ساختن و پرداختن این برنامه دخالت مستقیم داشتم و دارم، از اینجا به بعد از حوزه مسئولیت‌های من خارج است .
ـ آقای دکتر آیا این اطلس در مطالعات و پژوهش‌های زبانشناسی هم مورد استفاده قرار خواهد گرفت یا نه؟
بسیار زیاد.
همین که این اطلس در کنار مولاژهایی که وجود دارد، در واقع خود کتیبه را در اختیار شما می‌گذارد، این یعنی بزرگ‌ترین منبع پژوهشی، یعنی اینکه شما مستقیما با ماده‌ای که می‌خواهید پژوهش کنید در ارتباط هستید.
این خیلی مهم است.
کار کردن روی کتیبه‌ها نیازمند آن است که ما مستقیما بر روی خود کتیبه‌ها کار کنیم.
تا امروز استفاده مستقیم از این کتیبه‌ها خیلی دشوار بود، این اطلس این دشواری را برای شما راحت می‌کند.
این بزرگ‌ترین حسن این اطلس است حالا غیر از آن، اطلاعاتی که در اختیار شما می‌گذارد، خودش مسئله دیگری استپژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اقدام به تهیه اطلسی شامل ریز جزییات کتیبه‌ها همراه با خط، ترجمه فارسی و آوانویسی انگلیسی و عکس کرده است تا پژوهشگران تاریخ و فرهنگ ایران بتوانند علاوه بر استفاده از تجربیات دانشمندان و استادان پیشین که در این زمینه به نتایجی رسیده‌اند، خود نیز به تحقیق بپردازند.
این بزرگ‌ترین حسن این اطلس است حالا غیر از آن، اطلاعاتی که در اختیار شما می‌گذارد، خودش مسئله دیگری است