مقدمه :
جابجایی و انتقال دادن انسانها و یا اموال و کالا ها از جایی به جای دیگر در قلمرو حمل و نقل قرار می گیرند. این مسئله در واقع یکی از مشغله های مهم انسانی از ابتدایی ترین تا پیشرفته ترین مراحل توسعه بوده است.راهها و وسائط نقلیه دو رکن اساسی حمل و نقل می باشند .در گذشته که انسان مسافات زیادی پیموده و یا از پا و یا سر انسان بعنوان وسیله حمل و نقل استفاده می کرد نیازش به راه محدود بود اما از زمانی که به تولیدات زیاد پرداخت نیاز به ایجاد راههای بهتر و جاده هایی با مشخصات فنی و مناسب احساس کرد .تا اینکه امروزه استفاده از وسایل نقلیه غول پیکر و سریع السیر و راههایی در زمین و هوا و دریا با کیفیتهای بسیار بالا امری غیر قابل اجتناب گردیده است.
تاریخچه حمل نقل:
ملل شرق با توجه به قدمتشان دارای گنجینه های ارزشمندی از تمدن بشری هستند و شهر نیز به عنوان یکی از این آثار و در واقع مهد آثار مختلف تمدن در این جوامع مطرح است. کشور ایران نیز بدین سابقه طولانی تمدن از این آثار بی بهره نبوده است. راه و راهسازی در میان ایرانیان چه در دوران باستان و چه در دوره های پس از آن همواره یک ضرورت بوده است. بر همین اساس باید علل گرایش ایرانیان را به راه سازی و به تبع آن توسعه و افزایش مهارت آنها در این بخش تا اندازه زیادی ناشی از شرایط و ویژگیهای حاکم بر سرزمین ایران دانست.
سیر تحول شهر سازی و شبکه حمل و نقل در ایران را می توان به سه دوره عمده تقسیم نمود:
1 دوران باستان 2 بعد از ظهور اسلام 3 عصر جدید
1 دوران باستان:
شهر سازی دوران باستان: شهرهای دوران باستان در ایران به دلایل نظامی ،مذهبی و یا اهمیت قتصادی بنا می شدند.با وجود اینکه قبل از ساسانیان مسئله شهر و شهر نشینی وجود داشته است ولی بیشتر شهرهای دوران باستان در زمان ساسانیان به وجود آمده است . در این دوره عناصر عمده ساخت شهر کهندژ ،شارستان و سواد (حومه)بوده است.
میدان و بازار نیز از جمله فضاهای اصلی شهر به شمار می رفته اند.و میدان که اغلب در نزدکی کاخ های سلطنتی بود از مراکز مهم سیاسی محسوب می شد.
ساخت شهر در دوران باستان :
ایران کشوری نیمه خشک است و بارندگی در آن بسیار اندک .آبادی ها و شهر ها در فلات ایران از یکدیگر دورند.ایرانیان برای پیوند این آبادیهای دور از هم تلاشهای سازمان یافته بسیاری را در حوزه راه سازی انجام دادند و بر همین اساس بود که در دوره خامنشی به دلیل اهمیت راه سازی سازمانی مستقل در این زمینه مسئولیت داشته و فعالیت می کرده است .در دوران هخامنشی شهر ها اغلب بر اساس خواست پادشاهان شکل می گرفت و کمتر از عوامل محیطی متأثر می شد .شهر ها از دوره سلوکیان و پارتیها بتدریج در پیروی از قواعد نسبتاً معین استوار شد و سلوکیان اولاً بانیان شهرهای جدید در ایران بودند .برخی از شهرها به شکل شطرنجی احداث می شدند. طرح دایره ای شکل نیز ابتدا در دوره پارتیان و سپس در دوره ساسانیان مورد ت.جه قرار گرفت مسائل امنیتی بود.
نقش شبکه ارتباطی در دوران باستان:
اساس ساختمان راه ها بر هدفهای جنگی و دولتی بود .و تسلط حکومت مرکزی و جریان اداری کارها را تسهیل می کرد.ولی در عین حال سبب شد که کار بازرگانی و حمل ونقل کالا ها نیز آسان شود.از جمله راههای عمده قدیم در ایران که بدین منظور شکل گرفت راه شاهی و راه ابریشم می باشد.در دوره ساسانیان وجود جاده ابریشم ایران باستان را بصورت پل ارتباطی چین و روم در آورده بود.در این شهر ها اغلب جهت شبکه به سوی مرکز تجاری یا اداری بود و به نوعی حالت شفاهی را القا می نمود . از طرفی در اثر رشد ارگانیک ،بخش شارزستان و سواد از شکل خاصی تبعیت نمی کرد.با وجود این، شهر هایی که مبنای تأسیس آنها نظامی و حکومتی بود از نظر شکل شبکه دارای وضعیت روشن تری بودند ازجمله پاسارگاد.
2 دوران بعد از ظهور اسلام:
شهرسازی دوران : در دوره پس از اسلام ویژگیهای شهر سازی نسبی ایران با خصوصیات مذهبی و اسلامی در هم آمیخته و تکامل یافت؛ تا آنجا که علاوه بر وجود ارتباطهای منطقی و دقیق بین فضا ها و عناصر شهر های مطابق با شرایط اقلیمی جغرافیایی ،اقتصادی ،نظامی دفاعی،سیاسی،مذهبی و مفهوم منطقه شهری نیز در قالب روابط برابر و سالم بین شهر و روستا تحقق پیدا کرد. عناصر شهری در این دوره، محله، بازار، مسجد، مدرسه، میدان، ارگ، بارو و گذر بوده است.با این حال کهندژ ،شارستان و ربض در همه این شهرها مشترک بوده است. وجود مسجد به عنوان مهمترین ساختمان شهر اسلامی است که محل برخورد اندیشه های علمی و دینی و قضایی است.بطور کلی دردوران اسلامی و به خاطر وسعت نفوذ آن در مناطق مختلف و گسترش بازار مبادلات ،شهر نشینی رونق فراوان یافت.عمدتاً در این دوران شهر ها در استخوان بندی اصلی تابع فرم خطی بودند. نحوه توزیع عناصر و فضاهای عمومی بر پایه سهولت دسترسی ،مجاورت،مراکز اقتصادی اجتماعی و همجواری و تناسب فضاها و فعالیت ها مطرح بود.
نقش شبکه ارتباطی در شهر های دوران اسلامی :
در دوره اسلامی نه تنها راهها در سطح کشور ایران بسیار گسترش یافت و ایرانیان در روند راه سازی به تجارب ارزنده ای دست یافتند،ایجاد بناهایی با ویژگیهای گوناگون در شهر و روستاها و جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا رواج یافت.
در این دوران هرگاه امنیت و نظم در محدوده فلات ایران بر قرار بوده این منطقه به شکل یکی از محورهای اصلی مواصلات جهانی شامل تجارت و ترانزیت کالا در می آمد و این خود موجب رونق اقتصادی منطقه می شد.غیر از محورهای اصلی شهر که از دروازه ها شروع می شد ،مابقی گذرها تابع شرایط زیر بودند:
- مسائل اقلیمی بخصوص در نواحی گرم
- مسائل امنیتی بخصوص در شهرهایی که ضمن دارا بودن رونق اقتصادی ،در معرض حمله و هجوم اقوام بیگانه بودند.
لذا میتوان گفت شبکه به شکلی نا منظم بود.
شهر سازی معاصر:
آنچه که تحت عنوان شهر سازی دوره جدید هجوم موجی فراگیر به شهرهای بزرگ و سپس به سراسر کشور رسید ، چیزی جز انعکاس تحولات غرب نبود.سالها پس از انقلاب صنعتی در غرب که دگرگونی هایی از شیوه های غربی شهر نشینی و برنامه ریزی شهر ی به عمل آمد .این مسئله ابتدا در شکل ساختمانهای شهری و معماری تک بنا ها و شپس بصورت تأثیر بر روی اقدامات شهر سازی اولیه حکومت پهلوی که عبارت بود از تحمیل الگوی مشبک خیابان کشی در بافت قدمی شهر ها بتریج به شکل قوانین نوسازی و بهسازی در آمد.به دنبال رشد شدید جمعیت شهرها و نیاز به فضاهایی تازه و وسیع برای شهروندان تازه وارد ،تصمیم بع احداث شهرها و شهرک های جدید گرفته شد.
تراکم بیش از حد محلات و عدم انسجام فرهنگی محلات،وجود خیابان های جدید الاحداث که بعضاً از میان محلات قدیمی گذشته و آن را به چند قسمت تقسیم نموده است وعدم رعایت موازینی که باید در ساخت و ساز ساختمانها رعایت شود، همه از مصادیق بارز شهر سازی دوران معاصر هستند.
نقش شبکه ارتباطی در شهر سازی معاصر:
آنچه که موجب از هم پاشیدگی بافت قدیمی شهرها شد ،ورود اتومبیل و به ناچار خیابان کشی هایی برای ایجاد شبکه های ارتباطی به منظور تسهیل در رفت و آمد آن بود. اگر چه ورود اتومبیل به بافت های قدیمی امری الزامی می نمود، اما فرصتی برای انطباق با شرایط جدید ، به بافتهای قدمی داده نشد.خیابان کشی های سریع، نا هماهنگ و بدون مطالعه و همچنین ورود غافلگیر کننده اتومبیل ،ارتباط فضایی و پیوسته این بافت ها را که طی سالها ی متمادی و بر اساس ارتباطات اجتماعی و اقتصادی شهروندان شکل گرفته بود،از هم پاشیده و باعث شد تا بافتهای قدیمی خصوصیات و کارکردهای قدیمی خود را از دست بدهد.ماحصل این حالت بروز دوگانگی در سیستم شبکه معابر بود.شبکه معابر بخش های قدیمی که با مقیاس انسانی مطرح شده بود، با شبکه جدید همخوانی نداشت .از این گروه شهر ها ،شیراز،همدان و یزد ... است.
پس از تخریب ناشیانه بافتهای قدیمی و از بین برئن ساختمانهای با ارزش فرهنگی ،معماری و تاریخی و همچنین تضعیف فرهنگ و قوانین ضمنی حاکم بر روابط شهر نشینان تصمیم به تهیه طرح های جامع و تفصیلی برای شهرهای بزرگ و طرح های هادی برای شهرهای کوچکتر گرفته شد.
از جمله قوانین خاص در زمینه شهر سازی ، احداث و توسعه معابر و خیابانها است که در آبان ماه 1312 به تصویب رسید و در تیر ماه 1320 تحت عنوان «قانون توسعه معابر» مورد اصلاح قرار گرفت.
از سال 1345 اقدامات عمومی در جهت تحقق بخشیدن به مسائل شهر سازی در ایران انجام گردید تهیه طرح های جامع و توسعه شهری ،تأسیس شورای عالی شهر سازی،تعیین حریم یا محدوده نظارت بر فعالیتها و عملیات شهرسازی در شهرها ،صدور پروانه ساختمانی و نظارت بر هر گونه عملیات شهر سازی و ساختمانی در محدوده خدماتی و حریم شهرها و غیره تدوین شد.طرحهای تفضیلی به حدود سالهای 47 – 1346 باز می گردد.
طرح های کلیشه ای و همانند و همشکل ،موسوم به طرح های جامع شهری که در سراسر ایران به اجرا در آمد ،عاری از نقض و اشتباه نبودند. بعلاوه خود این طرح ها چون در قالب سلسله مراتب برنامه ریزی در کشور تهیه و اجرا نمی شدند ، نتوانستند موفقیت چندانی را بدست بیاورند.
حمل و نقل:
رشته حمل و نقل دارای جنبه های گوناگونی است : در یک طبقه بندی کلی می توان آن را به سه بخش زیر ساخت ، وسایل نقلیه و بهره برداری تقسیم نمود. زیر ساخت شامل شبکه های حمل و نقل « جاده ها ، خطوط راه آهن ، راه های هوایی ، راه های آبی ، خطوط لوله حمل مواد ، غیره ) مورد استفاده و همچنین گره ها یا پایانه ها ( مانند فرودگاه ها ، ایستگاه های راه آهن ، ایستگاه اتوبوس ، بنادر . وسایل نقلیه عموماً در شبکه ها حرکت می کنند، مانند اتومبیل ها ، قطارها و هواپیماها .
بهره برداری ، شامل فعالیتهایی است که کنترل سیستم را انجام می دهند. مانند : چراغ های راهنمایی و شیب سنج ها ، سوئیچ های راه آهن ، کنترل ترافیک هوایی ، غیره و همچنین سیاستهایی مثل چگونگی اداره امور مالی حمل و نقل (مانند استفاده از عوارض جاده ای یا مالیات سوخت در حمل و نقل بزرگراهی)
در حالت کلی ، طراحی شبکه در حوزه « مهندسی عمران ) و برنامه ریزی شهری ، طراحی وسایل نقلیه ، در حوزه مهندسی مکانیک و زیر شاخه های تخصصی آن مانند مهندسی دریایی و مهندسی هوا-فضا و بهره برداری ها نیز معمولاً تخصصی شده اند. هرچند که ممکن است متعلق به پژوهش بهره بردای یا مهندسی سیستم ها باشد.