دانلود تحقیق نگاهی اجمالی به سیر هنر فلز کاری از دوران کهن تا معاصر

دین مبین اسلام در سده هفتم میلادی وارد ایران شد.

در طول دو قرن اولیه اشغال ایران که آیین شرع اسلام بر جامعه ایرانی حکمفرما بود، موازین و مقررات حاکم بر جامعه در چند دهه باعث سلب نبوغ و قدرت خلاقیت هنرمندان ایرانی شد.

چنین وضعی هنرمندان را از تجلیات هنری باز داشت و بعلت پراکندگی و مهاجرت آنها هنر ظریف کاری فلزکاری به دست فراموشی سپرده شد.

در این دوران بعلت نهی دین اسلام، خوردن و نوشیدن در ظروف زرین و سیمین حرام بود.

مضافاً ساخت هر گونه اشیاء رابصورت مجسمه در پرهیز از بت پرستی یا ترسیم نقش جانداران بر روی ظروف و اشیاء فلزی و همچنین بر در و دیوارهای بناهای مسجد تحریم شده بود.

هنرمندان ایرانی پس از ثبات وضع و ایجاد آرامش و طلوع حکومت های ملی، از گوشه و کنار ایران پدیدار شدند تا قریحه ملی و نژادی خود را به منصه بروز برسانند.

آنان توانستند از فلزات دیگر چون، آهن، مفرغ، مس و برنج اشیاء و ظروف نفیسی بسازند که همگی نشانی از غنای ذوق و قریحه نژادی سازندگان آنها است.

شیوه و سبک هنر ساسانی پس از استیلای اعراب هنوز در شمال خراسان و ماوراءالنهر باقی بود.

هنرمندان این عصر با قرار دادن روش و اسلوب ساسانیان به خلق آثار هنری پرداختند.

در طول چند قرن از استیلای ساسانیان صنعت و هنر فلزکاری و اشیاء هنری تحولات گوناگونی یافت، تا اینکه در قرن هشتم و نهم هجری به سر حد جلال و شکوه رسید.

(احسانی؛ 1382؛ 131 – 129) در اوایل اسلام اشیاء از دو روش قالب ریزی و چکش کاری صفحات فلزی ساخته شده اند.

روش های تزیین دیگری نظیر قلم زنی، تصریع، حکاکی، سیاه قلم، برجسته کاری، مینا کاری و بندرت زراندود برای ظروف باقی مانده از اوایل دوره اسلامی دیده شده است.

(لک پور؛ 1375؛ 12) 1-8: هنر فلزکاری در دوران سامانیان، دیالمه و آل بویه: پس از قیام ایرانیان بر علیه اموی و روی کار آمدن بنی عباس، ایرانیان تا حدی به مقصود خود رسیدند و با استیلای نفوذ معنوی و سیاسی بر دستگاه خلافت عباسی توانستند به احیای صنایع و هنر های باستانی خویش بپردازند.

از همین زمان نفوذ هنری هنرمندان ایرانی بخصوص در صنعت و هنر فلزکاری به سایر ممالک اسلامی راه یافت.

استادان فلزکاری ایران در این دوران اشیاء فلزی را از مفرغ؛ مس، آهن و بندرت از طلا و نقره، مبتنی بر هنرهای ساسانی می ساختند، و ظروف را با مناظر رزم و بزم و شکار، به حمایت و تشویق امیران محلی می آراستند.

(احسانی؛ 1382؛ 133) روابط بازرگانی ایرانیان بخصوص در مناطق کوهستانی البرز و امارت نشین های ساحلی جنوب دریای خزر که هنر فلزکاری در آنجا رونق و رواج داشت، با همسایگان شمالی ایران از طریق معاوضه و مبتنی بر سنت قدیم هنوز ادامه داشت.

ایرانیان در قبال فروش و یا تعویض آثار فلزی محصولات همسایگان شمالی را از جمله پوست، برده، شمش های طلا و نقره دریافت می داشتند.

(احسانی؛ 1382؛ 133) از صنایع فلزی و هنری این دوران به علت حملات اعراب به شهر ها و حدوث زد و خوردها، آثار بسیار اندکی باقی مانده است.

(احسانی؛ 1382؛ 135) 1-9: هنر فلزکاری در عصر سلجوقی: در قرون سوم و چهارم هجری ظروف فلزی را به سبک و سنتی که از قدیم در ایران رایج بود می ساختند.

سادگی و استحکام اساس ساخت آنها بود.

ولی در بعضی ظروف و اشیاء فلزی بر حسب سنت رایج از زمان کهن تمام یا قسمتی از ظرف را به شکل کله یا بدن جانوران در می آوردند.

این سبک همانطور که در قبل بیان شد، یادگار دوران پیش از تاریخ قبایل آریایی است که به این کشور کوچ کردند، و بر این باور بودند که نوشیدن در ظرفی که به شکل جانوران ساخته شده است یا تصاویر آنها بر بدنه ظروف نقش بسته، سبب می شود که نیروی جانور به انسان منتقل شود.

به همین دلیل قالب تنگ ها و مشربه ها و جام های سلجوقی به تقلید از هنر ساسانی با کله جانوران یا پرندگان تزیین شده است.

(احسانی؛ 1382؛ 139) طبقات متوسط جامعه که در این زمان وضع اقتصادی بیشتری داشتند، ظروف و اشیاء فلزی را به صورت ساده و بی پیرایه در زندگی روزانه مورد استفاده قرار می دادند.

ولی بزرگان و امیران، بویژه شاهان و درباریان از اشیاء فلزی نفیسی استفاده می کردند که بیشتر آنها امروزه بصورت شاهکار های هنری در موزه ها و مجموعه های خصوصی نگهداری می شود.

شک نیست که سازندگان این آثار نفیس طبق نام های مندرج بر روی بعضی از آنها هنرمندان خراسانی هستند که در شرق و شمال شرقی ایران توطن اختیار کرده بودند.

عده ای از این هنرمندان بعلت زد و خوردها و جنگ های محلی جلای وطن کرده، در سایر شهرهایی مانند زنجان، بروجرد، همدان، و تبریز و بویژه در شهر موصل اقامت گزیدند.

آثار بی نظیر و نفیس این دسته از هنرمندان فلزکار ایرانی در شهر موصل به آن درجه از شهرت جهانی رسید که به هنر موصلی معروف شد.

(احسانی؛ 1382؛ 139) با گذشت چهار قرن از استیلای مسلمانان بر ایران به تدریج در هنر فلزکاری از نظر شکل و همچنین تزیینات تغییراتی پدید آمد.

به این ترتیب هنر فلزکاری در منطقه خراسان به وضوح پیشرفت کرد، ویژگی های خاص خود را یافت و مکتب فلز کاری خراسان به وجود آمد.

این مکتب در دوره سلجوقی به اوج خود رسید.

گسترش هنر های مختلف مورد توجه وحمایت بسیاری از سلاطین و حکام سلجوقی قرارگرفت و هنر فلز کاری دراین دوره پیشرفت چشم گیری کرد.

آثاری فلزی دوره سلجوقی گویای تغییر و تحول هنر فلزکاری از دورۀ ساسانی به بعد و بیانگر ویژگی های خاص مکتب خراسان است که به چند خصوصیت این مکتب اشاره می شود.

1- در مکتب پیشین خراسان با حفظ سنت های پیشین فلزکاری، در ساختن اشیاء تنوع و ابداعاتی پدید آمد.

این تنوع را می توان درشکل عود سوزها، تنگها، پیه سوزها، کاسه ها، سینی ها و.

.

مشاهده نمود.

2-جایگزینی طرح های کوچک و متراکم به جای نقوش منفرد معمول در دوره ساسانی.

3-قرار گرفتن پیچک ها و خط نوشته هایی در تقسیمات مشهور طرح های بازو بندی که مختص فلزکاری مکتب خراسان است.

-در دوره اسلامی خط (مانند دیگر هنرهای اسلامی) در هنر فلزکاری، به خصوص در خراسان از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در اکثر ظروف فلزی کلمات دعا وآرزوی خیر برای دارنده ظرف نوشته شده است.

5-از ویژگی های دیگر مکتب خراسان نمایش انسان در حالت های مختلفی مانند: نواختن آلات وادوات موسیقی رقص، کشتی، انسان نشسته بر تخت یا در قالب صور فلکی است.

(لک پور؛ 1375؛ 13 – 12) نگاهی اجمالی به سیر هنر فلز کاری از دوران کهن تا معاصر 1-7: فلزکاری پس از ظهور اسلام دین مبین اسلام در سده هفتم میلادی وارد ایران شد.

گسترش هنرهای مختلف مورد توجه وحمایت بسیاری از سلاطین و حکام سلجوقی قرارگرفت و هنر فلز کاری دراین دوره پیشرفت چشم گیری کرد.

4-در دوره اسلامی خط (مانند دیگر هنرهای اسلامی) در هنر فلزکاری، به خصوص در خراسان از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در اکثر ظروف فلزی کلمات دعا وآرزوی خیر برای دارنده ظرف نوشته شده است.

(لک پور؛ 1375؛ 13 – 12) طرز کار فلزکاران سلجوقی: برای روشن کردن چگونگی هنر فلزکاری دراین عصر، تنگی برنجی را که از آثار مهم و شاهکارهای این دوره است را مورد مطالعه قرار میدهیم.

قدمت این تنگ یا مشربه برنجی، قریب به 800 سال می باشد.

از نظر شکل ظرف مزبور به سبک ظروف ساسانی ساخته شده است.

در نقره کاری این ظروف که برای طبقات بالای جامعه ساخته شده است، ابتدا بوسیله چرخ های تراش ریز نقش صحنه را بربدنه برنجی ظرف حکاکی و کنده کاری کرده، لایه ای باریک از مفتول طلا یا نقره را با چکش کاری در شیارهای نقوش حک شده بر بدنه ظرف جای می دادند.

در سطوح پهن تر با عمق بیشتری محل نقوش را کنده کاری کرده لایه طلا یا نقره را در محل مقعر جاسازی می کردند.

آنگاه با چکش کاری لبه پیش آمده از بدنه ظرف را با مهارت به قطعات ریز طلا یا نقره متصل می کردند و پس از آن متن و زمینه را با مواد سیاه و رنگی می پوشاندند تا ترسیمات بصورتی برجسته نمایان گردد.

جالب ترین نکته در این شاهکار هنری جزییات خطوط صورت انسان ها و البسه آنان و پرندگان و تصاویر هندسی بر باریکه های نوار نقره کاری ها در فضایی تنگ است که با ظرافتی ماهرانه به بدنه این ظرف نقش بسته است.

(احسانی؛ 1382؛ 141) سبک های نقره کاری و نمونه های کار بر نقوش در دوره سلجوقیان: صنعت فلزکاری سلجوقی مانند دوران ساسانی بر دو نوع است.

1- اشیاء ساخته شده از ورق های مس، آهن، برنج و ندرتا ً طلا و نقره.

(تصاویر 1-9-1؛ 1-9-2) 2- اشیاء ریختگی ساخته شده از مفرغ، برنج، مس و احتمالا ً طلا و نقره.

نوع اول همان فلزکاری ساسانی است که به طور اجمال هنرمندان این عصر هم با چکش کاری ورقه مس یا نقره را پس از صاف کاری و مسطح ساختن آن به حالت سرد به شکل مطلوب در می آوردند و بعدا ً نقره کوبی یا کنده کاری می کردند.

اوراق فلزی را بیشتر برای ساختن اشیایی مانند ظروف مسطح از جمله قلمدان، پایه های بلند شمع دان مشبک، جعبه سینی، تنگ و قدح بکار می بردند.

آرتور پوپ در تألیف خود « شاهکار های هنر ایران » درباره هنرمندان سلجوقی می گوید:« دو روش مختلف یا مکمل یکدیگر بیشتر در ایران رواج داشته است.

یکی آنکه سطح فلز را با طرح ها ونقش های متعدد کاملا ً بپوشانند و با این وسیله ظرف را زیبایی و تجمل و جلوه بخشند.

دیگر آنکه زمینه را باز و ساده بگذارند تا نقش را برجسته تر نشان بدهد.

» از جانب دیگر نقش پیکره انسانی روی شمعدان مسجد روشی کفرآمیز بود در اینجا زمینه مناسبی برای طرح های اسلیمی وجود داشت.

این شیوه در این زمان به اوج تکامل خود رسید.

(احسانی؛ 1382؛ 146 – 143) حکاکی فلزات از دیرباز هنر سنتی ایران بوده و در تمام اعصار در این سرزمین رواج داشته است.

ولی نقره کوبی روی ظروف و اشیا ء فلزی از ایالات شرقی، بویژه شهر هرات مرکز ایالت خراسان، آغاز و به سایر نقاط ایران رسیده است.

(احسانی؛ 1382؛ 147) نشانه فلزکاران سلجوقی شاهینی است که بر روی طعمه اش که پرنده کوچک تری است نشسته و منقار خود را بر بدن آن فرو برده است.

همانطور که نشانه فلزکاران صفوی شیری است که بر گردن گوزنی حمله برده و آن را می درد.

(احسانی؛ 1382؛ 147) 1-10: هنر فلزکاری دوره مغول: با یورش مغول ها در سال 617 هجری قمری- 1220 م.

از شرق که منجر به نابودی و میرانی مراکز فلزکاری بود، هنرمندان فلزکار را مجبور به ترک این مراکز کرد.

آنان با مهاجرت به سرزمین هایی از جمله: فارس، آذربایجان، شمال بین النهرین(موصل) سوریه، مصر و قفقاز، و تحت حمایت حکام محلی این مناطق بکار خود ادامه دادند.

در اوایل سده هشتم هجری که غازان خان سوریه را به اشغال در آورد، هنرمندان فلزکار تحت حمایت این ایلخان قرار گرفتند و در شهر هایی نظیر موصل، دیار بکر، حلب و بعدها تبریز و فارس مراکز بزرگ فلزکاری را تأسیس کردند.

در این دوره با برقراری ارتباط نزدیک میان هنرمندان ایرانی و فلزکاران این مناطق تغییراتی در هنر فلزکاری ایجاد شد.

آثار باقی مانده در عین اینکه نشانه هایی از مکتب خراسان دارند از هنر فلزکاری محلی نیز تأثیراتی گرفته اند.

این تأثیرات را در سوریه و مصر بیشتر می توان دید.

با در نظر گرفتن مواردی که در زیر به چند نمونه آن اشاره می شود، می توان اشیاء مربوط به این دوره را مشخص کرد.

ادامه استفاده از شکل ظروفی که در دوره سلجوقی در مکتب خراسان متداول شد، مانند شمع دانی هایی با پایه پهن و بلند و استوانه ای تو خالی و گردن بلند.

روی ظروف فلزی کلمات متداول در سوریه و مصر جایگزین کلمات متداول در ایران شد.

این کلمات همراه با نقوش مرسوم در مکتب خراسان بر روی اشیاء این دوره نقش شده اند.

در این دوره بخصوص اشیایی که در سوریه و مصر ساخته شده اند، اندازه حروف نسبت به مکتب خراسان دوره سلجوقی با مقیاس بزرگتری نوشته شده اند و فضای بیشتری را نسبت به دیگر نقوش اشغال کرده اند.

نقش ردیف حیوانات، اسفنکس ها، پرندگان دوره سلجوقی مکتب خراسان در اشیاء فلزی این دوران نیز تداوم یافته است.

کلاه و لباس و بطور کلی پوشش مغولی در نقش ها جایگزین البسه مغولی می شود.

تصریع فلزات که در سده ششم هجری در مکتب خراسان بسیار مورد استفاده بوده است.

دراین دوره نیز متداول می گردد.

(لک پور؛ 1375؛ 14 – 13) 1-11: فلزکاری در دوره تیموری: دردوره مغول فلزکاری در شرق و شمال شرقی ایران برای مدت کوتاهی دچار رکود شد.

اما با حمله تیمور در سال 771 هجری قمری و تحت تسلط قرار گرفتن سرزمین های ماورالنهر و خراسان با انتقال هنرمندان به این مناطق و حمایت از آنان مجددا ً مرکز هنری از جمله فلزکاری درخراسان بزرگ احیا شد.

در این دوره هرات به عنوان بزرگترین مرکز فلزکاری مرکز خراسان شناخته شد.

(لک پور؛ 1375؛ 14) تحقیق در چگونگی سیر فلزکاری پس از هجوم مغولان در قرن هفتم هجری بعلت فقدان مدارک لازم پیچیده است.

(احسانی؛ 1382؛ 155) در این میان هنر فلزکاری خراسان که در زمان سلجوقیان به اوج رونق خود رسیده بود از بین رفت.

هنرمندان در تمام رشته ها برای نجات خویش از دست این دژخیمان به سمت غرب می شتافتند، در نتیجه در غرب هنر تازه ای از تلفیق سبک خراسانی با سبک هنرمندانی که در بغداد و موصل می زیستند پدیدار شد و مکتب تازه ای بوجود آمد.

(احسانی؛ 1382؛ 155) با بررسی نمونه هایی از هنر فلزکاری در دوره تیموری با ویژگی های این آثار در این دوره بیشترآشنا می شویم.

1.

علاوه بر ساخت و استفاده از اشکال متداول گذشته، نوآوری هایی نیز صورت گرفت.

یکی از این نوآوری ها ساختن ظروف بزرگی به نام سنگ آب بود، که در مساجد کاربرد داشت.

همچنین تنگ هایی با بدنه کروی و گردن گشاد و دهانه باز و کاسه هایی به شکل نیم کره با در پوش محدب.

ساختن این اشیاء تا دوره صفویه ادامه یافت.

2.

تزیین ظروف فلزی در این دوره بیشتر به صورت قلم زنی است و به تصریع فلزات کمتر توجه شده است.

3.

در قدیم نقوش گیاهی و غنچه ها، به طبیعت گرایی تمایل بیشتری نشان داده است.

4.

نقوش انسان و حیوان به ندرت در این دوران دیده می شود.

5.

در این دوران علاوه بر دعا ها و ثناهای عربی، مجددا ًاشعار فارسی بر روی ظروف فلزی نقش بسته شده است.

(لک پور؛ 1375؛ 15 – 14) در آثار هنری اوایل قرن هشتم هجری منسوب به دوران ایلخانی سبک و اسلوب هنر ایرانی مغولی به خوبی نمایان است.

(احسانی؛ 1382؛ 156) هنر فلزکاری تیموری در اصل ادامه سنت های گذشته بوده است که به تدریج در شکل و تزیینات آن تغییراتی ایجاد شده که در دوره صفوی ادامه و تکامل یافت.

(لک پور؛ 1375؛ 15) از دران سلجوقی تا اواخر عصر صفویه نقاشان، خطاطان، فلزکاران و شاعران در خلق آثار هنری فلزی با یکدیگر مشارکت داشته اند.

اصولا ً هنر ایرانی بر مبنای تزیینات استوار شده، و کتیبه نویسی بر روی اشیاء فلزی را باید یکی از ارکان اصلی آن به شمار آورد.

متن کتیبه ها در این زمان شامل: آیات قرانی، اندرز، حدیث به کتابت عربی و اشعار با نوشتار فارسی است.

(احسانی؛ 1382؛ 156) در قرن 7 و 8 هجری برای کتابت آیات قرآنی و ذکر احادیث استفاده از خط کوفی را ترجیح می دادند.

ولی در عصر صفویه فلزکاران به علت رواج خط و زبان فارسی و تقویت تشیع و ملیت ایرانی این نوع کتیبه ها را روی اشیاء فلزی با اشعار فارسی به خط نسخ و اکثرا ً به خط نستعلیق نقر می کردند.

(احسانی؛ 1382؛ 152)