یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان که هر تماشا کننده ای را خیره می کند و نسبت به هنرمندانی که در انجام آن دخیل بوده اند باظهار تحسین و اعجاب وامیدارد مسجد شیخ لطف الله است که در ضلع شرقی میدان نقش جهان مقابل عمارت عالی قاپو (دولتخوانه مبارکه) واقع شده و بواسطه کاشیکاری های معرق داخل و خارج گنبد و کتیبه های عالی که مقداری از انها بخط علیرضای تبریزی عباسی(2) است از زیبائی و ظرافت کمتر نظیر دارد. این مسجد که شاهکاری از معماری و کاشیکاری ایران در نیمه اول قرن یازدهم هجری است بفرمان شاه عباس اول ساختمان آن شروع[1] شده و سر در زیبای آن در سال 1012 هجری به پایان رسیده و سال اتمام ساختمان و تزئینات کاشیکاری آن 1028 هجری قمری است. سال اتمام سر در مسجد بموجب کتیبه ای که به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده به شرح زیر است:
” امر با نشاء هذا المسجد المبارک السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم محیی مراسم آبائه الطاهرین مروج مذهب الائمه المعصومین ابوالمظفر عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان خلد الله تعالی ملکه و اجری فی بحار التأیید فلکه ب محمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین صلوات الله و سلامه علیه و علیهم اجمعین متبها علی رضا العباسی 1012“(1) و سال اتمام ساختمان مسجد (1028 هجری قمری) در داخل محراب کاشیکاری معرق بی نظیر آن در دو لوحه به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی بشرح زیر آمده است :
” عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بناء اصفهانی 1028“
در یک لوحه به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی در بالای پنجره کاشیکاری زیبای سر در بخط علیرضای عباسی نوشته شده است:” مایه محتشمی خدمت اولاد علی است“
وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله
شیخ لطف الله بن عبدالکریم بن ابراهیم اصلا از مردم میس از قرای جبل عامل یعنی لبنان حالیه است و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده چنانکه پدر و جد و حد اعلا و پسرش همه به این عنوان اشتهار داشته اند. به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احکام مذهب تشیع و تشویق و اکرام فقهای آن شیخ لطف الله میسی عاملی نیز مانند جمع کثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل در اویل عمر از موطن خود به قصد ایران عازم و ابتداء در مشهد مقدس مقیم شد و در آنجا پس از استفاضه از محضر علمای ارض اقدس از جمله ملا عبدالله شوشتری از جانب شاه عباس بزرگ بخدمت آستانه رضوی برقرار گردید و تا تاریخ فتنه از بکان و دست انداری ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود سپس از شر ایشان به قزوین پناه جست و در آنجا بکار تدریس مشغول شد. شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال 1011 در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را که هنوز هم بنام او شهرت دارد برای محل تدریس و اقامت و امامت او پی نهاد و انجام این کار تا 1028 طول کشید و در حین اتمام همین ساختمان بود که شاه عباس در قسمت جنوبی میدان شاه طرح انشاء مسجد جامع عباس یعنی مسجد شاه را ریخت.
بعد از آنکه مدرسه و مسجد شیخ لطف الله برای تدریس و نماز گزاری سیخ مهیا گردید این مرد جلیل محترم در آن مدرسه مقیم و در آن مسجد و مدرسه به امامت و تدریس مشغول گردید و شاه برای وجه معاش او وظیفه ای معین و مقرر داشت شیخ در مسائل قدیمی و فتاوی شرعی بعضی آراء و عقاید خاص داشت و به گفته مؤلف ریاض العلماء با علمای هم عصر خویش در شر پاره ای از این مسائل بغیر حق مناقشه می کرد از آنجمله اقامه نماز جمعه را در غیاب امام واجب میشمرد و شخصا در مسجد خود هر جمعه به این عمل ادامه میداد و مقلدین او از وی تبعیت می کردند تألیفات شیخ بیشتر منحصر بحواشی و تعلیقاتی است که او بر کتب فقهیه علمای قبل از خود نوشته و رسائلی که بر رد فتاوی دینی معاصرین برشته نگارش در آورده است شیخ لطف الله از علوم ادبی نیز بی نصیب نبود و گاهگاهی هم بگفتن شعر طبع آزمائی می کرد.
تاریخ وفات شیخ لطف الله را مؤلف کتاب مجمل التواریخ در سال 1032 یعنی در
همان سالی که بغداد به تصرف شاه عباس در آمده است می نویسد همچنین در عالم آرای عباسی تاریخ فوت او را مؤلف این کتاب در ذیل وقایع همین سال 1032 می آورد و صریحا می گوید که شیخ لطف الله میسی عرب جبل عاملی در اوایل این سال قبل از سفر دارالسلام بغداد که هنوز رایات جلال در ییلاقات فیروز کوه بود در اصفهان مریض گشته بعالم بقاء پیوست.
مؤلف عالم آرا در ذکر تاریخ فوت شیخ لطف الله گوید که در حین تحریر تاریخ وفاتش چنین بخاطر رسید:
شیخ لطف الله رفت از دار دهر رخت بر بست از جهان بیمدار
عزم عقبی کرد از دنیای دون شد جناتش مأمن و دارالقرار
سال تارخش همی جستم ز عقل گفت با من نکته ای آن پیر کار
چون دو” لا“ از نام اوساقط کنی سال تاریخ وفاتش زآن شمار
عبارت مهر او جمله :” ثقتی بلطف الله تقینی” بوده است.(1)
کتیبه و خطوط نمای خارجی کنبد مسجد شیخ لطف الله
کتیبه خارجی کنبد مسجد شیخ لطف الله بخط ثلث با کاشیسفید معرق بر زمینه لاجوردی بترتیب شامل سوره های ” شمس“ و ” دهر“ و ”کوثر” است و در آخر
به این عبارت ختم می شود:
” قال الله و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا“(2)
در یک حاشیه یک سطری به خط نستعلیق ریز سال اتمام تعمیرات گنبد بشرح زیر ذکر شده است:
”در سال هزار و سیصد و پانزده خورشیدی تعمیر شد“
در لوحه دیگری بخط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی در بالای پنجره مشبک کاشیکاری سر در مسجد شیخ لطف الله نیز از تعمیرات مسجد در دوره سلطنت سر دودمان سلسله پهلوی به شرح زیر یاد شده است:[2]
” در عهد سلطنت اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه رضا شاه پهلوی خلد الله ملکه و سلطانه تعمیر شد آبان 1307“
بر گردنه گنبد بخط سه رگی (دو مشکی در طرفین و یک سفید در وسط) بر زمینه فیروزه ای جملات (یا کریم) (یا الله) (یا رحمن) (یا رحیم) تکرار شده است.
در شمسه های پائین گردنه کنبد به خط بنائی مشگی بر زمینه سفید کلمات و جملات: (الله اکبر) (الملک لله) (الحمد لله) (الله و محمد و علی) تکرار شده است.
کتیبه های فوقانی داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله بخط علیرضای عباسی و
مورخ بسال 1025 هجری
خطوط کتیبه های داخل مسجد شیخ لطف الله را دو نفر خطاط نوشته اند یکی علیرضای عباسی خطاط مشهور دوره شاه عباس اول و دیگری (باقرنا) خطاط گمنامی که کتیبه های اطراف زوایای داخل گنبد را نوشته است و بحدی شبیه بخط علیرضای عبلسی کار کرده که کار او ضمیمه کار علیرضا شده و نام او تحت الشعاع نام آن خطاط مشهور قرار گرفته و با آنکه در آخر کتیبه هائی که به قلم او می باشد نام او مانند نام علیرضا صریحا نوشته شده است معذلک اسم او به فراموشی سپرده شده و کمتر از او یاد کرده اند.
(1)سفرنامه های سیاحتی که نام برده شد بزبان فارسی ترجمه شده و کسانیکه علاقه مند باشند تغییرات این میدان را در دو قرن اخیر مطالعه نمایند میتوانند بکتابهای سیاحان مزبور مراجعه نمایند.
(2)علیرضای تبریزی از خوشنویسان بزرگ زمان شاه عباس اول است که چون به خدمت شاه عباس در آمد خود را علیرضای عباسی خواند.این خوشنویس استاد در تبریز شاگرد ملا محمد حسین تبریزی و علاءالدین محمد بن محمد تبریزی معروف به (علاء بیک) بود و خط ثلث و نسخ را نیکو می نوشت. پس از انکه در زمان شاه محمدخدا بنده پدر شاه عباس ترکان عثمانی آنشهر را بتصرف آوردند علیرضا از انجا بیرون آمده و به قزوین پایتخت دولت صفوی رفت و در مسجد جامع آنشهر منزل گرفت و بکار کتابت مشغول شد و قسمتی از کتیبه های آن مسجد را با چند قرآن در آنجا تمام کرد ولی چون می خواست که در خط نسخ تعلیق نیز استاد شود به شمق اسن خط همت گماشت و در اندک زمان بزور و قوت ام الخطوط که عبارت از ثلث است خوش نویس شده و خط را بجائی بلند رسانید و در هفت خط مخصوصا در خطوط ثلث و رقاع و نستعلیق استادی کم نظیر شد.
علیرضا روز پنج شنبه اول شوال سال 1001 هجری قمری بخدمت شاه عباس در آمد و در زمره ندیمان مخصوص وی داخل شد و شاه جمعی از خوشنویسان مانند محمد رضا امامی و محمد صالح اصفهانی و عبدالباقی تبریزی را بدو سپرد تا زیر دست او خط ثلث را بیاموزند علیرضای عباسی تا پایان عمر در زمره مقربان و ندیمان مخصوص شاه بود و در سفر و حضر در سلک مقربان شرف اختصاص داشت و بتفقدات و انعامات و نوازش های بیغایات سرافراز و مفتخر بود و به لقب (شاه نواز) ملقب شد. محبت و علاقه شاه عباس به این مرد هنرمند بدان پایه بود که گاه او می نشست و شمعی بدست می گرفت تا علیرضا در روشنائی آن کتابت کند.