استانداردهای کیفیت را برای نخستین بار دولت انگلستان، پس از جنگ جهانی اول، به صورت مدون ایجاد کرد. در آن زمانم، مؤسسه هواپیماسازی پادشاهی انگلیس به منظور بالا بردن ضریب اطمینان هواپیماهای ساخت خود به تهیه راهکارهای روشمند دست زد.
سازمان بین‌المللی استاندارد پس از جنگ جهانی دوم در سال 1946 تأسیس شد و در سال 1987 استانداردهای جهانی نظام کیفیت موسوم به استانداردهای ISO 9000 را تدوین و ارائه کرد.
در حال حاضر بسیاری از شرکتها در مناطق تحت تحت فعالیت خود، واردات کالاهایی را میپذیرند که از این استانداردها پیروی کنند. در چنین شرایطی برای بهبود کیفیت تولیدات، افزایش یافته است؛ زیرا در غیر این صورت شرکتهای رقیب که تولیدات خود را با کمترین قیمت و بهترین کیفیت ارائه می‌دهند، گوی سبقت را خواهند ربود و آنهایی که نتوانند سطح تولیدات خود را با استانداردهای جهانی تطبیق دهند، خود به خود از گردونه حذف خواهند شد.
«پیشینه مدیریت کیفیت»
نشان میدهد که:
* توجه به کیفیت و تلاش برای بهبود دائمی، تنش مهم و اساسی در توسعه دارد؛ کشوری مانند ژاپن که پس از جنگ جهانی دوم در وضع نابسامان اقتصادی به سر میبرد، از این طریق توانست در مدت کمتر از پنجاه سال، به یکی از قطبهای بزرگ اقتصادی جهان تبدیل شود.
* برای افزایش کیفیت و بهبود مستمر، باید دیدگاهی واحد انتخاب و ترویج شود.
* عملی شدن این دیدگاه، به حمایت همه جانبه دولت، ایجاد نظام تشویش؛ تبلیغ و آموزش همگانی به صورت منسجم نیاز دارد.
* بیتوجهی به این امر حیاتی خواه ناخواه موجب از بین رفتن تولیدات داخلی و افزایش واردات خواهد شد.
تاریخچه سیستم‌های کیفیت در ایران
حرکت در زمینه سیستم‌های کیفیت، بخصوص استانداردهای ISO 9000 ، تشویق مرحوم آقای مهندس میراحمد سادات رئیس سابق مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران است. در این مورد شاید نتوان گفت که حرکت رسمی کشور در زمینه سیستم‌های کیفیت به اقدامات مؤسسه استاندارد در برگزاری سمینارها و دورههای توجیهی بخصوص سمینار ISO 9000 که در سال 1369 در رشت برگزار شد برمیگردد. در این میان، میتوان گفت که حرکت جدی و تأثیر کنگر کشورمان در زمینه استانداردهای ISO 9000 به ترجمه و انتشار استانداردهای ISO 9000 ویرایش سال 2000 در دی ماه 1374 باز می‌گردد. این حرکت که با پیگیری و حمایتهای مرحوم مهندس سادات و به همت مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران به سرانجام رسید یکی از ماندگارترین حرکات در این مرحله بود که اخیراً نیز با ترجمه و انتشار ویرایش فعال 2000 استمرار یافته است.
مدیریت کیفیت چیست؟
چارچوب و ساختار عمومی مدیریت کیفیت در نمودار نشان داده شده است. همانطور که در این تصویر آمده، لازم است یکپارچهسازی سیستم مدیریت کیفیت در ابعاد زیر صورت بگیرد:
گروهها
سازمان
از اینرو، باید بتوان با اجرای سیستم مدیریت کیفیت امکان کنترل مستقیم بر کلیه فعالیتهای مدیریتی و کنترل محصولات و خدمات تولید شده را فراهم آورد.
این واقعیت که کارآفرینان ایرانی در بخش صنعت و خدمات به موضوع کیفیت، تضمین کیفیت عنایتی خاص پیدا کردهاند و تمام تلاش خود را مبذول داشتهاند که در این راه سرآمد شوند، ما را بر آن میدارد تا در پی طراحی و اجرای یک مدل یکپارچه مدیریت کیفیت باشیم. اما نگرش یکپارچه و تأثیرات حاصل از آن هنوز ابهاماتی دارد که باید در پی برطرف کردن بود.
در این میان، مدیران و کارشناسان شرکتها باید در پی اندازهگیری / ارزیابی تأثیرات حاصل از اجرای این سیستمها در سازمانهای خود باشند و اطمینان حاصل نمایند که با اجرای این سیستمها به این اهداف تعیین شده برای آنها دست یافتهاند. در این مورد معیارهایی مثل هزینه، زمان، انعطافپذیری و کیفیت فرهنگ خاص حاکم بر جامعه ایران و … از جمله عواملی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
سیر تحول مفاهیم کیفیت
کیفیت یکی از واژههای احساسی و کلیدی و یا مدخل ورودی به مباحث مرتبط با سیستم‌های مدیریت کیفیت است. تلاش گسترده و همه جانبه ما در تبیین و تعریف این واژه مهم، نقش بسیار زیادی در درک و آشنایی چرایی و دلیل تدوین و انتشار سیستم‌های مدیریت کیفیت دارد. به راستی کیفیت یعنی چه؟
از یک دیدگاه، کیفیت از سه جنبه زیر قابل توجه است:
کیفیت محصول
کیفیت سیستم
کیفیت فرآیند
در این نگرش،کیفیت تعریف عام و گسترده تطابق با مشخصات و معیارهای تعیین شده و یا تناسب محصول با اهداف یا منظور را دارد. از اینرو با این مشخصه به کیفیت بیشتر از جنبه یک محصول مورد ارزیابی و تدقیق قرار می‌گیرد و به همین خاطر آنچه که به عنوان کنترل کیفیت متجلی می‌شود، همه و همه در پی کنترل و نظارت و یا پیش آن دسته از مشخصاتی است که ارتباط مستقیم و کامل با ویژگیها و مشخصات تعیین شده برای محصول را دارد. با همین دیدگاه است که مبحث کنترل کیفیت، حرفهای تخصصی و خاص و منحصر به واحدی به نام کنترل تلقی میشده که عهدهدار کیفیت محصول شناخته شده و دیگران از دخالت در آن نیز منع شدند. این تعریف از کیفیت معمولاً با حرف q نمایش داده میشد.
اما به موازات رشد و گسترش روزافزون مبانی نظریه سیستمها و اثرگذاری آن در کلیه جنبههای علم و دانش، اندک اندک این سؤالات مطرح شد که آیا میتوان بدون یافتن پاسخی شایسته برای سئوالات زیر به کیفیت محصول رسید. سئوالاتی مثل آنچه که در زیر آمده است مبانی نظریهها و تئوریها q را به هم ریختند. این سؤالات عبارتند از:
الف) آیا میتوان بدون خرید و تأمین مواد اولیه مناسب محصول با کیفیت تولید کرد؟
ب) آیا بدون وجود ماشینآلات، تجهیزات و فرآیند قابل میتوان کیفیت محصول را تضمین کرد؟
ج) آیا بدون برخورداری از کارکنان آموزش دید، واجد شرایط و با انگیزه میتوان به هدف نهایی که همانا تولید محصول با کیفیت است رسید؟
د) آیا بدون استفاده از شرایط مناسب انبار، روشهای حمل و نقل و جابهجایی و … میتوان کیفیت محصولات را تا نقطه تحویل به مشتری حفظ نمود؟
پرسشهایی از این دست، رفته رفته برداشت قبلی از کیفیت (q) را تغییر و برداشت جدیدی به نام (Q) را تا نقطه تحویل به مشتری حفظ نمود؟
پرسشهایی از این دست، رفته رفته برداشت قبلی از کیفیت (q) را تغییر و برداشت جدیدی به نام (Q) را پیریزی کرد که مشخصات و ویژگیهای آن را میتوان در جدول مشاهده کرد.
از اینرو، رفته رفته نه تنها کیفیت تطابق محصولات تولید شده با مشخصات و استانداردهای مورد نیاز تلقی شود بلکه قیمت، تحویل، خدمات بعد از فروش و عواملی مثل اینها نیز به عنوان شاخصها و عوامل تشکیل دهنده کیفیت مورد توجه جهانیان قرار گرفت. نمودار برخی از جنبههای کیفیت از نظر پروفسور ایشیکاوا را نشان میدهد.
کیفیت در نگرش جدید سیر تکامیل گستردهای را طی کرده است. همانطور که در تصویر شماره 1-2 نیز نشان داده شده است، کیفیت از تعریف تطابق با مشخصات تعیین شده (q) به جلب رضایت مشتری و سودآوری شرکت از طریق تأمین نیازها و انتظارات مشتری و خشنودسازی وی (Q) رسیده است.