دانلود مقاله مسجد جامع (جمعه ) اصفهان

قدیمیترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد.

سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شود .

اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می گردد.

در همین کاوش ها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است.

مسجد دارای ورودیهای متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند این ورودیها همه در یک زمان ساخته نشده اند و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده اند.

گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد.

با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.
چهار ایوان اطراف میدان مشخص کننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است.

این ایوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درویش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می دارد.

چهار ایوان اطراف میدان مشخص کننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است.

نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشند .

به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زیر می باشد: - شبستان مسجد : این شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبریهای بسیار زیبا تزئین شده است.

این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.

- گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است.

این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است.

ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گردیده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است.

این گنبد دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ میباشد.

گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گردیده است.

احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک یکی دیگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.

- ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است.

در این قسمت کتیبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفویان به چشم می خورد.

- ایوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشیکاری تزئین شده است .

در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسیار زیبا و با امضاء محمد امین اصفهانی نوشته شده است.

با مطالعه این عبارات و دقت در خطوط بنائی این ابیات بسیار زیبا مشخص می گردد.

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدند بیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند رو به روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است.

این ایوان فاقد تزئینات کاشیکاری است و با مقرنس های آجری تزئین شده است.

در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتیبه هایی نوشته شده است.

در منتهی الیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند.

تاریخ این کتیبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزیز التقی الحافظ می باشد.

در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است .

علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می خورد.

- در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را در بر دارد .

این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.

بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.

زیباترین منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نیز در این مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است.

از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت الشتاء می رسیم که به موجب کتیبه سر در آن در زمان تیموریان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است.

به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خیمه ای شکل است.

در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مین میکند.

- شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخریب گردیده که مجدداً به شیوه اول بازسازی شده است.

- این اثر نفیس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است.

این شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.

به طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یاد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می دارد.

از آثار تاریخى بعد از ورود اسلام به ایران بوده که در قرن چهارم هجرى بناگذارى شده و در دوره‏ هاى سلجوقیان، آل ‏مظفر و شاه‏ عباس اول بر ابعاد ان افزوده شده است، در جاى جاى مسجد، غیر از سبک هاى مختلف معمارى، انواع خطوط و نظم و نثر قابل ‏مشاهده است این‌ مسجد مجموعه‌ای‌ از ساختمان‌ها و آثار هنری‌ دوره‌های‌ بعد از اسلام‌ در ایران‌است‌.

بخش‌های‌ جالب‌ توجه‌ این‌ مسجد عبارتند از صفه‌های‌ کوچک‌ سمت‌ راست‌ دالان‌ و رودی‌ همراه‌ با ستون‌های‌ مدور و گچ‌ بری‌های‌ زیبا که‌ از آثار دوره ‌دیلمی‌ در قرن‌ چهارم‌ هجری‌ قمری‌ است - گنبد خواجه‌ نظام‌ الملک‌، وزیر ملکشاه‌ سلجوقی‌ که‌ در سال‌های‌ 465 تا 485 ه.

ق‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

چهل‌ستون‌ ضلع‌ غربی‌ این‌ گنبد در دوره‌ شاه‌ عباس‌ اول‌ به‌ ساختمان‌های‌ مسجد افزوده‌ شده‌ است‌ - چهل‌ ستون‌ که‌ در سمت‌ چپ‌ دالان‌ ورودی‌ واقع‌ شده‌، از آثار دوره‌ پادشاهان‌ آل‌ مظفر است‌ - ساختمان‌ ایوان‌ جنوبی‌ مسجد از قرن‌ ششم‌ و تزئینات‌ داخل‌ و خارج‌ آن‌ از قرن‌ هشتم‌، نهم‌، دهم‌ و یازدهم‌هجری‌ قمری‌ است‌.

دو مناره‌ این‌ ایوان‌ در عهد حسن‌ بیک‌ ترکمان‌ افزوده‌ شده‌ و بانی‌ تعمیرات‌ و الحاقات‌ این‌مسجد «ابونصر حسن‌ عبادر» است - تزئینات‌ کاشی‌ کاری‌ اطراف‌ صحن‌ که‌ از آثار دوره‌ حسن‌ بیک‌ ترکمان‌ است‌ - ایوان‌ شرقی‌ مسجد باگچ‌ بری‌های‌ زیبا از آثار دوره‌ سلجوقی‌ است - صفه‌ عمر در شرق‌ این‌ ایوان‌ در دوره‌ قطب‌ الدین‌ محمود، شاه‌ آل‌ مظفر، به‌ وسیله‌ «مرتضی‌ بن‌ الحسن‌ العباسی‌الزینبی‌» ساخته‌ شده‌ است‌ - ایوان‌ غربی‌ مسجد با تزئینات‌ کاشی‌ کاری‌ از آثار قرن‌ ششم‌ هجری‌ است‌ که‌ در دوره‌ شاه‌ سلطان‌ حسین‌ صفوی‌تعمیر و دوباره‌ تزئین‌ شده‌ است - ایوان‌ شمالی‌ مسجد، معروف‌ به‌ صفه‌ درویش‌ از قرن‌ ششم‌ و کتیبه‌ گچ‌ بری‌ داخل‌ آن‌ از دوره‌ شاه‌ سلیمان‌صفوی‌ است‌.

چهل‌ ستون‌های‌ شمال‌ و شرقی‌ آن‌ از قسمت‌های‌ جالب‌ و دیدنی‌ این‌ بنای‌ عظیم‌ تاریخی‌ بشمارمی‌رود - اثر تاریخی‌ مسجد جمعه‌، گنبد تاج‌ الملک‌ است‌ که‌ بانی‌ آن‌ «ابوالغنائم‌ تاج‌ الملک‌ خسرو فیروز شیرازی‌» یکی‌ از وزیران‌ ملکشاه‌ سلجوقی‌ است‌ که‌ در سال‌ 481 ه.ق‌ ساخته‌ شده‌ است - ساختمان‌ حوض‌ وسط‌ مسجد نیز در زمان‌ سلطنت‌ شاه‌ محمد خدابنده‌ صفوی‌، به‌ وسیله‌ «یوسف‌ آقا» بنا شده‌ است این بنا با عظمت خاموش و جدى واسرار آمیزش یکى از زیباترین آثار معمارى جهان است در اینجا تذکار چند نکته لازم است : 1- بعضى از بازدیدکنندگان ابنیه تاریخى اصفهان تصور کرده‏اند که دو گنبد شمالى و جنوبى مسجد جمعه در اصل آتشکده بوده و بدیهى است این اشتباه از آنجا ناشى شده که سبک ساختمان گنبدهاى نظام الملک و تاج الملک در جنوب و شمال مسجد جمعه از سبک معابد ایرانى در دوره ساسانیان اقتباس شده است.

در قرون اولیه اسلامى که ایرانیان تدریجاً به دین اسلام گرویدند به فکر ساختن مساجد باشکوه افتادند وچون قرنها در ساختن ابنیه و عمارات مختلف سابقه داشتند مساجد را به سبک معمارى اصیل ایران ساختند و تزیین کردند، به این جهت از نظر سبک مشابهت زیاد بین مساجد اولیه و معابد دوره ساسانى موجود است و هین کیفیت در نظر اول تولید اشتباه مى‏نماید.

کتیبه‏هاى داخل این گنبدها شامل آیات قرآنى و کتیبه‏هاى ساختمانى به نام پادشاهان و وزراى وقت است.

2- در آثار تاریخى موجود مسجد جمعه اصفهان غیر از سبک‏هاى مختلف معمارى انواع خطوط کوفى و ثلث و بنایى و نستعلیق راهم مى‏توان مطالعه نمود.

3- مسجد جمعه درهاى متعدد دارد ولى از همه آنها جالبتر در شمال شرقى مسجد و قدیمیترین سردر مسجد مورخ به سال 515 هجرى است و کتیبه کوفى سردر که خوشبختانه قسمت بیشتر آن باقى مانده است از تعمیرات مسجد پس از حریقى که به وسیله اسماعیلیه در آن صورت گرفته است حکایت مى‏کند وبعد سردر باشکوه دیگرى است که در جنب گنبد تاج الملک واقع شده و از الحاقات دوره محمود شاه آل مظفر و مورخ به سال 768 هجرى است.

مسجد جامع اصفهان آلبوم معمارى ایران مسجد جامع اصفهان خرقه اى است هزارگون به ارث رسیده از گذشتگان که در طول ۱۲ قرن هر وارثى نقشى بر اندام انداخته، از معمارى ساده قرن دوم ه-ق تا آجرکارى هاى سلجوقى و نقوش کاشى کارى صفوى به قول دکتر «حسین یقینى» پژوهشگر تاریخ و معمارى آلبومى از هنر معمارى ایرانى.

انعقاد نطفه اصفهان بزرگ را باید همزمان با بنیاد مسجد جامع اصفهان در محل فعلى آن در سال ۱۵۶ ه-ق دانست.

بناى اولیه مسجد را طایفه بنى تمیم روى تپه یهودیه بنا کردند و بعدها ثروتمندان زمین هاى اطراف منتهى الیه شمال غربى مسجد را به آن اضافه کرده و کم کم بناى فعلى مسجد جامع امروزین را شکل دادند.گرچه اعتقادى میان مردم اصفهان رواج دارد که معتقدند مسجد جامع اصفهان در محلى بنا شده که بیش از اسلام آتشکده بوده است اما این نظریه همچنان در هاله اى از ابهام باقى مانده است.

به هر روى مسجد ساده اى که قبیله بنى تمیم بنا کردند با گسترش جمعیت اصفهان در قرن سوم هجرى و نیاز به فضایى وسیع تر در زمان خلیفه عباسى «المستعصم» در سال ۲۲۶ ه.ق وارد دومین مرحله تحول اساسى خود شد، مسجد اولیه تخریب و مسجدى عظیم با وسعتى چند برابر مسجد اولیه جایگزین آن شد که به شکل مساجد جامع سایر شهرهاى اسلامى همزمان خود بود.

شبستان این مسجد و جبهه جنوبى به سمت قبله داراى شش دهانه، شمال چهار دهانه و شرق و غرب دو دهانه داشت و دیوارى خشتى مسجد را دربرگرفته بود.

نماى خارجى مسجد نیز باطاقه هایى از کاهگل سرخ رنگ تزیین شده بود.

مرحله سوم تحولات مسجد جامع اصفهان را باید در قرن چهاردهم ه.ق و اوج جنبش هاى ملى و تشیع و به دنبال آن ظهور سلسله آل بویه مشاهده کرد.

شاید بزرگترین تحولاتى که به نوعى به مسجد جامع امروزین منجر شده است را باید در مرحله چهارم تغییرات یا به نوعى در دوره سلسله سلجوقیان دنبال کرد.

مسجد بزرگ ترین تغییرات را از نقطه نظر کالبد داخلى و خارجى در قرون پنج و شش ه.ق به خود دید و بزرگ ترین تحول معمارى ایران اسلامى در این دوره تاریخى ایجاد شد، درآمدن از پوسته مسجد ساده شبستانى به شکل مساجد چهار ایوانى که ویژه مساجد ایرانى است احتمالاً از قرن پنج ه.ق به بعد و با مسجد جامع اصفهان آغاز شد.

با ساختن گنبد خواجه نظام الملک در جنوب و گنبد تاج الملک در شمال مسجد و ایجاد چهار ایوان، مسجد از حالت شبستانى ساده درآمد.

از این پس معمارى مساجد چهار ایوانى ویژگى بارز معمارى مساجد ایران مى شود.

اصفهان از این زمان در فاصله قرون ۷ تا ۱۱ ه.ق که توسط صفویان به پایتختى برگزیده مى شود دچار نوسانات شدید اقتصادى، اجتماعى و سیاسى مى شود و به تبع آن تغییراتى در دوره ایلخانان، آل مظفر، تیموریان و ترکمنان آق قویونلو و...

در مسجد جامع به وجود مى آید که این تغییرات بیشتر در سطوح خارجى به خصوص نماهاى داخلى مسجد، ایوان ها و تغییراتى در استخوان بندى بخش هایى از مسجد است.

تغییرات مسجد جامع از زمان سلجوقیه به بعدجالب ترین آثار مسجد جامع در طى ۶۰ سال حکومت سلجوقیان در فضاى ۲۲ هزار مترمربعى مسجد به وجود مى آید.

در زمان سلطنت چهار پادشاه سلجوقى، ملکشاه، برکیارق، محمدبن ملکشاه و محمودبن محمد بن ملکشاه.

از آثار این دوره مى توان به ایجاد گنبد خواجه نظام الملک در جنوب مسجد توسط خود او و کتیبه کوفى آن به نام پادشاه وقت اشاره کرد، همچنین گنبد شمالى (تاج الملک) که نزد مردم به گنبد خالى شهرت دارد و به دستور ترکان خاتون ملکه سلجوقى بنا شد، این گنبد از نظر معمارى و هنرى زیباترین اثر معمارى جهان نام گرفته است.در همین جا ذکر این نکته جالب است که مسجد جامع اصفهان تنها مسجدى است که دو گنبدخانه دارد و نمونه آن را ما در هیچ مسجدى سراغ نداریم.

بخش دیگر مسجد جامع که در دوره سلجوقى ساخته شده چهلستون (ستون هاى آجرى) و شبستان هاى شمال و جنوب مسجد با طاقنماهاى آجرى متنوع است که در حال حاضر جلب توجه مى کند.

در دو ضلع شرقى و غربى مسجد نیز آثارى وجود داشته شامل صومعه و کتابخانه که در آتش سوزى سال ۵۱۴ یا ۵۱۵ ه.ق از بین رفته است.

در زمان سلطان محمود سلجوقى اسماعیلیان به مسجد حمله مى کنند و کتابخانه نفیس آن را آتش مى زنند.

گفته مى شود فهرست کتاب هاى کتابخانه در سه جلد قطور تنظیم شده بود.

کتیبه اى در شمال شرق مسجد و اطراف قدیمى ترین سردر از این حریق حکایت مى کند.

ضلع جنوبى مسجدگنبد خواجه نظام الملک از جمله مهم ترین و شاخص ترین بناى ضلع جنوبى مسجد و از زیباترین آثار دوره سلجوقى با تزئینات گچى و آجرى است که از سال ۴۶۵ تا ۴۸۵ (اوایل قرن ششم) اساس ساختمان آن بنا شد.

سقف آن مقرنس است و در اواخر قرن نهم هجرى به امر حسن بیک آق قویونلو از نو ساخته شده و مناره هاى طرفین ایوان هم ظاهراً در زمان او بنا شدند، داخل یکى از مقرنس هاى ایوان کتیبه اى از اصلاحات و تعمیرات دوره حسن بیک بهادرخان در سال ۸۸۰ ه.ق به چشم مى خورد، از اره هاى مرمر و صفه هاى مختلف از کاشیکارى هاى معرق برجسته که قسمت هاى پایین این ایوان را تزیین کرده و کاشیکارى پشت بغل طاقنماى فوقانى و تحتانى اطراف صحن از دوره حکمرانى اوزون حسن به جا مانده، باستان شناسان حدس مى زنند اوزون حسن بیشترین تغییر را در ضلع جنوبى مسجد نسبت به سایر پادشاهان صفوى ایجاد کرده است، کتیبه داخل هلال این ایوان و کتیبه نماى دور طاق آن که ۱۴ لوح بزرگ و ۱۳ لوح کوچک است از زمان شاه طهماسب ایجاد شده و کتیبه ایوان آن به نام اوست.کتیبه افقى فوقانى ایوان جنوبى از دوره شاه عباس ثالثى حاکى از تعمیرات آن زمان مورخ ۱۰۷۰ ه.ق است که طرفین گنبد و ایوان دو چهلستون است که دوره دوم سلجوقى و فرمانروایى جانشینان ملکشاه ساخته شده، طرفین چهلستون مزبور سمت مشرق ساختمان هاى دوره آل مظفر است که از قرن هشتم در سمت چپ دالان و ورودى مسجد واقع شده و طاق ها و ستون هاى آجرى جالب متنوع دارد.

یک راهرو در جنوب شرقى مسجد این قسمت را از ساختمان هاى سلجوقى جدا مى کند.

در سمت غرب چهلستون دیگرى از قرن ۱۱ ه.ق از زمان شاه عباس کبیر وجود دارد که سبک ساختمان طاق ها و ستون هاى آن از چهلستون هاى سلجوقى واقع در همین ضلع پیروى مى کند و آن را به نام چهلستون شاه عباسى مى شناسند.

ایوان ضلع جنوبى به ایوان صاحب معروف است.

ضلع غربى ایوان غربى اى که در دوره سلجوقى و اوایل قرن ششم ساخته شده در ابتداى قرن ۱۲ در زمان شاه سلطان حسین صفوى داخل و خارج آن با کاشى هاى زیبا تزیین شده و از حالت آجرى ساده سلجوقى خارج مى شود، شبستان بزرگ مسجد در جنوب این ایوان در قرن نهم ساخته شد که شمال آن داراى سر در کاشیکارى نفیس است، محراب زیباى گچى این شبستان که از عجایب صنعت گچ برى ایران و داراى تزیینات گل و بته است در عهد اولجایتو پادشاه وقت ایلخانى است.

در این قسمت ساختمان این ضلع، شبستان بزرگ و وسیع زمستانى (بیت الشتاء) است که در سال ۸۵۱ ساخته شده و از جمله بناهاى بى نظیر و تماشایى اصفهان است، این شبستان وسیع زمان محمدبن بایسنقربن شاهرخ تیمورى ساخته شده و ۱۸ طاق و چشمه دارد، سازه این شبستان شبیه خیمه هاى مغولى است.

ایوان ضلع غربى به ایوان استاد معروف است.

ضلع شمالى ضلع شمالى در عهد دوم سلجوقى ساخته شده و از قسمت هاى جالب آن قطعه سنگ یکپارچه مرمرینى است که در انتهاى ایوان واقع شده و خطوط زیباى کوفى گل و بته دار در طاق بالاى این قطعه واقع شده.

یک کتیبه گچ برى از دوره شاه سلیمان صفوى در اواخر قرن ۱۱ ه.ق نیز در آن جا وجود دارد، ایوان و چهلستون هاى طرفین و گنبد تاج الملوک مشهور به گنبد خاکى ایوان شمالى در سال ۴۸۱ ه.ق ساخته شده است، ایوان ضلع شمالى به ایوان درویش معروف است.

ضلع شرقى ایوان وسط این ضلع از خارج منظره سلجوقى خود را به خوبى حفظ کرده و در داخل هم قسمت هاى عمده تزیینات عهد سلاجقه به خوبى محفوظ است، داخل ایوان یک کتیبه کاشیکارى دوره شاه سلیمان صفوى حاکى از تغییرات بعدى است و طاق مقرنس آن نمونه بارز هنرنمایى استادان این فن است.

در شمال این ایوان مدخل صفه و مدرسه عمر و شبستان وسیعى با ۱۸ ستون واقع شده که از بناهاى دوره آل مظفر است و طاق هاى زیباى آجرنماى آن اواخر قرن هشتم ه.ق ساخته شده، مدخل صفه و مدرسه عمر بین ایوان سلجوقى این ضلع و شبستان ۱۸ ستونه آل مظفر قرار دارد و از سازه هاى همان دوره است.کاشیکارى مقرنس محراب این صفه در سال ۷۷۷ ه.ق از اولین نمونه هاى کاشیکارى داخل مسجد در شهر تاریخى اصفهان است.

اطراف صفه عمر کتیبه و لوح هایى از دوره حکومت موقت اشرف افغان باقى مانده که جدیدترین آثار برجاى مانده مسجد جمعه اصفهان است، البته اگر به آن مرمت هایى که پس از بمباران قسمت شرقى مسجد انجام شده را نیز اضافه کنیم باید گفت تغییرات و آثار ایجاد شده در مسجد اصفهان همچنان ادامه دارد.

مسجد دارای ورودیهای متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند این ورودیها همه در یک زمان ساخته نشده اند و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده اند.

گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد.

با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.

- گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گردیده است.

با مطالعه این عبارات و دقت در خطوط بنائی این ابیات بسیار زیبا مشخص می گردد.چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدندبیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند رو به روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است.

شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخریب گردیده که مجدداً به شیوه اول بازسازی شده است.

در اینجا، مشکل قدیم قرار دادن گنبد روی چهارگوش به طور کامل برطرف و گنبد اندکی کوتاه شد.

رستاخیز آغاز شده از عصر سامانیان ، در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید.

معماری سلجوقی در مسجد جامع اصفهان متجلی است.

از لحاظ زیبایی مهمترین واحد مسجد جامع ، گنبدکوچک ولی عالی شمالی معروف به خرکاست ، که 10متر قطر و 20متر بلندی دارد و از لحاظ مکانیکی با ضرورت های ریاضی یک گنبد کامل و مطلوب برابری می کند.سایر مسجدهای مهم سلجوقی به سبک مسجد جامع اسلامی است.

این مسجد در حقیقت، مجموعه‌ای از ساختمانها و آثار هنری دوره‌های بعد از اسلام تاریخ ایران است که یادگارهایی از پادشاهان، وزیران، امیران، بزرگان و بانوان خیّر ایرانی بعد از اسلام را در بردارد.

صفه‌های کوچک سمت راست دالان ورودی با ستونهای مدور و گچبریهای زیبا مجموعه‌ای از آثار دوره دیلمی در قرن چهارم هـ .

ق است.

ساختمان ایوان جنوبی مسجد و تزئینات کاشیکاری اطراف صحن در عهد حسن بیک ترکمان افزوده شده است.

ایوان غربی مسجد که ساختمان آن از قرن ششم هجری احداث شده است و در دوره پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی تعمیر و تزئین شده است.

ایوان شمالی مسجد معروف به صفه درویش از قرن ششم، و کتیبه گچبری داخل آن از دوره شاه سلیمان صفوی است.

شمالی‌ترین اثر تاریخی مسجد جمعه، گنبد تاج‌الملک مشهور به گنبد خاکی است که سال ساختمان آن 481 ق است و در بین آثار دوره سلجوقی اثر بی همتایی است.

ساختمان حوض وسط مسجد در زمان سلطنت شاه محمد خدابنده صفوی، پدر شاه عباس اول بنا شده است.

این مسجد در حقیقت مجموعه ی از معماریها و آثار هنری دوره های بعد از اسلام تاریخ ایران است و یادگارهای پادشاهان و وزرا و امرا و رجال و بانوان خیر ایرانی بعد از اسلام را در بر دارد .

بنابراین معماری دوره های اسلامی تاریخ ایران را در مدت هزار سال اخیر به خوبی می توان در آن مطالعه نمود بعضی از بازدید کنندگان ابنیه تاریخی اصفهان تصور کرده اند که دو گنبد شمالی و جنوبی مسجد جمعه در اصل آتشکده بوده ، بدیهی است این اشتباه از آنجا ناشی شده که سبک ساختمان گنبدهای نظام الملک و تاج الملک در جنوب و شمال مسجد جمعه ،‌از سبک معابد ایرانی در دوره ساسانیان پیروی شده است در آثار تاریخی موجود مسجد جمعه اصفهان غیر از سبکهای مختلف معماری ،‌انواع خطوط ،‌کوفی و ثلث و بنایی و نسخ و نستعلیق را هم ،‌به زبان عربی و فارسی ،‌و به نثر و نظم می توان مطالعه نمود مسجد جمعه درهای متعدد دارد ،‌ولی از همه آنها جالب تر در شمال شرقی مسجد است و قدیمی ترین سردر مسجد جامع مورخ به سال 515 هجری است و کتیبه کوفی سردر که خوشبختانه قسمت بیشتر آن باقی مانده است ،‌از تعمیرات مسجد پس از حریقی که به وسیله پیروان حسن صباح در آن صورت گرفته است ،‌حکایت می کند و بعد سردر باشکوه دیگری است که جنب گنبد تاج الملک واقع شده است و از الحاقات دوره پادشاهان آن مظفر مورخ به سال 768 هجری است .

مسجد جامع اصفهان در انتظار ثبت جهانی است مسجد جامع اصفهان که مسجد عتیق نیز گفته می شود ، علیرغم موانع موجود ، در انتظار ثبت در فهرست میراث جهانی است .

به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه "مهر" ، کارشناسان یونسکو نزدیک به دو سال پیش ، ازاین مسجد دیدار و ثبت این اثر ارزشمند در فهرست جهانی یونسکو را مشروط اعلام کرده اند .