مقدمه
روزگار طرح های جامع، به سر آمده است، اما «نگاه جامع» هر روز بیش تر ضرورت می یابد. این جامعیت نگاه به نگرش نیز، در رویکرد های معاصر به شهر، مفهوم پوزیتیویستی و قاطع و ایجابی د هه های پیشین خود را، اگر نه به تمامی، فرونهاده و در عوض، انعطاف پذ یری، نسبی بود ن، هم آهنگی با ضربان حیات شهری، قابلیت تغییر پذیری و همراهی با ضرب آهنگ تحرکات اجتماعی یک شهر را پیشه کرده است. دیگر قرار نیست طرح های جامع، پشت میزهای مشاوران تهیه و در قالب نقشه ها، آیین نامه ها، گزارش ها و مدارک پر طمطراق، تدوین و تحویل شود و پروژه به «پایان» برسد. دیگر قرار نیست نسخه ی چگونگی زیستن شهر، حداقل فقط در قالب مدارکی چنان متقن و خدشه ناپذیر، پیچیده شود. شهر، موجودی زنده است که گاه، و بسیار مواقع، بی اعتنا به طرح های جامع و پیش بینی های ما، به سازوکار خود مشغول است. این سخن البته به این معنی نیست که شهر را باید به حال خود واگذاشت. طرح های جامع شهری، از هر نوع، امروز، و شاید همیشه، ناگزیر است به جای صدور احکام «جامع» و پیچید ن نسخه های بالا بلند برای شهر، از قاطعیت خود بکاهد و در عوض، در قالب راهبرد های ساختاری انعطاف پذیر، بر قابلیت های همراهی خود با ضربان شهر بیفزاید. طرح جامع، با جامعیت نگرش بر شهر، این موجود بسیار پیچیده، شاید بیش تر از هر چیز باید به طراحی مکانیزم هایی بیند یشد، بازخورد پذ یر که خود را به گونه ای هوشمند همواره هم آهنگ با ضرب آهنگ حیات شهری، بازسازی و بازتولید می کند. «طرح جامع نور» نیز از این مقوله مستثنا نیست.
در این مقاله، نخت به طرح جامع نورپردازی شهر لیون (1) ( فرانسه) پرداخته می شود که خود حاوی نکات بسیار است. سپس به اجمال به سابقه ی طرح جامع نورپردازی تهران می پردازیم و سرانجام طرح جامع نورپردازی شیراز را بر می رسیم.
مفاهیم پایه و کلیدی
روشنایی (IIlumination): عبارت است از مفهومی کمّی، که به روشن کرد ن کاربردی و استاندارد یک فضا می پردازد و قابل محاسبه و اندازه گیری ست. صرف نظر از نسبی بود ن استاندارد و بستگی آن به روان شناسی اجتماعی هر جامعه و فرهنگ هر کشور یا حتی هر شهر، استاندارد های روشنایی، توسط انجمن های مختلف روشنایی، بر حسب لوکس (LUX) برای انواع فضاها، وضع و تدوین شده است.
نورپردازی (Lighting): گذشته از Lighting به مثابه ی مفهومی عام که هر گونه فعالیت نوری را شامل می شود، در این مقاله این مفهوم عبارت است از طراحی کیفی و هنرمندانه ی نور یک بنا یا فضا که به جنبه های فرمال و زیبایی شناختی بستگی بیش تری دارد تا استاندارد ها و اندازه ها. از این ره گذر «نورپردازی» مفهومی ست میان رشته ای (Multidiscipline) که با مفاهیم و ایده ها (Concept) و حیطه های پیچیده ای از انواع رشته های علوم انسانی و هنری سروکار دارد.
علی رغم تفکیک نظری دو مفهوم یاد شده و تفاوت ماهیتی آن ها (یکی بیش تر کمی ست و د یگری کیفی)، اما باید توجه کرد که این تفکیک، در عمل، مفید نیست. طراحی روشنایی خوب، همواره بر جنبه های کیفی و حتی احساسی کمیت های نوری نظر دارد و استاندارد های روشنایی را همواره بسته به زمینه های اجتماعی، فرهنگی، عملکردی، تاریخی، طبیعی و شهری/معماری یک فضا، کم و زیاد می کند تا به کیفیت محیطی مطلوب و مورد نظر دست یابد.
مداخلات نورپردازی
عبارت است از نحوه ی حضور نورپردازی در شهر، به عنوان ابزاری برای ارتقای کیفیت و توسعه فضای شهری. مداخلات نورپردازی، به نورپردازی یک بنا یا فضای شهری اکتفاء می کند، یا به طو رکامل به این امر نمی پردازد؛ بلکه با شیوه ی حضور خود، زمینه ی انواع مشارکت عمومی را در امر فعالیت های نوری موقت یا دائم یک فضای شهری فراهم می کند. به عبارت دیگر، متولی یا مجری طرح جامع نورپردازی، در نقاط مداخله، با حداقل دخالت، مشارکت عمومی را برای طراحی، اجرا یا تکمیل فعالیت های نوری جلب می کند.
بنا/ فضای عمومی
علاوه بر تعریف عام بنا / فضای عمومی، که کلیه ی بناها یا فضاهای شهری تحت مالکیت عمومی (=دولتی) را شامل می شود، این واژه در این پروژه، همچنین عبارت است از همه ی بناها و فضاها که به عنوان یک دانه ی شهری، در مناطق شهری نقشی مهم ایفا می کند.
طرح جامع نورپردازی لیون (فرانسه) (2)
طرح جامع نورپردازی لیون در اواسط د هه ی 90 میلادی، توسط دو شرکت Gilles Buna و Deputy Mayor تهیه شد.
روند کلی تهیه ی طرح و تصویب آن
1. مطالعه و پیشنهاد توسط دو مشاور یاد شده با اتکا به تحلیل ها و پیشنهاد های کار گروه های شهری لیون.
2. بازنگری پیشنهاد ها از سوی سه گروه متشکل از محققان، کارشناسان، مهندسان و طراحان.
در این میان، پیشنهاد هایی پذ یرفته می شوند که واجد ویژگی های زیر باشند:
* توجه به کلیت و ساختار شهر
* توجه به اصل ابداع و نوآوری
* توجه به فن آوری های نورپردازی کامل تر، نوآورتر و صرفه جوتر و توجه به اکولوژی نورپردازی و توسعه ی پایدار.
* توجه به قابلیت اجرایی طرح.
اصول عام و اساسی طرح جامع نورپردازی لیون عبارت اند از
مد یریت جامع و نبود تباین میان نورپردازی و روشنایی شهری.
2. مشارکت عمومی و شناسایی و استفاده از ابتکارات و خلاقیت های هنرمندان شهر. برای این منظور، طرح جامع، تاسیس کمیته ای با عنوان « د پارتمان هنری شهر لیون» را پیشنهاد می کند. وظیفه ی این کمیته، شناسایی و مشارکت هنرمندانی ست که در زمینه های گوناگون، می توانند در طراحی و ارتقای طرح های نورپردازی مشارکت کنند. مشارکت و استفاده از نورپردازی برخی بناهای بزرگ خصوصی، از جمله فروشگاه های بزرگ، نمونه ای از جلب مشارکت مرد می و عمومی در نورپردازی شهری ست.
3. ثابت نبود ن برخی طرح های نورپردازی و تغییر آن ها متناسب با فصل، اوقات روز و فعالیت های اجتماعی.
استفاده از رخداد های متغیر و متنوع کوتاه مدت نورپردازی شهری، ایجاد هیجان در تعطیلات پایان هفته و تناسب نورپردازی با ساعات مختلف شبانه روز، از جمله راهکارهای هم آهنگی نورپردازی شهری با ضرب آهنگ حیات شهری ست. جشنواره های نور نیز از جمله وقایع نوری ست که در لیون، سنتی چند ین ساله دارد.
4. توجه به استفاده ی بهینه از انرژی برق، «نور سبز» و پایدار، و پرهیز از نورپردازی بی حساب و کتاب. برخی از راهکارهای تامین این اصل عبارت اند از:
* بازیافت لامپ های موجود.
* استفاده از لامپ های فاقد سرب و جیوه
* رعایت استاندارد ایزو 14001 در تولید لامپ
* استفاده از لامپ های پُر بازده
* پرهیز جدی از تعدی نوری (Light Trespass) و آلود گی نوری (Light Pollution).
5. توجه و برجسته سازی عناصر طبیعی، پستی ها و بلندی ها، منظره های گسترده و عمده و س اختار شهر به وسیله ی نورپردازی.
هدف طرح جامع نور لیون، روشن کرد ن کامل شهر نیست، بلکه تاکید بر عناصر اصلی و ساختاری و همگامی نور با فضا و زمان شهر است. علاوه بر این، طرح جامع نور لیون، نور را از انحصار بناهای تاریخی و صرف زیباسازی رها کرده و آن را به عرصه ی روشنایی کیفی خیابان ها و فضاهای شهری کشانده است. در این ره گذر، نور در تقلیل ناهنجاری های اجتماعی نقشی به سزا ایفا می کند.
همچنین، در این طرح جامع، نورپردازی و روشنایی با ساختار شهر متناسب و هم آهنگ است و تاکید نور بر نقاط و راسته ها در چارچوب ساختار کالبدی و ترافیکی شهر است که البته با فعالیت های اجتماعی نیز بستگی بسیار دارد.
به لحاظ ساختار شهری، طرح جامع نور شهر لیون در دو سطح «شهری» و «منطقه ای» (خُرد ساختار) تعریف شده است. در سطح «شهری»، رویکرد ساختاری اصلی ترین رویکرد است. در سطح «منطقه ای» اما، طرح جامع، علاوه بر ساختار کالبدی، بیش ازپیش بر نقطه نظرات شهروندان، جنبه های اقتصادی، هویت منطقه ای و محله ای و نظرات مدیران اجرایی هر منطقه متکی و وابسته است. در این میان، بخش مهمی از طرح جامع نورپردازی در سطح منطقه ای، بر سامان د هی و برجسته سازی عناصر هویت بخش تاریخی و فرهنگی هر منطقه یا محلی مبتنی ست.
طرح جامع نور لیون، سرانجام، ادامه ی حضور خود را در کنار شهر، شهروندان و مد یران شهری، با فعالیت های تکمیلی به شرح زیر تضمین می کند:
* تنظیم آیین نامه های مرتبط
* حمایت از روند تبادل اطلاعات و تاسیس بانک های اطلاعاتی مرتبط
* ارتقای روش های ابقا و نگه داری
* آموزش و همکاری مستمر با مد یران اجرایی.
* کوتاه سخن، طرح جامع نور لیون، فرآیندی ست مفتوح، روبه رشد، منعطف و قابل تغییر در گذر زمان.
طرح جامع روشنایی تهران
طرح جامع روشنایی و نورپردازی در ایران، سابقه ای کم بار دارد. صرف نظر از سلسله ی پروژه های نورپردازی شهری متعدد در شهرهایی چون یزد، قزوین، اصفهان، شیراز و تهران، که عمد تاً به نورپردازی بناهای تاریخی محدود است و از انسجام و جامعیت لازم، چندان برخوردار نیست، شاید نخستین پروژه ی طرح جامع نور شهری، «طرح جامع روشنایی شهر تهران» است که در سال 1374 از سوی سازمان زیباسازی شهرداری تهران به مهندسان مشاور مونیت محول شد. (3) این در حالی ست که در آن هنگام، مقوله ی روشنایی و نورپردازی شهری، به عنوان یک فعالیت حرفه ای، بسیار ناشناخته تر از اکنون بودو همین نکته، تعریف این پروژه و
محول کرد ن آن را به یک مشاور، گذشته از کاستی های احتمالی آن، فی نفسه ارزش بسیار می بخشد.
گزارش «طرح جامع روشنایی شهر تهران» سرانجام در سال 1375 در قالب 9 جلد تدوین و تحویل شد. عناوین جلد های 9 گانه ای این گزارش به شرح زیر است:
- جلد 1: کلیات
- جلد 2: استاندارد ها و ضوابط
- جلد 3: روشنایی معابر (شامل سه جلد و شناسنامه ی معابر)
- جلد 4: روشنایی ساختمان های ویژه
- جلد 5: روشنایی میاد ین و پارک ها
جلد 6: روشنایی بافت قد یمی و آثار تاریخی شهر تهران
جلد 7: روشنایی تابلوها و ویترین ها و چراغانی ها
جلد 8: تولیدات و تجهیزات روشنایی
جلد 9: خلاصه ی گزارش ها و الگوهای پیشنهادی
جلد 9 این گزارش از چهار بخش تشکیل شده که عبارت اند از:
بخش یکم: خلاصه ی گزارش ها
بخش دوم: توصیه ها و ضوابط، که توصیه ها و ضوابط مربوط به روشنایی معابر، ساختمان های ویژه، میدان ها و پارک ها، بافت قد یم و آثار تاریخی، تابلوهای تبلیغاتی و اخباری، و یترین مغازه ها، تولیدات و تجهیزات روشنایی را شامل می شود.
بخش سوم: الگوی پیشنهادی، که با هدف «ارتقای کیفی محیط شهری و زند گی شهروندان» تهیه شده است و
از دو قسمت زیر تشکیل
می شود:
آ: «طرح جامع روشنایی برای حوادث غیر مترقبه»
ب. «طرح جامع روشنایی برای توسعه ی توریسم»
بخش چهارم: طرح جامع روشنایی شهر تهران، که الگوهای پیشنهادی را در قالب نقشه های شهری، شبیه سازی ها و کروکی ها ارائه
می کند.
در این مجال، سر آن نداریم که به نقد این طرح بپردازیم؛ گو آن که این طرح، حاوی نکات ارزشمند بسیاری ست، چه در حیطه ی برداشت و تحلیل، و چه در حیطه ی پیشنهاد (به خصوص با توجه به زمان تهیه ی طرح). یک نکته اما در نقد این طرح گفتنی ست که به موضوع اصلی این مقاله (طرح جامع نورپردازی شیراز) نیز مربوط می شود و آن نبود تفکیک نظری میان نورپردازی (Lighting) و روشنایی (IIlumination) است. اگرچه نور یک فضای شهری یا بنا، هنگامی از کیفیت مناسب برخوردار است که ما به نقطه ی تقاطع و تعادلی میان دو حیطه ی روشنایی و نورپردازی برسیم و هر چند تفکیک قاطع این دو حیطه در عمل (همچون دیگر دوگانه ها مانند فرم/ محتوا و فرم/ عملکرد) هم گاه گمراه کننده است و هم چندان مفید نیست، اما تفکیک نظری این دو حیطه، احتمالاً می توانست الگوهای پیشنهادی را از انسجام و کارآیی بیش تری برخوردار کند.
به هر حال، طرح جامع روشنایی شهر تهران، حاوی توصیه های مفیدی ست که اگر تا کنون به درستی از سوی مد یریت شهری به کار گرفته شده بود، وضعیت روشنایی و منظر شبانه ی شهری تهران، بی تردید بهتر از اکنون بود.
طرح جامع نورپردازی شیراز
سابقه ی پروژه های نورپردازی در شیراز به پیش از انقلاب می رسد. موقعیت خاص این شهر، به خصوص برگزاری جشن های هنر شیراز در اواخر عهد پهلوی دوم، شیراز را اهمیتی ویژه می بخشید. در سال های اخیر نیز، پس از چندین سال بی توجهی به این مقوله، شیراز شاهد بسیاری از فعالیت های نورپردازی و روشنایی شهری بوده، آن گونه که آن را در میان شهرهای ایران پیشرو کرده است. شاید همین تعدد فعالیت های نورپردازی و روشنایی، که نگاهی جامع و رویکرد فراگیر می طلبد، سبب شد که سرانجام در اوایل سال 1387، مطالعات «طرح جامع نورپردازی شهر شیراز» رسماً در دستور کار مد یریت زیباسازی و تاسیسات شهرداری شیراز قرار گرفت. (4) در این جا، ضمن طرح شرح خد مات پیشنهادی، به تعریف مفاهیم بنیادی (کلید واژه های) این شرح خد مات و تشریح مختصر رویکرد های اصلی و عمومی این پروژه می پردازیم. پیش از آن اما نکته ای درباره ی صورت مساله:
یکی از دانشمندان علوم اجتماعی می گوید که مهم ترین و عمده ترین بخش هر پژوهش، تعریف درست صورت مساله است. به عبارت د یگر، تعریف درست و جامع و مانع صورت مساله، بخش مهمی از مسیر ما را برای رسید ن به پاسخ حقیقت، یا هر آنچه به عنوان برون داد (خروجی) یا مقصود پژوهش از آن تعبیر می کنیم، هموار می کند.
جامع و مانع بود ن صورت مساله است که حدود پژوهش را تعریف می کند و ما را از پرداختن به حیطه های نامرتبط و ناضرور باز می دارد و از سوی دیگر، سبب می شود تا از پرداختن به حیطه های ضروری فرونگزاریم. صورت مساله ی پروژه ی حاضر، «طرح جامع نورپردازی شیراز»، نقصی مهم دارد. این نقصان، به همان تفکیک دو حیطه ی نورپردازی (Lighting) و روشنایی (IIlumination) باز می گردد. به عبارت دیگر، آورد ن واژه ی «نورپردازی» در عنوان پروژه، این پروژه را عملاً از پرداختن به «روشنایی» باز می دارد و این، نخستین گام در نقصان جامعیت نگرشی ست که لازمه ی چنین پروژه ای ست؛ چه، پرداختن به نورپردازی، فارغ از روشنایی، علاوه بر این که تنفکیک عملی تصنعی و نه چندان مفید میان روشنایی و نورپردازی را برجسته تر می کند، دو حیطه ی مد یریت شهری را نیز، که باید کاملاً به هم وابسته و پیوسته باشند، از یکد یگر جدا می کند و بیش از پیش به موازی
بود ن فعالیت های این دو حیطه ی مد یریتی (شهرداری و شرکت های توزیع برق) دامن می زند. این در حالی است که روشنایی (که تقریباً به تمامی در حوزه ی وظایف شرکت های توزیع برق است)، به سبب حوزه ی نفوذ مکانی و دیداری وسیع تر نسبت به نورپردازی (که اگرچه همه ی سازمان ها و موسسات و حتی بخش خصوصی می توانند در آن سهیم باشند، عمد تاً در حیطه ی شهرداری و سازمان میراث فرهنگی ست)، گاه پروژه های نورپردازی را به شدت تحت الشعاع قرار می د هد. به هر حال، اکنون این پروژه، طرح جامع نور پردازی ست و آنچه در ادامه می آید، به این زمینه می پردازد و آن را با روشنایی شهری کار چندانی نیست؛ اما بهتر و درست تر آن بود که این پروژه با عنوان «طر جامع نور شیراز» تعریف می شد تا با جامعیتی شایسته و بایسته، تمام حیطه های فعالیت های نوری را، از تابلوهای تبلیغاتی تا نورپردازی بناهای تاریخی، از رنگ و شدت روشنایی معابر عمومی تا فرم پایه و چراغ و ... در بر می گرفت.