هنگامی که سخن از صنایع دستی و پیشه های کهن به بیان می آید، ذهن به سمت هنرها و صنایع دستی عمده خطور می کند. سفالگری، شیشه گری، خاتم کاری، منبت کاری، قلم زنی و بسیاری دیگر از صنایع کهن که کم و بیش بواسطه مطالعات کنکوری و یا واحدهای گذرانده شده در طی دوران تحصیل، هر دانشجوی هنر، در مورد آن اطلاعاتی دارد. اما در این میان، اشیایی وجود دارند که دارای مسابقه ای بس طولانی‌اند، اما بواسطه ماهیت وجودی و کمتر بودن جنبه های تزئینی و سمبلیک آنها، کمتر مورد توجه قرار می گیرند. یکی از این موارد، جاروهای خانگی است.
طرح و ایده ای بکر، که با استفاده از خصوصیات طبیعی نوعی بوته و با اعمال چند عمل ساده، ساقه های بوته جارو را به محصولی با کارایی مناسب تبدیل می کند. شاید بهتر باشد برای درک کارایی آن، گذشته ای نه چندان دور را که جاروهای برقی وجود نداشته اند را تصور کنیم. ساده است، حتی هم اکنون نیز تصور تمیز نمودن سطحی نه چندان وسیع، بدون جارو، عملی مشکل و بسیار وقت گیر خواهد بود. از نظر تولید و مراحل ساخت نیز این شی قابل تأمل است. وسیله ای که در عین یکپارچگی، علاوه بر دسته ای مناسب جهت قرارگیری در دست، دارای سطحی گسترده برای حداکثر تماس ممکن با سطح است.
در ابتدا، امید به یافتن مطالبی مفید و دقیق از طریق منابع و کتابهای مرتبط وجود داشت، اما با گذر زمان و جستجو در این رابطه، اطلاعات بسیار ناچیزی بدست آمد. بر همین اساس این تحقیق، در اصل حاصل از مشاهده و مصاحبه مستقیم، با جارو سازان است.
در این خلاصه، حرفه و پیشه جاروسازی، از چهلر جنیه، سازنده(صنعتگر)، مکان ساخت (کارگاه)، محصول(جارو) بهمراه ابزارهای مورد استفاده در تولید، مورد بررسی قرار گرفته و دئر نهایت نتایج و اطلاعات بدست آمده، جمع بندی و بعنوان نتیجه ارائه شده است.
تاریخچه جارو
همانطور که در پیش گفتار اشاره گردید، برای یافتن تاریخچه جارو به کتابها و منابعی مراجعه گردید ولی مطلبی که روشن کننده تاریخچه ای مختص به جارو باشد، بدست نیامد. تنها مطلب موجود، به نقل از کتاب صنایع دستی کهن ایران[1] چنین است که:
«زنیبل و بوریا باقی از نی و علف، صنعتی است که حتی از صنعت پارچه بافی هم کهنتر است. نمونه هایی که در عراق پیدا شده باید به متعلق به 5000 سال پیش از میلاد باشد. تاریخ ساخت زنیبل گندم و غلات که از دوره باداریان[2] مصر پیدا شد به 4500 سال پیش از میلاد می رسد.
زنیبل بافی بی ابزار و با دست انجام می شود. زنیبل باف جارو هم درست می کند. اگر تنها جارو درست کند، جاروباف نامیده می شود.»
زنبیل بافی بی اابزار و با دست انجام می شود. زنبیل باف جارو هم درست می کند. اگر تنها جارو درست کند، جاروباف نامیده می شود.»
لازم بذکر است که نقصان و کمبود اطلاعات در مورد تاریخچه جارو احتمالاً به دو دلیل می باشد:
اول اینکه، با وجود پیشه ها و صنایع سنتی دیگری که از نظر وسعت، ابزار، مهارت و …، مورد توجه بیشتر محققان قرار گرفته اند و در اغلب کتب و منابع به آنان پرداخته شده؛ جارو به عنوان وسیله ای بسیار ابتدایی و روزمره کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
دوم آنکه، همانطور که ملاحظه گردید، جاروبافی بعنوان فعالیتی جانبی با بوریا و زنبیل بافی محسوب شده و به دلیل اهمیت بیشتر زنبیل و بوریا به عنوان هنری دستی، در زیر گروه این فعالیت ها قرار گرفته و کمتر به آن پرداخته شده است.
جارو:
«جارو (جاروب)، آلتی که به آن خاک و خاشاک را از روی زمین بروبند.»[3]
دارای انواع متفاوت و قابل دسته بندی بر اساس مواد بکار رفته در تولید آن، محل ساخت، نوع کاربرد و مواد دیگر است.
از لحاظ محل ساخت، بطور معمول در گوشه و کنار اغلب شهرهای ایران، این محصول ساخته می شود و فرم و اندازه و سایر خصوصیات آن بر حسب محل تولید که در اصل بواسطه نوع خاص کاربرد و مواد اولیه موجود در آن منطقه، متفاوت است. دو مرکز عمده و معروف تولید آن شهرهای اصفهان و تهران می باشد- در جواب پرسش محل تهیه مواد اولیه (بوته های جارو) تمامی سازندگان شهر میانه را به عنوان مرکز اصلی معرفی نمودند.
همانگونه که امروز شاهدیم، جاروها در انواع و اندازه های بسیار متفاوت با مواد طبیعی و مصنوعی تولید می شوند. اما موضوع مورد بررسی در این تحقیق، جاروهای تولیدی از مواد اولیه طبیعی (بوته جارو) می باشد. بر اساس اظهار نظر سازندگان، این محصول در سه نوع کلی زیر تولید می شود:
جاروهای خیابانی (شهرداری)
قالی شویی
خانگی
جاروهای خیابانی
جاروسازان این نوع را جاروی شهرداری می نامند و علت آن است که خریدار عمده آن شهرداری ها و برای استفاده کارگران جهت پاکیزگی خیابان ها و محلات است. به طور معمول این نوع جارو توسط جاروساز، ساخته نمی شود و به صورت خشک و فله ای به مأموران خرید شهرداری یا سایر متقاضیان فروخته می شود.
عمل ساخت این جاروها توسط خود کاربر و به وسیله قرار دادن و بستن دسته ای از چوب های جارو در اطراف دسته ای بلند چوبی می باشد.
جاروهای قالی شویی
در گذشته از این نوع جارو برای شستشوی قالی ها استفاده می شده است و هنوز با همین نام شناسایی می شوند. این جاروها با قیمتی در حدود قیمت جاروهای خانگی عرضه می شوند. از ساقه های ضخیم تر و خشک تر در ساخت آنها استفاده شده است. تعداد تولید این نوع جارو بسیار کم و محدود است و بخاطر عدم آگاهی مردم از این نوع، اغلب توسط ساکنین و سایر دکانداران محلی جهت اموری بجز قالی شویی، مانند تمیز نمودن حیاط و مغازه ها و بخصوص بعلت قیمت مناسب آن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
جاروهای خانگی
جاروهای خانگی که محصول مورد نظر در این تحقیق می باشند، در ابتدا بر اساس جنس ساقه ها و هم چنین مقدار ساقه و چوب بکار رفاته دسته بندی و قیمت گذاری می شوند.
چوب جارو
جاروی ساخته شده از ساقه ها و بخشهای نرم بوته جارو که به مقدار کافی از آن در ساخت بکار رفته است (پر بودن جارو) جاروی درجه یک و قیمت آن 9000 ریال است. جاروی درجه 2 به قیمت 6000 ریال و درجه 3 به قیمت 5000 ریال می باشد.[4]
البته لازم به ذکر است که جاروسازان بر اساس سلیقه و دلخواه مشتری، جارو نیز تولید می کنند که قیمت آن توافقی می باشد. در ادامه جارو، از نظر ابعاد و اندازه، مواد اولیه در جاروبافی و همچنین مراحل ساخت آن مورد بررسی قرار می گیرد.
ابعاد و اندازه
با توجه به تولید دستی این محصول، می توان گفت که جاروهای تولیدی توسط سازندگان مختلف، همانطور که از برخی نکات مانند کیفیت با هم متفاوت اند، از نر ابعاد در اندازه نیز متفاوت است و این مطلب حتی در میان جاروهای تولید شده توسط یک جاروساز نیز وجود دارد. این امر در واقع یکی از خصلت ها و خصوصیات تولید دستی و کلاً صنایع دستی می باشد. اما بطور تقریبی و با لحاظ نمودن میانگین اندازه برداری از چند نمونه، می توان ابعاد کلی برای آن لحاظ نمود.
مواد اولیه در جاروباقی
در ساخت و تولید یک جارو، مواد بسیار کم و انگشت شماری استفاده می شود که عبارتند از:
ساقه و بوته جارو
مهمترین و اصلی ترین ماده بکار رفته در ساخت جارو، بخش های فوقانی و ساقه و شاخه های بوته جارو است. این گیاه، بعنوان محصول، کشت می شود و عملیات، کاشت آن در ماههای اواخر اسفند و فروردین و برداشت آن اوایل و اواسط فصل تابستان انجام می پذیرد. در نقاط بسیار از کشور این گیاه پرورش داده می شود ولی از بهترین مراکز آن، اطراف و نواحی شهر میانه است. بوته های جارو به بیش از 2 متر ارتفاع در هنگام رشد نهایی می رسند و در هنگام درو، حدود 130 سانتیمتر آن قطع شده و پس از خشک کردن بوسیله قرار دادن در جلوی آفتاب، به مناطق مختلف و مراکز بافت جارو فروخته می شود.
نرخ فروش بصورت توافقی و در تاریخ مصاحبه با جاروسازان 4500 ریال(برحسب گیلوگرم) بود.
لازم بذکر است که تخم جارو، در واقع همان دانه هایی است که بر شاخه های چوب جارو و جاروی ساخته شده متصل می باشد. که البته این دانه ها که پس از عملیات ساخت جارو بعنوان اضافه ها و زوائد بجای می ماند، بعنوان بذر استفاده نمی شود و در چند سال اخیر، با قیمتی در حدود 700 الی 800 ریال، بعنوان مکمل دانه ها و غذا به مرغداریها و گاوداریها فروخته می شود.
بر اساس گفته و اظهار نظر جاروسازان از هر کیلوگرم بوته و ساقه جاروی خریداری شده، تنها در حدود 300 گرم آن مفید و قابل استفاده است و مابقی آن بعنوان پرت و دور ریز استفاده در امر جاروسازی بحساب می آید.
سیستم یا مفتول فلزی
در واقع مفتول آهنی به قطر 1 الی 5/1 میلیمتری است که عمل اتصال و دوخت اصلی جارو و اتصال ساقه های جارو به وسیله آن انجام می دهند. این مفتول های آهنی در بازار مختص جاروبافی نیست و کاربردهای گوناگونی دارد که در این میان جاروسازان نیز از آن استفاده می کنند. قیمت آن در حدود 8300 ریال در هر کیلوگرم است. آنچه که مشخص است در گذشته از این ماده استفاده نمی شده و عمل دوخت و اتصال نیز بوسیله ساقه ها و یا رشته های دیگر طبیعی و در دسترس، انجام می شده است.