اهداف و موضوعات مورد بحث
در این فصل مباحث عمومى و مقدماتى تجزیه و تحلیل و طراحى سیستمها مورد بحث قرار مىگیرد. خواننده با مطالعه این فصل در مىیابد که اصولاً سیستم چیست، چه خصوصیاتى دارد، داراى چه ابعادى است، چه انواعى دارد، ضرورت توجه به سیستم چیست و تحلیلگر سیستم کیست.
همچنین در این فصل پس از ارائه یک طبقه بندى براى انواع سیستمها، سیستمهاى مورد نظر این کتاب را که سیستمهاى سازمانى- انسانى هستند مورد بحث قرار مىدهد و برخى از خصوصیات اینگونه سیستمها را برمىشمرد. سپس چگونگى پیدایش علم تجزیه و تحلیل سیستم و علومى که شالوده این علم را تشکیل دادند، مورد بررسى مختصر قرار مىگیرد. پس از آن مطالبى کلى و کلیدى پیرامون فعالیتهائى که در تجزیه و تحلیل سیستم انجام مىشود بیان شده و خواننده در مىیابد، اصولاً تجزیه و تحلیل سیستم چگونه انجام مىشود.
تفاوتهاى دیدگاهها از علم تجزیه و تحلیل و دیدگاه این کتاب از علم تجزیه و تحلیل سیستم و نیز ارتباط فراروند تجزیه و تحلیل و طراحى سیستم با فراروند مهندسى نرمافزار، در ادامه مورد بحث قرار خواهد گرفت و مهندسین نرمافزار جایگاه خود را در برخورد با مطالب این کتاب در مىیابند.
در انتها نیز مهمترین خصوصیت تجزیه و تحلیل سیستم که رهیافتى بودن آن است مورد بحث قرار گرفته و اهدافى که از تجزیه و تحلیل سیستم دنبال مىشود به همراه مفاهیم تفکر سیستمى به طور مختصر بیان مىشود.
نکات قابل توجه براى یادگیرى
این فصل، دید اولیه و اساسى را به خواننده براى ورود به مباحث اصلى کتاب که در فصول آینده مطرح مىشود مىدهد و بسیارى از نکات کلیدى براى یادگیرى فصول آینده در این فصل مطرح مىشود. پیشنهاد مىشود که مطالعه این فصل با دقت کافى انجام شود.
بحث پیرامون چگونگى پیدایش این علم، براى درک بهتر خواننده از مطالب و پیدا کردن دید کافى براى مباحث بعدى است. به خاطر سپردن جزئیات این مباحث لزومى ندارد. اما خواننده باید کلیات را تشخیص دهد.
فهرست
1-1- سیستمها در محیط اطراف ما
2-1- انواع سیستمها، سیستم هاى سازمانى-انسانى
3-1- سیر تحول و پیدایش علم تجزیه و تحلیل سیستم
4-1- نگاهى کلى به فراروند تجزیه و تحلیل و طراحى سیستم
5-1- دیدگاهها از علم تجزیه و تحلیل سیستم
6-1- رهیافتى بودن تجزیه و تحلیل و طراحى سیستمها
7-1- اهداف عمومى تجزیه و تحلیل سیستم
8-1- تفکر سیستمى
1-1- سیستمها در محیط اطراف ما
1-1-1- سیستم
سیستم کلمهاى است که براى گوش اغلب ما آشنا است. از این عبارت هر روزه استفاده مىکنیم و یا به نحو غیر مستقیم با آن سر و کار داریم. با نگاهى گذرا به محیط اطراف خود، سیستمهاى مختلفى را مشاهده مىکنید. وقتى از خانه بیرون مىروید و وارد خیابان مىشوید، در خیابان اتومبیلها محدوده خاصى براى حرکت خود دارند و افراد پیاده نیز همینطور. اتومبیلها در محدوده سواره رو از نیمه سمت راست مسیر حرکت مىکنند. بدین ترتیب تصادفى بین اتومبیلهائى که خلاف جهت یکدیگر حرکت مىکنند رخ نمىدهد. میانه خیابان با خط سفیدى مشخص شده است. این خط در حالتهاى ممتد یا مقطع ایجاد مىشود و هر کدام از این حالتها، معناى خاصى براى رانندگان دارند. افراد پیاده در پیادهروئى که معمولاً در دو حاشیه خیابان تعبیه شده حرکت مىکنند. محل تقاطع مسیر افراد پیاده با خیابان بصورت خط کشى شده مشخص و براى رانندگان و عابران معناى خاصى دارد. اتومبیلها براى حرکت و توقف در خیابانها از مقررات خاصى تبعیت مىکنند. ...
همه آنچه که گفته شد، از وجود سیستمى در مدیریت معابر و عابرین پیاده یا سواره حکایت مىکند. البته ما هر روزه با چنین سیستمى سروکار داریم، اما ممکن است با دید یک سیستم به آن نگاه نکنیم. اشتباه نکنید، این سیستم فقط مقررات راهنمائى و رانندگى نیست. بلکه این مقررات فقط بخشى از این سیستم را تشکیل مىدهد. عابرین، پلیس، اتومبیلها، خیابانها، چراغهاى راهنمائى، تعاریف و پیشفرضها، خطکشىها و ... اجزاء دیگر این سیستم را تشکیل مىدهند و وقتى همه اینها دست به دست هم دهند و همه اجزاء، وظایف خود را به خوبى انجام دهند، آنوقت مىگوئیم این شهر سیستم عبور و مرور مناسبى دارد.
از خیابان عبور مىکنید و براى دریافت حقوق خود وارد بانک مىشوید. در محوطه بانک چندین کارمند در محلهاى خاصى که طبق خصوصیات مشخص در کنار یکدیگر قرار گرفته حضور دارند. بر بالاى سر هر یک از کارمندان تابلوئى نصب شده و وظیفه هر یک را مشخص مىکند. هر یک از این کارکنان مشغول انجام دادن کار خاصى است. به باجه پسانداز مراجعه مىکنید و دفترچه خود را ارائه مىکنید. پس از رسیدن نوبت شما در صف انتظار، کارمند به مجموعهاى از کارتها که در کنار وى طبق نظم بخصوصى (که شاید براى شما چندان مشخص نباشد) چیده شده است مراجعه و کارتى را خارج مىکند. سپس وى عملیاتى را روى کارت و دفترچه شما انجام داده و پس از پرسیدن مبلغى که مىخواهید دریافت کنید، برگهاى از دفترچه رإ؛ؤؤ به شما مىدهد تا امضاء کنید. سپس وى پس از انجام عملیاتى دیگر، دفترچه را در جعبه باجه کنارى (صندوق) قرار مىدهد و ...
اینها هم همه نشانگر سیستم خاصى است که در بانک مورد نظر حکمفرما است. گاهى اوقات در مقایسه بین دو بانک مختلف، مىگوئید فلان بانک کار را سریعتر انجام مىدهد یا بهمان بانک بهتر است. معیار شما براى بهتر بودن یک بانک چیست؟ احتمالاً خواهید گفت، انجام سریعتر کار، ارائه خدمات بیشتر، نظم، احترام و ادب کارکنان و ... اما در یک جمع بندى ممکن است به این نتیجه برسید که بانکى که سیستم بهترى داشته باشد، همه اینها را بدست خواهد آورد. پس بانکى بهتر است که داراى سیستم بهترى باشد.
2-1-1- سیستمهاى پیچیدهتر و متشکل از زیر سیستمها
سیستم عبور و مرور و سیستم بانک سیستمهائى هستند که مکانیزم عملکرد آنها تا حد بسیار زیادى براى شما روشن است. اما شما ممکن است با سیستمهاى پیچیده ترى هم سروکار داشته باشید. بیائید به یک سفر شما با هواپیما نگاه کنیم.
فرض کنید قصد مسافرت دارید و مىخواهید از هواپیما براى مسافرت استفاده کنید. به دفتر مسافرتى خود مىروید و به کارمند مربوطه، زمان و مقصد سفر خود را اعلام مىکنید. وى با استفاده از کامپیوتر خود، نزدیکترین زمان و مسیرهاى میانى را مشخص کرده و به شما اعلام مىکند. شما نیز یکى از پروازها را انتخاب کرده و وى بلیط این پرواز را با دریافت وجه مربوطه براى شما صادر مىکند. وى همچنین صدور بلیط شما را در سیستم کامپیوترى خود که وصل به سیستم کامپیوترى مرکزى هواپیمائى است، اعلام مىکند تا جاى شما در آن پرواز محفوظ بماند. در تاریخ مقرر به فرودگاه مىروید. ابتداى درب ورودى فرودگاه، کیف و ساک شما را در دستگاهى قرار داده و آنرا بازرسى مىکنند و شما را نیز مورد بازرسى بدنى قرار مىدهند. سپس به محل تحویل بار رفته از بین باجههاى مختلف تحویل بار، شماره پرواز خود را در یکى از باجهها شناسائى مىکنید و بلیط خود را به آن باجه ارائه کرده و بار خود را تحویل مىدهید. کارمندى که در آن باجه ایستاده است، تکهاى از یک برچسب را بر دسته ساک شما چسبانده و تکه دیگرى را بر روى بلیط شما مىچسباند. اگر دقت کنید، شماره روى هر دو تکه برچسب یکسان است. سپس وى ساک شما را روى ریلى که دهها ساک دیگر بر روى آن درحال حرکت است قرار داده و ساک از محوطه خارج مىشود. او به شما کارت پروازى مىدهد که با رنگ خاصى مشخص شده و شماره صندلى شما بر روى آن نوشته شده. شماره دیگرى نیز بر روى آن نوشته شده که شماره سریال کارتها است. ...
اگر بخواهیم به همین صورت تنها جزئیات سفر شما با هواپیما را شرح دهیم، سراسر این کتاب تنها به همین موضوع اختصاص پیدا خواهد کرد. همه این موارد نشان دهنده وجود زیر سیستمهاى مختلفى است که در یک فرودگاه، پرواز هواپیماها را پشتیبانى و مدیریت مىکند. به عبارت دیگر، سیستم فرودگاه و هواپیمائى، از چندین زیر سیستم مختلف ساده یا پیچیده تشکیل شده است. یک زیر سیستم وظیفه ذخیره جا و صدور بلیط را بر عهده دارد. زیر سیستم دیگر بازرسى و امنیت پرواز، دیگرى کنترل بلیط و صدور کارت پرواز، دیگرى جمعآورى، حمل و توزیع بار. برخى دیگر از این زیر سیستمها عبارتند از :
زیرسیستم نگهدارى تاسیسات فرودگاه.
زیرسیستم حمل و نقل مسافران در محوطه پرواز.
زیرسیستم نظافت محوطه فرودگاه.
زیرسیستم بازبینى فنى هواپیماها.
زیرسیستم تامین منابع و سوخت هواپیما.
زیرسیستم نظافت داخل هواپیما.
زیرسیستم تامین تغذیه پرواز مسافران.
زیرسیستم کنترل و هدایت پرواز (برج مراقبت).
زیرسیستم ایمنى باند پرواز.
زیرسیستم جلوگیرى از ورود پرندگان به باند پرواز.
....
تعداد این زیر سیستمها بسیار زیاد است. هر یک وظیفه خاصى را بر عهده دارد. اما نکته بسیار مهم در آن است که تمام این زیر سیستمها با نظم بسیار زیاد، با هم هماهنگ هستند. اگر از شما سئوال کنند که کدامیک از این زیر سیستمها داراى اهمیت زیادى است، ممکن است بگوئید زیرسیستم کنترل و هدایت پرواز (برج مراقبت). پاسخ شما درست است. زیرا جان همه سرنشینان، به هدایت درست این زیرسیستم بستگى دارد. اما باقى زیرسیستمها نیز اهمیت کمى ندارند. اگر یکى از زیر سیستمهاى به نظر کم اهمیت، مثلاً زیر سیستم حمل بار مسافران، دچار اشکال شود و کار خود را به خوبى انجام ندهد، فعالیت باقى زیر سیستمها نیز دچار اختلال مىشود. همه در هواپیما منتظر نشسته و همه چیز آماده است، بجز بار. بسیارى از اوقات تاخیرهائى که در پروازها بوجود مىآید، ناشى از تاخیر عملکرد یکى از این زیرسیستمهاى به ظاهر کماهمیت است.
از طرف دیگر، در همان هنگامى که آن کارمند، بار شما را روى ریل قرار مىدهد، چندین ساک و چمدان و بسته دیگر نیز از باجههائى که مقصد پرواز آنها شهر دیگرى است روى همان ریل قرار مىگیرد. تفکیک بستهها چگونه انجام مىگیرد. چقدر عصبانى خواهید شد، اگر در مقصد اصفهان پیاده شده و متوجه شوید که ساک شما اشتباها به شیراز فرستاده شده است!
3-1-1- اهمیت سیستم
به نظر شما، آیا بدون وجود یک سیستم منظم، دقیق و حساب شده، مىتوان یک فرودگاه را مدیریت نمود؟ فرض کنید که به شما سرمایه کافى براى تاسیس یک فرودگاه بینالمللى را بدهند و بگویند هر کجا که خواستید این فرودگاه را بسازید و به هر گونه که خواستید سازماندهى کنید (البته فقط فرض کنید!). آیا با ساختن چند سالن و اسفالت کردن یک تکه زمین به عنوان باند و استخدام چند کارمند کار تمام مىشود؟ آیا اگر این فضا نیز ساخته شد و کارمندانى را استخدام کردید، مىتوانید این کارمندان را سازماندهى کنید؟ مثلاً به دهنفر بگوئید شما بارها را حمل کنید، دهنفر دیگر را مامور امنیت کنید، بیست نفر را مامور برج مراقبت کنید و ... من که حاضر به مسافرت از چنین فرودگاهى نخواهم بود، شما را نمىدانم! چون احتمال دارد که چند روز براى سوار شدن به هواپیما در این فرودگاه معطل بمانم و آخر سر بجاى جده، سر از آنکارا در بیاورم. تازه اگر هواپیما اشتباها وارد سالن ترانزیت نشود!
کجاى کار ایراد دارد؟ مگر فرودگاه شما ساختمان و باند و کارمند و تجهیزات ندارد؟ چرا دارد. مگر فرودگاه شما سرمایه کافى ندارد؟ چرا دارد. پس عیب کار از کجاست؟ حدس شما درست است، عدم ایجاد سیستم. شما همه چیز را فراهم کردهاید بجز سیستم. و بدون سیستم هیچکدام از این تجهیزات و پرسنل و ساختمان قابل استفاده نخواهد بود. حتى سیستم باید قبل از اینها تهیه شود. سیستم است که مشخص مىکند که باند چگونه باید باشد، سالنهاى ترانزیت و سالنهاى تعمیر هواپیما کجا باید باشند، مشخصات هر یک از سالنها چگونه باید باشد و ... اشتباه نکنید، سیستم مهندسى راه و ساختمان نیست. مشخصات فنى باند و ساختانها توسط مهندسین راه و ساختمان تعیین مىشود، جهت باند توسط کارشناسان هواشناسى، عرض باند توسط کارشناسان هوافضا و ... ولى اینکه باند و ساختمانها چه نسبتى به هم داشته باشند، کجا بنا شوند و امثال آن بر عهده یک کارشناس سیستم است. ممکن است مشخصات فنى باند و ساختمانها بسیار درست ایجاد شده باشد، اما براى عبور دادن مسافران و رسیدن به پارکینگ هواپیما مجبور شویم از باند عبور کنیم. یا اینکه براى بردن هواپیماها از پارکینگ به آشیانه و یا سالن تعمیرات، مجبور به عبور از جلو سالن ترانزیت و از داخل پارکینگ اتومبیلهاى مسافران باشیم. چقدر تعجب مىکنید اگر ببینید یک بوئینگ 747 در کنار اتومبیل شما در پارکینگ فرودگاه "پارک" شده باشد!