دانلود مقاله معماری مناطق کوهستانی و سرد

شرایط اقلیمی و خصوصیات آب و هوایی سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزی ایران را از دریای خزر در شمال و جلگه بین النهرین در غرب جدا می کنند .

کوههایی نیز به صورت منفرد در مرکز و شرق ایران وجود دارند از جمله کوه تفتان ، شیر کوه و ...

کوهستان های غربی که دامنه های غربی رشته کوههای فلات مرکزی ایران و سراسر کوههای زاگرس را در بر می گیرد از مناطق سردسیر کشور به شمار می آیند .

کلیات آب و هوایی این منطقه به شرح زیر می باشد : · سرمای شدید در زمستان و هوای معتدل در تابستان · اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت هوا بین دمای شب وروز · بارش برف سنگین · رطوبت کم هوا میانگین دمای هوا در گرم ترین ماه سال در این اقلیم بیش از 10 درجه سانتی گراد و متوسط دمای هوا در سردترین ماه سال کمتر از 3- درجه سانتی گراد می باشد .

نوسانات دمایی در طی شبانه روز نیز در نواحی کوهستانی بیشتر است .

در این اقلیم دره ها در فصل تابستان بسیار گرم و در زمستان معتدل اند .

مقدار تابش آفتاب در فصل تابستان در این منطقه زیاد و در زمستان بسیار کم است .

زمستان ها طولانی ، سرد و سخت بوده و تا چند ماه از سال ، زمین پوشیده از یخ ، و بهار کوتاه مدت است و زمستان و تابستان را از هم جدا می کند.

سرما از اوایل آذر ماه شروع می شود و کم و بیش تا اواخر فروردین ادامه می یابد .

در سراسر این منطقه از آذربایجان گرفته تا استان فارس ، زمستان ها به شدت سرد می باشد .

در این نواحی ، میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است و بیشتر به صورت ریزش برف می باشد .

برف های پیاپی بیشتر قله ها را می پوشاند .

در ارتفاعات بالای 3000 متر همواره برف وجود دارد و این کوهستان ها سرچشمه رودخانه ها و قنات ها در کشور محسوب می شوند .

بارش برف در نواحی شمال و شمال غربی منطقه بیش از نواحی جنوب غربی آن است .

علی رغم بارندگی فراوان ، رطوبت در این اقلیم کم می باشد .

همچنین سلسله جبال غربی همانند سدی مانع از نفوذ هوای مرطوب مدیترانه به داخل فلات ایران می شوند و رطوبت هوا را تنها در دامنه های خود نگاه می دارند .

برخلاف نواحی شمال ایران و سواحل دریای خزر که غلظت هوا به دلیل پستی زمین و بارش زیاد است در اقلیم سرد ، این غلظت کمتر بوده و همین امر میزان استفاده از تهویه طبیعی هوا را کاهش می دهد .

فرم بنا برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمده ای از سال ، در نواحی سرد و کو هستانی باعث شده است تا حداکثر استفاده از تابش آفتاب ، بهره گیری از نوسان روزانه دما ، حفظ حرارتی و جلو گیری از باد سرد زمستانی در فضاهای مسکونی امری ضروری گردد .

لذا فرم بنا در جهت مقابله با سرمای شدید طراحی و اجرا می شود .

در ادامه ، به توضیح خصوصیات کلی فرم بنا در این اقلیم خواهیم پرداخت .

1.

ساختمان های درون گرا با حیاط مرکزی بناهای سنتی در اقلیم سرد مانند نواحی مرکزی فلات ایران دارای حیاط مرکزی بوده و سایر قسمت ها دورتادور این حیاط چیده می شوند .

اتاق های واقع در سمت شمال حیاط بزرگتر از سایر قسمت ها و تالار یا اتاق اصلی نشیمن خانه نیز در این سمت حیاط واقع شده است تا از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در فصل سرد زمستان استفاده کنند .

جبهه جنوبی ساختمان به دلیل کوتاه و معتدل بودن فصل تابستان کمتر به کار گرفته می شود .

لذا اتاق های جنوبی و اتاق های شرقی و غربی – در صورت وجود – به عنوان انباری یا فضاهای خدماتی همچون اتاق خدمه یا سرویس های بهداشتی کاربرد دارند .

برخلاف مناطق معتدل و مرطوب سواحل جنوبی دریای خزر ، خانه های این مناطق ، اغلب دارای زیر زمینی با سقف کوتاه در پائین زمستان نشین هستند که به علت خنکی هوای آن ، در تابستان برای سکونت و آسایش ساکنان خانه به کار می رود .

2.

استفاده از ایوان و حیاط کوچک در بنا از آنجایی که در بیشتر روزهای سال در مناطق کوهستانی سرد ویا بسیار سرد است اکثر فعالیت های روزمره در اتاق ها انجام می پذیرد .

لذا ابعاد حیاط ها در این مناطق قدری کوچکتر از نواحی فلات مرکزی ایران است .

ساختمان ها در این اقلیم دارای ایوان اند ولی عمق آنها نسبت به ایوان های مناطق جنوبی کشور به مراتب کمتر می باشد و همانند ایوان های منطقه خزر ، کاربرد نشیمن ندارند و صرفا جهت حفظ ورودی ها ی بنا از برف و باران استفاده می شوند .

نکته دیگر پائین بودن کف حیاط بناهای اقلیم سرد به اندازه 1 تا 1.5 متر از سطح پیاده روهااست تا بتوان آب جاری در نهر ها و جویها را بر باغچه حیاط یا آب انبار واقع در زیر زمین سوار نمود و از سوی دیگر ، زمین مانند عایق حرارتی اطراف بنا را احاطه کرده ، مانع از تبادل حرارتی بین بنا و محیط پیرامون آن و باعث حفظ حرارت درون ساختمان می شود .

3.

پلان ، فرم بنا و نحوه قرار گیری آن در حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی ، بناها دارای پلان و بافت متراکم می باشند .

فرم بنا باید به گونه ای باشد که سطح تماس آن را با سرمای خارج کمتر نماید تا حرارت کمتری از درون به بیرون انتقال یابد .

لذا از احجامی نظیر مکعب یا مکعب مستطیل استفاده می نمایند تا نسبت سطح خارجی بنا به حجم داخلی آن کاهش یابد و آن را در حداقل ممکن نگه دارد .

ساختمان ها بین 20 درجه به طرف غرب و 45 درجه به سمت شرق و در سایه باد یکدیگر و خارج از سایه آفتاب هم ، در محور شمالی – جنوبی مستقر می شوند .

4.

اتاق های کوچک با ارتفاع کم در نواحی سرد و برفی ، باید از ایجاد اتاق ها و فضاهای بزرگ داخل بنا اجتناب نمود چرا که با افزایش سطح تماس آنها با فضای سرد بیرونی ، گرم کردن این فضای وسیع مشکل خواهد بود .

بنابراین در این مناطق سقف اتاق ها را پائین تر از اتاق های مشابه در سایر حوزه های اقلیمی در نظر می گیرند تا حجم اتاق کاهش یابد و سطح خارجی نسبت به حجم بنا حداقل گردد .

ارتفاع کم سقف در تالار ها و اتاق های مهم و طاق راسته ها و حجره های بازارهای این مناطق نیز مشهور است .

5.

بازشوهای کوچک در این مناطق برای جلو گیری از تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا از بازشوهای کوچک و به تعداد کم استفاده می کنند .

در صورت بزرگ بودن پنجره ها ، استفاده از سایبان الزامی است .

بازشوها در ضلع جنوبی برای استفاده هر چه بیشتر از تابش آفتاب ، بزرگتر و کشیده تر انتخاب می شوند .

همچنین از استقرار بازشوها در جهت بادهای سرد باید اجتناب نمود .

پنجره های دو جداره نیز برای رساندن تبادل حرارتی به حداقل ممکن مناسب ترند .

در ضمن به منظور جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج ساختمان ، میزان تعویض هوای هوای داخل وتهویه طبیعی را باید به حداقل ممکن رساند .

در مقایسه با اقلیم گرم و خشک ابعاد بازشوها در این حوزه اقلیمی برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب افزایش یافته است .

6.

دیوارهای نسبتا قطور قطر زیاد دیوارها نیز به نوبه خود از تبادل حرارتی بین فضای داخلی بنا و محیط بیرونی ساختمان جلوگیری می کند .

معیارهای معماری اقلیم سرد و کوهستانی و گرم و خشک تقریبا مشابه است و تنها تفاوت آنها در منابع حرارت دهنده می باشد که در اقلیم گرم و خشک این منبع از سمت بیرونی بنا و در اقلیم سرد از سمت داخل فضا می باشد .

لذا باید در این اقلیم به کمک مصالح بنایی قطر دیوارها را زیاد نمود تا این جداره بتواند به عنوان منبع ذخیره حرارت داخل بنا عمل نماید .

دیوارهای قطور ، گرما و حرارت تابش آفتاب روزانه را در طول شب حفظ و به تعدیل دمای داخل ساختمان کمک می نماید .

در معماری بومی این مناطق تا حد ممکن تلاش می شود تا به شکل طبیعی یا یا با استفاده از بخاری و گرمای ناشی از حضور افراد ، پخت وپز یا حضور حیوانات ، بنا را گرم نمود .

7.

بام های مسطح ابن یه سنتی در کوهپایه های شمالی سلسله کوههای البرز دارای بام های شیب دار و در مناطق کوهستانی غالبا مسطح هستند .

بام های شیب دار در صورت مناسب بودن پوشش آن به مراتب از بام های مسطح بهترند چرا که آب باران را به سهولت از روی بام دور می کنند .

ولی در صورت کاهگلی بودن پوشش بام ، قدرت آن در برابر رطوبت و باران و به ویژه برف بسیار تضعیف خواهد شد .

چرا که آب ناشی از ذوب تدریجی برف وارد سقف کاهگل می گردد و بنا مرطوب و نم دار می گردد .

به همین دلیل به محض بارش برف ، آن را از روی چنین بامی پارو می کنند و با غلتکی سنگی و کوچک ، بام را دوباره غلتک می کشند تا پوشش کاهگلی آن مجددا متراکم و سوراخ های ایجاد شده در اثر نفوذ آب مسدود گردند .

انتخاب بام های مسطح در اقلیم سرد مشکلی ایجاد نمی نماید چرا که با نگهداری برف بر روی بام ازآن به عنوان عایق حرارتی در مقابل سرمای زیاد هوای خارج که چندین درجه کمتر از درجه حرارت برف است استفاده می شود و همچنین فضای زیر اسکلت خرپا که کاربرد انباری دارد ، عایق مناسبی بین فضای داخل و خارج بنا خواهد بود .

لذا دو جداره بودن سقف بنا در این اقلیم برای حفظ گرمای بنا حائز اهمیت است .

نوع مصالح مصالح مورد استفاده در ابنیه سنتی در مناطق سرد و کوهستانی مانند سایر حوزه های اقلیمی از مصالح موجود در آن اقلیم است.

این مصالح باید از ظرفیت و مقاومت حرارتی خوبی برخوردار باشند تا گرمای بنا را در فضای داخلی آن حفظ نماید .

لذا بدنه این ابنیه از سنگ ( یا چوب ، ملات کاهگل ، خشت و آجر ) و پوشش سقف و بام از تیر های چوبی و کاهگل می باشد .

از سنگ و مصالح مقاوم و سنگین برای برای پی سازی بنا استفاده می کنند و در برخی نقاط ، کرسی چینی با مصالح سنگین جهت جلو گیری از رطوبت به کار می رود ، هر چند ابنیه این مناطق ، به طور کلی ، بر روی زمین بنا می شوند .

در این رابطه می توان از شهر جوانرود و روستاهای اطراف آن واقع در منطقه غربی رشته کوه زاگرس و در 95 کیلو متری شمال غرب کرمانشاه نام برد .

در این منطقه ساختمانهای سنگی ، سیمایی موزون و هماهنگ به کل بافت شهر و همچنین به بافت روستاها داده است .

سنگ که به وفور در این منطقه کوهستانی وجود دارد و به صورت لاشه و یا قواره در دیوارهای قطور ساختمان ها به کار می رود .

در این منطقه اقلیمی سرد و نسبتا پر باران ، بام ساختمان ها مسطح و با تیر چوبی و کاهگلی پوشیده شده است .

هر چند که بام اغلب ساختمان ها های جدید در جوانرود دارای خرپای چوبی و پوشش شیروانی است .

کالبد شهری و روستایی بافت شهری و روستایی حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی در جهت مقابله با سرمای شدید شکل گرفته است .

ویژگی های بافت شهری و روستایی در این اقلیم عبارتند از : 1.

بافت متراکم و فشرده 2.

فضاهای کوچک و محصور 3.

بهره گیری از جهات آفتاب و زمین ( به عنوان عوامل تعیین کننده ی جهت استقرار و گسترش شهر و روستا و سیمای آنها ) 4.

معابر باریک به موازات خط تراز زمین با توجه به شرایط اقلیمی منطقه سرد و کوهستانی در ایران به منظور جلوگیری از اتلاف حرارتی و کوران هوا ، بنا ها به صورت متراکم و فشرده و متصل و در کنار هم ساخته می شوند تا سطح تماس فضاهای گرم مسکونی با محیط سرد خارج کاهش یابد .

همچنین بنا ها طوری کنار هم قرار می گیرند که یکدیگر را محصور نمایند و فضاهای شهری تا حد امکان کوچک شوند تا نفوذ جریان باد سرد به داخل فضاهای شهری کم گردد و تابش حرارت از سطح خارجی دیوارهای گرم ابنیه به فضاهای کوچک و محصور شهری ، هوای سرد آنها را تعدیل نماید .

نکته قابل مشاهده دیگر در این نوع شهرها ، طراحی معابر کم عرض و باریک برای استفاده بهتر از حرارت و جلوگیری از تبادل گرما و سرما است .

معمولا در این نوع اقلیم ، مجتمع های زیستی در وسط دامنه بلندی ها و رو به جنوب و در داخل زمین یا روی آن به منظور بالا بردن ظرفیت حرارتی دیواره های بدنه شمالی و افزایش حجم داخلی نسبت به سطح بیرونی ، استقرار می یابند .

در واقع در صورت استقرار روستا در پائین دره اولا خطر سیل خیزی و نابودی روستا وجود خواهد داشت .

ثانیا نفوذ هوای سرد سنگین به دره ها باعث افزایش شدت سرما به هنگام شب خواهد شد .

ثالثا جبهه شمالی کوه همواره در سایه قرار گرفته و سرد می باشد در حالیکه روستاها و شهر ها باید جهت حداکثر استفاده از تابش خورشید ، رو به دره و در آفتاب بنا گردند .

رابعا به علت فزونی ناهمواری های زمین و شدت باد در بالای کوه و دسترسی به منابع آبی و رود خانه ها که در قسمت پائین ارتفاعات جاری هستند ، استقرار بافت روستایی و شهری بر بالای کوه صحیح نمی باشد نواحی کوهستانی و مرتفع فلات 1_ شرایط اقلیمی دو سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزی ایران را از سواحل دریای خر در شمال و جلگه بین النهرین در غرب جدا می کند.

شیرکوه ، کوه تفتان و کوههای منفرد دیگری نیز در قسمتهای مرکزی و شرقی ایران وجود دارد این کوهستانها سرچشمه رودخانه ها و قناتهای کشور می باشند .

رشته کوههای واقع در شمال و غرب کشور اکثراً برف گیر بوده و در دامنه شمالی رشته کوه البرز، جنگلهای انبوه که در فصل سوم بحث شد ور دامنه کوههای زاگرس در غرب کشور ، جنگلهای تنک بلوط نارون و افرا وجود دارد.

کلیات شرایط اقلیمی این نواحی به قرار زیر است : الف: سرمای شدید در زمستان ، معتدل در تابستان ب: بارش برف سنگین در قسمتهای شمال وشمال غرب کشور ج: رطوبت هوا کم د: اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت بین شب و روز به علت ناهمواریها وشیب زیاد زمین، فقط روستاها و شهرکهای کوچک در دامنه کوهها می توانند گسترس یابند و شهرهای بزرگ در صورتی که در این ارتفاعات امکان توسعه دارد که سطوح مسطح وسیعی در دامنه کوهستان وجود داشته باشند.

از این نوع شهرها می توان از شهر کرد (2078*متر) اراک (1759*متر) و همدان (1747*متر) نام برد.

در اینجا ذکر دو نکته در رابطه ای با کاهش دمای هوا در نواحی مرتفع نسبت به نواحی پایین تر ضرروی است .

اول اینکه جو زمین مانند یک خازن حرارتی حدود 10 الی 15 درصد از حرارت تابشی خورشید به کره زمین را به خود جذب میکند.

این مطلب به خاطر جرم هوا و خصوصا وجود لایه اوزن ،دی اکسید کربن و بخار آب درجو می باشند .

همچنین جو زمین مانند یک عایق حرارتی، باعث کاهش تابش حرارت زمین گرم به آسمان سرد در شب هنگام می شود.

تأثیر جو در تعدیل درجه حرارت را می توان در اختلاف دما و در سطح کره ماه مشاهده نمود.

کره ماه فاقد هر گونه جو است و در مواقعی که آفتاب به سطح کره ماه می تابد & درجه حرارت تا 194 درجه سانتی گراد افزایش می یابد در حالیکه د سایه درجه حرارت 87 _ درجه می باشد.

نکته دوم به دلیل جاذبه زمین هر چه از سطوح پایین تر روی زمین به طرف سطوح بالاتر برویم ،هوا رقیق تر می شود و رطوبت آن نیز کاهش می یابد .

با توجه به نکات فوق ، در نواحی مرتفع لایه جو رقیق تر وبخار آب موجود در آن کمتر وعملکرد حفظ حرارتی آن ضعیف تر است.

در نتیجه در ارتفاعات درجه حرارت کمتر از نقاطی با عرض جغرافیائی یکسان است و نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز در نواحی کوهستانی بسیار زیاد می باشد.

جهت اطلاع از مقدار نوسان درجه حرارت در شهرهای مختلف به بخش سوم کتاب ، جدول یک ،آمار وضع جوی کشور مراجعه شود .

با توجه به برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمده ای از سال در این نواحی ، حداکثر استفاده از تابش آفتاب، بهره گیری از نوسان روزانه دما، حفظ حرارت و جلوگیری از باد سرد زمستانی درمحیطهای مسکونی امری ضرروی است.

2_ بافت شهری وروستائی برخلاف سواحل جنوبی کشور که محیط زیست مسکونی جهت مقابله با حرارت و گرمای زیاد هوا شکل گرفته ، در اینجا سرمای زیاد عامل تعیین کننده درشکل گیری بافت شهری و روستائی می باشد.

خصوصیات کلی بافت شهری و روستائی به قرارذیل است : الف: فضاهای شهری و روستائی کوچک و محصور ب: بافت شهری و روستائی متراکم و ابنیه متصل به هم ج: جهت آفتاب و عوارض زمین کامل تعیین کننده درنحوه استقرار ، گسترش و سیمای کلی شهر روستا د: کوچه ها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین اغلب با عرض کم به دلیل سرمای بسیار زیاد در بخش عمده ای از سال ، ر این واحی بافت شهری متراکم و ابنیه متصل بهم هستند تا بدین نحو سطح تماس فضاهای گرم مسکونی با محیط سرد خارج کمتر شود.

فضاهای شهری نیز تا حد امکان محصور و کوچک هستند تا جریان باد سرد به داخل این فضاها کمتر نفوذ کند.

به علاوه تابش حرارت از سطوح خارجی دیوارهای گرم ساختمان ها، تا حدی باعث اعتدال هوای سرد فضاهای شهری می شود و کوچک بودن این فضاها از این نظر نیز دارای مزیت است .

در شهر همدان نمونه بسیار جالبی از معابر وجود دارد که دالان خوانده می شود .

دالان یک راه عبوری کم عرض برای چند خانه بوده و در اکثر محلات ، این خانه ها از طریق این دالانها به معابر اصلی شهر متصل می شده اند .

دالانها سرپوشیده بوده و سقف آنها با طاق و تویزه و یا طاق آهنگ پوشیده می گردیده است .

گاهی نیز این دالانها که طول بعضی از آنها تا دویست متر می رسیده ،از زیر ساختمانها رد می شده است .

ساکنین خانه های مجاور دالان غالباً با هم خویشاوندی داشته اند و یا از لحاظ نژادی ،فرهنگی و یا صنفی با هم ارتباط بسیار نزدیک داشته اند .

بدین ترتیب با ایجاد دالان در مقابل معبر وروردی خانه های خود هم یک فضای نیمه خصوصی ایجاد می کرده اند (اکثر این دالانها بن بست بوده است) و هم در مقابل باد وبوران و سرمای زمستان در این فضا محفوظ بوده اند .

از این دالانها هنوز هم تعدادی در بافت قدیم همدان باقی مانده است.

به چهار دلیل شهرکها و روستاها در کوهستانها غالباً در وسط کوهپایه و در سمت جنوبی آن بنا می شوند.

اول اینکه اگر روستا در پایین دره باشد خطر سیل و از بین رفتن روستا وجود دارد .

ثاینا ً در شب هنگام هاس سرد که سنگین تر است به پایین دره نفوذ کرده در همان محل ساکن می شود که در این صورت به شدت سرما در روستا اضافه می شود .

ثالثاً سمت شمالی کوه که همیشه در سایه و سرد است ، مکان خوبی باری زندگی نیست .

رابعاً بالای کوه نیز برای استقرار روستا مناسب نیست زیرا معمولا ناهمواریهای زمین در بالای کوه بیشتر است و از آن مهمتر، شدت باد در این ناحیه بیشتر می باش و هیچگونه حفاظی برای روستا در مقابل باد وجود ندارد و بالاخره اینکه بالای کوه از رودخانه که همیشه در پایین دره جاری می باشد دوراست و دسترسی به آن مشکل است.

لذا روستا در وسط دامنه جنوبی کوه و در قسمتهای نستبا مسطح آن احداث می شود.

در این رابطه می توان از روستاهای ماسوله ، کندوان ، آبیانه و آبرو که در همین فصل در مورد آنها بحث خواهد شد و اکثر یگر روستاهای کوهستانی نام برد.

زمین های بین روستا و پایین دره جهت مزارع و چراگاهها اختصاص می یابد .

که بدین صورت اهالی روستا دید و کنترل مناسبی بر مزارع و احشام خود دارند.

البته موارد دیگری نظیر وجود چشمه آب ، خاک خوب زراعی ، چراگاهها سرسبز و یا جاده نیز از عوامل تعیین کننده در محل استقرار روستا است.

3_ فرم بنا فرم بنا نیز مانند بافت شهری براساس اقلیم منطقه و جهت مقابله با سرمای شدید طراحی اجرا شده است .

خصوصیات کلی فرم بنا در این نواحی به شرح ذیل است: الف: ساختمانها دارای حیاط مرکزی و درون گرا ب: نسبت سطح پوسته خارجی بنا به حجم بنا کم ج: ارتفاع اتاقها کم د: بام ها غالبا به صورت مسطح ه:بازشوها کوچک و: ایوانها و حیاطها کوچک ز: دیوارها نسبتاً قطور خانه های سنتی در این نواحی نیز مانند مناطق مرکزی ایران به صورت حیاط مرکزی احداث می شوند .

منتهی در اینجا اطاقهای واقع در سمت شامل حیاط از سایر قسمتها بزرگتر و وسیع تر است و تالار یا اتاق اصلی نشیمن خانه در همین سمت واقع می باشد .

این مطلب به دلیل استفاده از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در زمستان است و چون فصل تابستان عمدتا کوتاه و دمای هوا نسبتا معتدل است ،از سمت جنوب ساختمان کمتر استفاده می شود.

اتاقها جنوبی و در بعضی از خانه ها اگر اتاقهای شرقی و غربی نیز وجود داشته باشد ،اکثر جهت انبار و فضاهای خماتی مانند اتاق خدماه و یا سرویسهای بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد .

این خانه ها اغلب دارای زیر زمین با سقف کوتاه ، در زیر قسمت زمستان نشین هستند که در تابستان به خاطر آنکه هوای آن نسبتا خنک است.

جهت سکونت اهل خانه می باشد .

در شهر همدان به زیر زمین " سیزان " می گویند و در بعضی ازخانه ها که مسیر قنات و یا شعبات آن از زیر ساختمان رد می شود ، سیزان توسط چند پله به چشمه که محل برداشت آب از قنات است و از کف سیزان پایین تر واقع شده ، مرتبط می باشد .از آنجاییکه هوا در اغلب مواقع سال سرد و یا بسیار سرد است، لذا اکثر فعالیتهای روزمره در داخل اتاقها صورت می گیرد .

به همین دلیل ابعاد حیاطها در این نواحی قدر کوچکتر از مناطق فلات مرکزی ایران است و عمق ایوانها نیز از مناطق جنوبی کشور به مراتب کمتر می باشد.

در اکثر شهرهای مناطق سردسیر ، همانند مناطق گرم و خشک ایران ، کف حایط ساختمانها یک الی یک و نیم متر پایین تر از پیاده رو است تا آب جاری در جویها و نهرها را بتوان سوار باغچه درحیاط ویا آب انبار واقع در زیر زمین نمود.

البته پایین تر بودن ساختمان از سطح معابر باعث حفظ حرارت درون ساختمان نیز می شود، زیرا زمین مانند یک عایق حرارتی اطراف خانه را احاطه کرده و مانع تبادل حرارت بین ساختمان و محیط اطراف می شود.

به طور کلی در مناطق سرد باید حداکثر کوشش صورت گیرد که سطح تماس بنا با سرمای خارج کمتر باشد تا حرارت کمتری به خارج نفوذ کد.

لذا احجامی نظیر مکعب و مکعب مستطیل که نسبت به سطح بیرونی آنها به حجم داخل بنا کم می باشد، کوچک نیز به جلوگیری از تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا کمک می کند .

قطر زیاد دیوارها و باز شوهای نسبتا کوچک نیز به جلوگیی از تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا کمک میکند.

قطر زیاد دیوار که از مصالح بنائی است خود به عنوان منبع ذخیره حرارت عمل می کند و در طی روز که آفتاب به آن می تابد و گرم می شود، کماکان گرمای خود را در شب حفظ کرده و به تعدیل دمای داخل ساختمان کمک می کند.

در این نواحی ایجاد اتاقها و فضاهای بزرگ داخل بنا صحیح نیست ، زیرا اولاً سطح تماس آنها با فضای خارج زیاد است ودر ثانی گرم کردن فضای وسیع مشکل می باشد .

لذا سقف اغلب اتاقها در این مناطق کوتاه تر از اتاقهای مشابه در سایرمناطق اقلیمی ایران است و حتی ارتفاع تالارها و اتاقهای مهمن دیگر و همچنین ارتفاع طاق راسته ها و حجره های بازار نسبت به فضای مشابه در دیگر نقاط کوتاهتر است .

گرم کردن فضای این اتقاهای نسبتاً کوچک هنوز هم کماکان در اغلب روستاهای نقاط کوهستانی کشور مشکل می باشد و فضای اتاقها غالبا سرد است و اهل خانه جهت گرم شدن به گرمای زیر کرسی پناه می برند .

همانگونه که قبلا عنوان شد ، در کوهپایه های شمالی رشته جبال البرز ساختمانهای سنتی دارای بام شیب دار ودر سایر مناطق کوهستانی بامها غالباً مسطح هستند.

البته بام شیبدار اگر پوشش سطح روی آن مناسب باشد بهتر از بام مسطح است زیرا آب باران را به سادگی از روی سطح بنا دور میکند، در صورتیکه کاهگل عایق مناسبی در مقابل بارندگی و رطوبت نیست .

این مطلب در مورد برف بیشتر حائز اهمیت است، زیرا برف به تدریج آب می شود و این اب به مرور به داخل سقف مسطح کاهگلی نفوذ می کند .

لذا جهت جلوگیری از نفوذ نم و رطوبت ، برف را فوراً پاور می کنند و سپس با یک غلتک سنگی کوچک که همیشه بر روی بام قرار دارد روی بام را غلتک می کشند تا کاهگل دوباره متراکم شود و سوراخهای ایجاد شده در اثر نفوذ آب مسدود گردد .

ولی بر روی بام شیب دار برف ایجاد مشکل نمی کند حتی اغلب شیب این بامها را کم می گیرند تا برف بر روی بام باقی بماند و خود به عنوان عایق در مقابل برودت زیاد هوای خارج که اغلب چندین درجه کمتر از دمای برف است، عمل کند و بالاخره فضای زیر خرپا که غالبا به صورت انباری استفاده می شود ، خود عایق مناسبی بین فضای داخل وخارج بنا است .

اگر چه در سنوات اخیر در اغلب شهرهای مناطق کوهپایه ای و سردسیر مانند شمیران ،همدان ، سنندج ، تبریز و ارومیه ، استفاده از بام شیروانی رواج یافته ، ولی هنوز کماکان در روستاها بام ساختمانها به صورت مسطح وبا پوشش تیر چوبی و کاهگل می باشد که دلیل آن عمدتاً به خاطر ضعف مالی روستائیان است.

در روستاها جهت نگهداری چارپایان ،اگر خاه دو طبقه باشد ، معمولا در طبقه زیرین چارپایان نگهداری می شوند و طبقه دوم مسکونی می باشد.

بدین طریق سطح تماس فضای طویله و محیط مسکونی با سرمای خارج کم می شود وسقف بین دوطبقه از هر دو طرف گرم می گردد که برای هر دو طبقه مفید است .

اگر خانه یک طبقه باشد آغل و طویله غالباً در پایین حیاط است به طریقی که ساکنین خانه دید مستقیم جهت مراقبت از احشام داشته باشند(شکل 5-5) 4_ نوع مصالح مصالح مورد استفاده ابنیه سنتی در مناطق کوهستانی مانند سایر مناطق اقلیمی آن چیزی است که در دسترس است، لذا اغلب جهت دیوارها از سنگ و برای پوشش سقف طبقات و بام از چوب درختان و کاهگل استفاده میشود.

در این رابطه می توان از شهر جوانرود و روستاهای اطراف آن واقع در دامنه غربی رشته کوه زاگرس و در 95 کیلومتری شمال غرب کرمانشاه نام برد .

در این منطقه ساختمانهای سنی سیمایی موزون و هماهنگ به کال بافت شهر و همچینین به بافت روستاها داده است.

سنگ به وفور در این منطقه کوهستانی وجود دارد به صورت لاشه و یا قواره در دیوارهای قطور ساختمانها به کار می رود .

در این منطقه اقلیمی سرد و نسبتا پر باران ، بام ساختمانها مسطح و با تیر چوبی و کاهگل پوشیده شده است.

هر چند که بام اغلب ساختمانهای جدید در جوانرود دارای خرپای چوبی و پوشش شیروانی است.

روستای ماسوله در دامنه کوههای تالش و با ارتفاع 1050 متر از سطح دریا در 40 کیلومتری شرق شهر فومن در استان گیلان واقع است اگر چه در این روستا نیز مانند جوانرود هیچ تک بنائی وجود ندارد که از لحاظ معماری دارای ارزش هنری خاصی باشد، اما بافت روستا بسیار زیبا ، همگون و درخور تحسین است.

مجموعه به هم پیوسته بافت روستا و فرم ابنیه برون گرا و مکعب شکل با بازشوهای رو به دره و آفتاب و بالاخره مصالح در تطبیق کامل با محیط کوهستانی سرد و نیمه مرطوب منطقه است .

در این روستا دیوارها را تا طبقه اول با سنگ لاشه (که مقاومت فشاری خوبی دارد و در برابر رطوبت نیز پایدار است ) اجرا می کنند .

در طبقات فوقانی از خشت استفاده می شود.

برای پوشش بام از پایین به بالا به ترتیب تنه درختان ، تخته های چوبی ، شاخه هاس سرخس و حشی که در اطراف روستا رشد می کند و تا حدی رطوبت بام را به خود جذب می کند، مورد استفاده قرار میگیرد و نهایتا یک لایه کاهگل که در محل به نام "گل خوش " نامیده می شود ودر مقابل بارندگی مقاومت نسبتاً خوبی دارد ، بر روی سطح بام می کشند.

این مصالح از لحاظ اقلیمی واقتصادی مناسب می باشند زیرا قطر نسبتا زیاد دیوارها از نظر حرارتی (یعنی جذب حرارت آفتاب در طی روز و حفظ حرارت برای شب هنگام ) عملکرد خوبی دارند و بام ساختمانها نیز نسبتاً در مقابل بارندگی مقاوم هستند .

از آنجاییکه همه مصالح مورد اقتصادی است.

ولی از جهت پایداری در مقابل زلزله این ساختمانها ضعیف هستند و در زلزله خرداد ماه 1370 ، آسیبهای فراوانی به ساختمانهای این روستا وارد شد.

در نواحی حاشیه کوهپایه و مناطقی که خاک رس به حد کافی وجود داشته باشد ، دیوارهای خشتی و آجری نیز ساخته می شود.

طبق آمار سرشماری سال 1335 ،در شهر اراک 60% ساختمانها از خشت و 9/21 % از خشت و آجر بوده است .

به بخش سوم ضمائم 2-آمار مصالح مورد استفاده درمناطق مختلف کشور در آخر کتاب مراجعه شود.

5_ روستای اَبَرو روستای ابرو واقع در دامنه کوه الوند و در ده کیلومتری جنوب شهر همدان است.

بافت روستا ،فرم ابنیه و نوع مصالح در این روستای کوهستانی ، مطابق همان مواردی است که در قسمتهای قبل همین فصل عنوان شد، بدین معنی که بافت روستا فشرده ابنیه متصل به هم و کوچه ها کم عرض و باریک هستند.در قسمتهای مختلف این روستا، کوچه ها از زیر ساختمانها رد می شود که هم از لحاظ بصری با ایجاد سایه روشنهای مختلف، زیبا میباشد و هم از نظر اقلیمی، دمای هوا ر فضاهای کاملا محصور این قسمتهای معابر، معتدل تر از فضاهای روباز است.

از آنجائی که در این روستا زمستانها بسیار سرد و تابستانها معتدل است، لذا مساحت حیاطها و ایوانها نسبتاً کوچک هستند و حدود نیمی از اسل اکثر فعالیتهای روزمره در داخل بنا صورت می گیرد .

پنجره ها و بازشوهای ساختمانها اغلب رو به جنوب هستند و بام ساختمانها مسطح و با تیر چوبی و کاهگل اجرا شده است.

تقریبا تمامی ساختمانها در هسته مرکزی این روستا با سنگ لاشه و یا سنگ قواره ساخته شده اند .

ملات این ساختمانها گل ویا گل و گچ می باشد و برای پی از ملات آهک استفاده می کنند.

قطر این دیوارها بین پنجاه تا شصت سانتی متر است و قطر پی حدود 80 تا 100 سانتی متر می باشد.

در فواصل یک الی دو متر از دیوار ، از تیرهای چوبی به صورت افقی استفاده شده است (شکل 8-5)این تیرها باعث یکپارچگی دیوار و انتقال گسترده فشار دیوار از بالا به پایین می شود همچنین اگر یک قسمت از پی دیوار نشست کند، خرابی کمتری به قسمتهای بالای دیوار وارد می شود .

تیر چوبی برای ستونها ، پوشش طاقها ونعل درگاهها نیز مورد استفاده قرار گرفته است.