مقدمه
پیدایش مفاهیمی چون محله و چگونگی زندگی جمعی مردم ریشه در رفتار اجتماعی آنها داشته که آن هم برگرفته از فرهنگ خاص آن زمان و مکان می باشد .محله در گذشته دارای مفاهیم و ارزشهای خاص سکونتی برای گروههای قومی نژادی ، مذهبی و صنفی بوده که در یک ساختار کالبدی منسجم و پیوسته ، علاوه بر خدمات دهی به ساکنین ، باعث ایجاد حس هویت و تعلق در اهالی محله و همبستگی و انسجام در کل بافت محله می کرده است .
تحولات صورت گرفته طی دهه های اخیر در شهرسازی ایران باعث ایجاد تغییر و تحولاتی در مفهوم کارکردی محلات در قسمتهای مختلف شهرها شده است .
درجه کم رنگ شدن کارکرد محله در بافتهای مختلف شهرهای ایرانی متفاوت بوده و آنچه که مسلم است تحولات اجتماعی ، فرهنگی صورت گرفته در اکثر محلات باعث تغییر محله کهن ایرانی و ظهور ساخت جدیدی از مجتمع های زیستی در شهرها شده است .
طرح مسئله
در نظام کهن شهرهای ایرانی مناطق مسکونی با تفکر سیستم محله ای شکل می گرفت و محله در نخستین گام ، بنیانی بود اجتماعی که با مفاهیمی چون احساس تعلق و مشارکت همراه بود . محله به عنوان یک بلوک ساختمانی نقش مهمی در شناسایی ، جهت یابی و شناخت شهر و خوانایی آن دارد .
در گذشته فعالیتهای اجتماعی در داخل محلات از اهمیت بالایی برخوردار بوده زیرا حرکتهای مثبت و منفی اجتماع داخل محلات تأثیر مستقیمی بر کل شهر و سیستم حکومتی وقت داشته است ، امری که فقدان آن در محلات امروز به روشنی دیده می شود به راستی خلاء وجود چنین فعالیتها و گروههای متحد اجتماعی در محلات امروز ناشی از چه مواردی است که اینگونه ساکنین را بی تفاوت و روابط اجتماعی را کم رنگ کرده است ؟ می توان اساسی ترین سؤال در خصوص محله و مفاهیم آن در کشور ما را به این صورت عنوان کرد که " بطور کلی محلات در گذشته دارای چه خصوصیات عملکردی و کارکردی ، بصری و .. بوده اند که امروزه بعد از گذشت قرنها هنوز می توان حس هویت ، تعلق ، صمیمیت و پایداری روابط را در آنها یافت ؟ به عبارتی محلات در دوران معاصر تا چه اندازه سعی در حفظ ارزشهای حاکم بر محلات گذشته شهرهای کهن کشور مان داشته اند ؟
هدف تحقیق
این پژوهش ، تلاشی است در راستای بررسی الگوها ، ارزشها و شاخصهای حاکم بر محلات در دوره های مختلف گذشته در ایران و اشاره به وضعیت محلات در دوران معاصر ، باتوجه به تغییر الگوهای زندگی ، ورود اتومبیل و همچنین تأثیر طرحها و ضوابط شهرسازی در شکل گیری فضاهای مسکونی ، اشاره به کمبودها و فقر امکانات و خدمات رفاهی در این فضاها و نیز نگاهی خواهیم داشت به روابط اجتماعی موجود در محلات شهرهای امروزی تا بتوان در آینده با توجه به موارد ونتایج حاصل شده از این تحقیق ، راهکارهایی را جهت ساماندهی و ارتقاء کیفیت محله ها ارائه دهیم .
نمودار فرایند تحقیق
بطورکلی روند انجام تحقیق مطابق جدول فوق پیش رفته است :
فصل دوم
مبانی نظری
در بخش مبانی نظری که شامل کل فصل دوم تحقیق می باشد به بررسی تعاریف ، مفاهیم و شاخصهای مربوط و موثر بر شکل گیری محلات و روابط ساکنان آنها در دورانهای گذشته و معاصر در ایران پرداخته شده است که بطور کلی موارد مطرح شده در بخش مبانی نظری را می توان طبق دسته بندی ارائه شده در ذیل معرفی کرد :
شهر و جایگاه محله در آن
تاریخچه محله در جهان
مفهوم استخوانبندی شهر و مشخصات آن
انواع بافتهای شهری بر اساس رشد و توسعه فضایی شهرهای ایران
بررسی و شناخت محله :
خصوصیات محلات در گذشته ( از لحاظ کالبدی ، اجتماعی ، دسترسی) ، خصوصیات محله در دوران معاصر ( از لحاظ کالبدی ، اجتماعی ، دسترسی)
لازم به ذکر است که مبنای بررسی خصوصیات محلات در نمونه های انتخابی در شهر مشهد با توجه به کلیه شاخصهای مطرح شده در بخشهای کالبدی ، اجتماعی و دسترسی در دوران قدیم و دوران معاصر می باشد که در هریک از بخشها موارد زیر عنوان شده است :
بررسی خصوصیات محلات در گذشته
1. سازمان کالبدی محلات
- بافت - وسعت و اندازه محله - سیمای محله
- محدوده و موقعیت محله ها نسبت به یکدیگر -شکل - مرکز محله
- اصول حاکم بر سازمان بصری محلات :
اصل محصور کردن فضا ، اصل ایستایی و پویایی فضاهای محصور ، اصل وحدت نما ، اصل فضای متباین ، اصل مقیاس و تناسب ، اصل قلمر ، اصل سلسله مراتب
2.سازمان دسترسی:
- انواع راهها
- سلسله مراتب کارکردی فضایی راهها
- کارکردهای اجتماعی راهها
- عوامل مؤثر در نحوۀ شکل گیری راهها:
شکل راهها ( ارگانیک ، مستقیم )
خصوصیات سطوح جانبی راهها ( طراحی شده ، طراحی نشده )
جنس و بافت راهها ( ساده ، متنوع و مزین )
راهها و عناصر شاخص
ابعاد و تناسبات فضایی راهها
پوشش معابر ( سرباز ، سرپوشیده )
3. سازمان اجتماعی
- جمعیت و ترکیب اجتماعی محلات مسکونی
- روابط اجتماعی حاکم بر محله های مسکونی :
- نحوه اداره محله ها
خصوصیات محله در دوران معاصر
منظور از محله در دوران معاصر صرفا خصوصیات محله و اتفاقات رخ داده مربوط به آن در بافت میانی و جدید را شامل می شود .
بطور کلی در دوران معاصر و با هجوم فرهنگ و تکنولوژی غرب به کشور و پیچیده تر شدن تقسیم کار اجتماعی و قرار گرفتن اتومبیل به عنوان جزء جدایی ناپذیر از زندگی روزمره مردم و بالاخره مهاجرت گسترده روستائیان به شهرها ، محله دیگر نمی توانست پیوندهای درونی و درنتیجه کارکرد خود را همچون گذشته حفظ کند .
گسسته شدن محلات و پیدایش فضاهای جدید شهری با معیارهای ، بیگانه با فرهنگ بومی در واقع تبلور فضائی تغییرات مزبور در اوضاع اقتصادی _ اجتماعی کشور است .
سازمان کالبدی محلات در دوران معاصر
- بافت : عموما بصورت شطرنجی و دارای نظم و شکل هندسی مشخصی می باشند
- قلمرو و حدود محلات : قلمرو بیشتر توسط شریانهای اصلی شهری تعیین می شود نه بر اساس عرف و روابط اجتماعی ساکنان
- سیمای محله : از خصوصیات محله های امروزی وجود تنوع بصری و حجمی از لحاظ وجود ساختمانهایی با نماها و ارتفاعات متفاوت از 1 طبقه مسکونی تا برجهای و مجتمع های مرتفع مسکونی در سطح محلات است . فشردگی کالبدی ، ازبین رفتن فضاهای باز و وجود خیابانهای مستقیم بدون رعایت شدن عناصر بصری خاص در آنها از دیگر خصوصیات سیمای محلات امروزیست .
- تغییر مفهوم مرکز محله و میدان محلی : در بافت شطرنجی فضای مکث و تجمع انسانها معنایی ندارد . زیرا اولویت دادن به حرکت سواره تبدیل به یک اصل در شبکه بندی محلات شده است . از طرفی استفاده از فضاهای باز و یا میدانچه ها به عنوان پارکینگ ، این فضاهای نیمه خصوصی را آنقدر عمومی می کند که حس مالکیت و تعلق ساکنین نسبت به خود را از بین می برد .
محله و ظهور تعاریف جدید تقسیمات شهری :
تقسیمات کالبدی شهر برای توزیع مناسب خدمات در سطح شهر و دسترسی بهینه شهروندان ، استفاده می شود . عموما بصورت : منطقه ، ناحیه ، برزن ، محله ، واحد همسایگی ، گروه واحدهای مسکونی
2. سازمان دسترسی محلات در دوران معاصر
شبکه دسترسی در دوران معاصر بیشتر تحت تاثیر تقسیمات کالبدی در نظر گرفته شده در طرحها و خیابانهای اصلی شهری و بافت شطرنجی اعمال شده می باشد .
اکثرا با ازبین رفتن مفهوم محله مواجه هستیم
شیوه شبکه های شطرنجی باعث شده نه پیاده در آن ایمن باشد و نه سواره
در این شیوه تمام خیابانها و کوچه ها شبیه یکدیگر هستند و تنها از عرض آنها می توان به اهمیت یا عدم اهمیت آنها پی برد .