مسجد همواره مهمترین مرکز فرهنگی قابل اعتماد مردم محسوب می شده و در زندگی و حیات اجتماعی یک ملت نقش موثری ایفا کرده است و بدون شک شناخت کارکردهای مساجد و احیای آنها نیازمند پژوهش و برنامه ریزی جدید و متناسب با نیاز جامعه است .
برخلاف مسیحیت در اسلام ، مذهب و سیاست از هم تفکیک پذیر نیستند. یک فرد هم فرمانروا و هم اداره کننده هر دو حوزه بود و مسجد هم کانون سیاست و هم کانون مذهب به شمار می رفت ، اهمیت و اعتبار مسجد برای حکومت در منبر تجسم می یافت .
خطبه از فراز منبر که کرسی بلندی است ایراد می شد. نقل است که پیامبر (ص ) بارها در حالی که جماعت مسلمین را مخاطب ساخته بود و به آنها آموزش می داد، از مکان های بلند سخن گفته است . رفته رفته منبر تبدیل به نوعی تخت شد که به وسیله افراد حکومتی به مناسبتهای رسمی به کار گرفته می شد. در مراسم بیعت ، خلیفه به منبر می نشست ، سوگند رسمی یاد می کرد و خطبه یی می خواند. منبر در عین حال برای دفاع از سیاست های خا ، تهییج
احساسات عام یا انتشار تبلیغات مستقیم به کار می رفت .
در همین حال رسم تشنیع دشمن فرمانروا و یارانش از بالای منبر اشاعه یافت این کار از سوی طرفداران اموی ها باب شد به دنبال این سنت ، دعا در حق فرمانروا ظهور کرد که خطبه جمعه به نام او خوانده می شد. بعدها این رسم به اظهار وفاداری نسبت به خلیفه تبدیل شد که پس از نام او نام حاکم محلی ذکر می شد.
مطابق دایره ' & chr)39( & 'المعارف مختصر اسلام ، مسجد بطور عام و منبر بخصوص ، محلی بود که اعلانهای رسمی داده می شد. حتی بعد از عصر پیامبر (ص )، ولید مرگ دو حاکم برجسته را از منبر به اطلاع رساند. نتایج جنگ ها در خطبه ها به آگاهی می رسید. در دوران فاطمیان و عباسیان نیز اعلان ها، فرمان ها، احکام مالیاتی به وسیله فرمانروا در مسجد اصلی اعلان می شد، احکام عزل و نصب صاحب منصبان عالیرتبه نیز از بالای منبر خوانده می شد مردم بسیاری برای شنیدن اعلام رسمی گرد می آمدند.
تاریخچه منبت کاری
منبت چوب :
تاریخچه- شاید بتوان تاریخ شروع منبت کاری، به معنای کنده کاری، روی چوب را زمانی دانست که انسان نخستین بار با ابزاری برنده چوب را تراشیده است. ولی مدارک معتبری از پیشینیان این هنر در دست نداریم زیرا عمر چوب کوتاه است و به مرور زمان از بین می رود اما در کشور ما آثاری از منبت کاری های نسبتا" قدیمی بر روی درب مقابر ائمه اطهار ( ع ) و امام زاده ها و منبرها شده به جای مانده است که حدود 900 تا 1000 سال قدمت دارند. اکنون قدیمی ترین درب چوب منبت کاری شده در موزه اکبر آباد هندوستان نگهداری می شود که متعلق به کاخ سلطان محمود در غزنوی بوده است. در ایران نیز چند درب چوبی متعلق به قرون چهارم و پنجم هجر موجود است. کنده کاری این درب ها به صورت شاخ و برگ و کتیبه های مختلف، با آیه های قرآنی است. ( در اصفهان و قزوین) یکی از زیباترین آثار منبت کاری ایران، رحلی است که در موزه متر و پولیتن نیویورک نگهداری می شود که علاوه بر تزئینات شاخ و برگ به سبک ساسانی، نام 12 تن از ائمه معصومین ( ع) بر روی آن می شود. در عصر حاضر نیز هنر صنعت منبت در گوشه و کنار ایران و استان همدان رواج دارد. در استان همدان، برای منبت کاری معمولا" از چوب های آبنوس، شمشاد و گردو استفاده می کنند. ولی چوب های گردو و آبنوس، چون محکمتر و چرب تر هستند، دوام بیشتری دارند. ولی در ایران و خصوصا" استان همدان به خاطر فراوانی چوب گردو، اکثرا" از این نوع چوب استفاده می کنند . ]
تولید انواع صنایع دستی چوبی مانند: خراطی، ظرفیت کاری، منبت کاری از دیر باز در مناطق شهری تویسرکان، ملایر و سرکان رواج داشته است. در سالهای اخیر علاوه بر شهرهای مذکور در روستاهای جیجانکوه و اشترمل، از توابع تویسرکان روستاهای دهنو، آورزمان، حسین آباد شاملو و بخش جوکار از توابع ملایر نیز، به تولید این صنعت می پردازند.
شایان ذکر است که در " روستاهای جیجانکوه" و اشترامل " تعدادی کثیری از اهالی به تولید مصنوعات منبت اشتغال دارند. تاجایی که به یکی از مراکز مهم این صنعت از لحاظ کمی و کیفی مبدل شده اند. نوع تولیدات منبت استان معمولا" شامل :تخت خواب، پایتختی، انواع میز توالت، میز گرد، میز عسلی، میز غذا خوری، مبل، انواع کمد بوفه، ویترین، کنسول و غیره .....می باشند.
هنر تزئینی و باستانی منبت که یکی از زیباترین و پرارزشترین آثار دستی هنرمندان کشور ما به شمار می‌رود، از قرن‌ها پیش مورد توجه ایرانیان بوده و می توان ادعا کرد که پایه و اساس اغلب هنرهای دستی امروز در این کشور و سایر ممالک جهان بر روی قواعد و اصول این هنر قرار دارد. آثار هنر منبت هم اکنون در تمام موزه‌ها، کاخهای سلطنتی، معابد و مساجد قدیمی ایران و سایر کشورهای جهان کم و بیش موجود می‌باشد.
مشاهده این آثار نشان می دهد که عشق به زیبائی در تمام دوره‌ها، موضوع اصلی هنرهای ملی بوده هنرمندان سرزمین ما، همیشه زیبائیهای طبیعت را به صورت طرحها و نقوش مختلف بر روی چوبها و کاشیها و صفحات کتابها منعکس ساخته‌اند.
در دنیای امروز نیز برای هنر منبت ارزش و اهمیت خاصی قایلند و به همین جهت آثاری که در زمینه منبت کاری و سایر رشته های آن مانند مشبک و معرق کاری در نمایشگاههای بزرگ جهان عرضه شده با حسن استقبال و توجه زیاد روبرو گردیده و به دریافت نشانهای گرانقدری نیز نایل آمده است.
باید دانست که استادان هنرهای تزئینی نیز قسمت عمده ای از معروفیت هنر خود را مدیون دستهای هنر پرداز هنرمندان منبت می‌دانند.
یک فرد با ذوق و علاقمند به این هنر، اگر بخواهد برای اولین بار با فنون و اصول منبت کاری آشنا شود و به فراگرفتن این هنر اشتغال ورزد باید گام نخستین را از کوی طراحی که یکی از رشته های منبت کاری است بردارد و پس از آن با آشنائی کامل به انواع چوبها و سایل کار و آموختن فن«درودگری»، هنر مشبک را تعقیب و خود را برای فرا گرفتن اصول سایر رشته‌ها آماده سازد. رشته های موزائیک کاری- معرق کاری- رنگ کاری و رویه کوبی نیز که هر کدام به موقع خود، دارای ارزش و اعتبار فوق العاده‌ای می‌باشند در شمار اصولی قرار دارند که باید برای تعلیم یک هنر جوی منبت کاری مورد توجه واقع شوند.
طراحی
در حقیقت، طراحی یک پروژه ابتدائی است که موضوع و ایده هنرمند را برروی صفحات جامد منعکس می کند، البته این رشته باید توأم با فرا گرفتن نقاشی ووجود وسایل و ابزار لازم برای فن مزبور باشد.
منبت کاری
این رشته که خود به دو نوع ریز و درشت برروی چوب و عاج و استخوان انجام می شود شامل مجسمه سازی نیمرخ و تمام رخ -گلبرگهای اسلیمی، ختائی و غیره می‌باشد.
تاریخچه منبت در جهان:
باستناد تاریخ تعداد بسیار اندکی از اشیاء چوبی منبت کاری شده از دوران اولیه بشر به جا مانده است، زیرا چوب عمر زیادی نداشته و پس از مدت نه چندان طولانی، بر اثر گرما، رطوبت یا سایر فعل و انفعالات پوسیده شده، و یا بر اثر آتش سوزی تبدیل به خاکستر می شود.
قدیمیترین نمونه منبت مربوط به کشور مصر، تندیس چوبی نیم متری معروف به «شیخ آل بلد» می باشد که مربوط به 2500 سال ق.م می باشد و در منطقه «کارناک» مصر به سال 1860 کشف شد.
قدیمیترین مجسمه جلوی کشتی که تا امروز محفوظ مانده، سر اژدهای خوفناکی است که بر روی کشتی «وایکینگها» قرار دارد. کشتی های بسیاری در کشور اسپانیا با کنده کاری های مختلفی که از سینه تا انتهای کشتی را دربر می گرفت تزئین می شدند. در کتاب عهد عتیق نیز از مبلمان و اسباب و اثاثیه های چوبی منبت کاری یاد شده است. «میکل آنژ» و «دوناتلو»، قطعات چوبی بسیاری را برای کلیساها و قصرها کنده کاری کرده اند. گرینلینگ گیبونز(1721-1648)، منبت کار انگلیسی، مجموعه نفیسی از کنده کاریهای زیبا برای پادشاهان انگلیس ساختهاست. مهارت و استادی وی در زمینه منبت کاری گلها، شاخه و برگها و میوه ها، هرگز همتایی نخواهد داشت.
منبر منبت کاری شده مسجد اعظم قیروان در شهر سامره، مربوط به 862 میلادی/ 240 هجری، کار صنعتگران بین النهرین می باشد.
تاریخچه منبت در ایران:
منبت کاری در ایران یکی از ارزشمندترین هنرهای سنتی ایران بویژه از زمان استیلای اعراب بوده است. در میان آثار سنگی شوش و تخت جمشید پاره ای کنده کاری روی چوب دیده می شود. در زمان تیموریان این هنر به روش دوره های پیشین و مغول ادامه داشته و انواع ضریحها و منبرهای منبت کاری شده ساخته می شده است که نمونه های چندی از آنها هنوز بر جای مانده است.
اوج هنر منبت کاری در دوره صفوی بوده و آثار این دوره به صورت درها،منبرها، رَحلهای قرآن، ستونهای چوبی اتاق، دسته خنجر، قاشق،چمچه های دوغ خوری و شربت خوری بوده است.
هنر زیبای منبت در دوره زند و قاجار از رونق افتاد و ساخت اشیای کوچکتر مثل رَحل و قاب آیینه، به جای درهای منبت و قطعات بزرگ متداول شد. منبت کاری در حال حاضر همچون صنایع دستی دیگر، در گوشه و کنار کشور به خصوص در شهرهای گلپایگان و آباده به حیات خود ادامه می دهد.
تاریخچه منبت کاری در زنجان:
با توجه به بررسیهای انجام گرفته از طریق منابع مختلف، در خصوص پیشینه منبت کاری در این استان، و با توجه به اینکه خاستگاه منبت در ایران، مراکز دیگری در شهرهای دیگر کشور شناخته شده اند، اینگونه میتوان دریافت که آثار چندانی در این استان ساخته نشده و یا در صورت وجود چنین آثاری هنرمندان منبت کار و آثار آنان گمنام مانده و اطلاعی از این هنرمندان و آثارشان به دست ما نرسیده است.
ویژگیهای یک چوب مناسب برای منبت کاری:
- رنگ مناسب و زیبا
- در عین نرم بودن بافت محکمی داشته باشد.
- تا حد امکان گره کمتری داشته باشد
- مقاوم در برابر سایش و کنده کاری
مراحل کار:
منبتکاری ایجاد نقش های برجسته و یا عمیق روی چوب می باشد.
در منبت کاری کنده کاری و خالی کردن زمینه باید در جهت رگه ها(راه چوب) باشد تا برداشتن زمینه توسط چاقو یا مغار(قلم) راحتتر صورت گیرد ابتدا طرح مورد نظر توسط کاربن روی چوب آورده می شود، سپس برش اولیه با تقه زدن بر روی خطوط طرح توسط چاقوی منبت انجام می شود. بعد از اینکه تمام طرح برش خورد شروع به خالی کردن زمینه به عمق 1 الی 3 میلیمتر می کنیم. هرچه فاصله عمقی زمینه با طرح بیشتر باشد طرح مورد نظر برجسته تر و زیباتر خواهد بود. وقتی که طرح و زمینه کاملاً از هم جدا شد با چاقو یا قلم های ریزتری فرم دهی طرحها را انجام می دهیم و پس از یکدوره سنباده کشی با قلمهای کاملاً ظریف نقوش روی طرحها را تکمیل می کنیم. نکته قابل توجه در طول کار منبت تیز بودن ابزار برش می باشد. هر چند وقت یکبار تیغه را با سنگ نفت تیز می کنیم تا برشهای نرمی روی کار داشته باشیم. در صورت کنده شدن بخشی از طرح و معیوب شدن کار، می توانیم قطعه جدا شده از طرح را با چسب چوب در جای خود بچسبانیم و روی کار را سنباده بکشیم (اگر بخش معیوب کار بصورت خاکه درآمده و یا قطعه جدا شده را نداشته باشیم می توانیم به اندازه تکه جداشده، از همان چوب بریده و روی طرح بچسبانیم).دوباره کل کار را سنباده نرم می کشیم. برای تثبیت طرح و جلا و زیبایی کار از روغن زیتون و یا روغن گردو استفاده می کنیم(روغن گردو چوب را تیره و به رنگ مشکی درمی آورد).
ابزار مورد استفاده در منبت چوب:
انواع چوب (زبان گنجشک، اُکالیپتوس، فوفل، انار، افرا، راش، گیلاس، اقاقیا، گردو- گلابی- کُهور- عناب و...)- در منبت کاری کاربرد زیادی داشته و دارند، بخصوص چوبهای گیلاس، گردو و اقاقیا به خاطر زیبایی طبیعی شان کاربرد بیشتری در منبت کاری دارند.
چاقو، مغار یا قلم منبت کاری با تیغه های مختلف از نظر اندازه و فرم ابزارهای اصلی منبت کاری و حکاکی روی چوب از زمان گذشته تا به حال تغییر چندانی نداشته و ابزاری چون مغارهای تخت و مورب، نیم باز (خمیده، تخت، کج)، گیلویی و شِفره، چاقو با تیغه های مختلف از نظر اندازه، اره، چوب تراش و ابزارهای نرم و هموار کننده مانند سوهان و رنده می باشد.
چاقوها همه کاره ترین ابزارهای منبت هستند و در همه قسمتهای کنده کاری به جز گودبرداریهای عمیق به کار می روند.
اساتید منبت کار زنجانی:
احمد حسنی زنجانی
حسینقلی محمدی(ایشان در چندساله اخیر به علت بیماری کار منبت را که حرفه اصلی ایشان نیز بوده است، کنار گذاشته اند)
مشکلات و موانع منبت کاری:
عدم دسترسی به چوب مناسب و ارزان قیمت در استان
انواع ساخته ها:
- عصا
- شمعدان
- انواع سازهای منبت کاری شده(تیمپو- تار- سنتور)
- پیکره مشاهیر ایران
- دسته چاقو
- کنده کاری روی شاخ گوزن، گاومیش و...
تاریخچه مدرسه مستظرفه
مدرسهٔ صنایع مستظرفه مدرسه‌ای که به سرپرستی کمال‌الملک در سال ۱۳۲۹ قمری مطابق با ۱۹۱۱ میلادی تاسیس شد. این مدرسه برای تدریس و توسعه نقاشی تاسیس شد و هم‌زمان با آن به رشته‌های منبتکاری، موزائیک‌سازی و قالی‌بافی هم پرداخته می‌شد. چند سال بعد از تاسیس این مدرسه زیر نظر کمال‌الملک ابوالحسن صدیقی بخش مجسمه‌سازی را نیز دایر کرد.
وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه
در 27 ماه شعبان 1327 هجری و قمری مجلس شورای ملی ایران قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه را تصویب کرد که بعد از این تمام مدارس تحت پوشش این وزارتخانه در آمد . درسال 1329 هجری و قمری تعلیمات ابتدایی در ایران اجباری اعلام گردید و همچنین شرایط سنی ورود به مدارس جدید هفت سالگی اعلام گردید . قانون اداری فرهنگ مصوب 1289 شمسی و قانون اساسی مصوب 1290 شمسی سازمان فرهنگ را متمرکز اعلام نمود و دولت مدارس رسمی را در سراسر کشور تأسیس و تحت کنترل خود در آورد و طبق اصل 19 قانون اساسی کلیه مدارس ملی ایران دولتی اعلام گردید. دومین دبستان در جنوب ایران که با همت مردم در شهر بندرعباس ایجاد گردید.
اولین هنرستان فنی و حرفه ای