تقدیم به تمامی معلمان و مدیران دلسوز و فداکار که با تمام وجود در عرصه تعلیم و تربیت می سوزند و نور می بخشند.
از زمان آفرینش انسان، هزاران پیامبر از سوی خداوند تبارک و تعالی برانگیخته شدند تا وسیله هدایت شوند و انسان را راهنمایی کنند.
تاریخ همواره شاهد نبردها و مصیبت هایی بوده که به دلیل سرکشی نفس بشر پدید آمده اند؛ دیروز صدای شمشیرها و امروز غرش انواع سلاح های جنگی را کسانی برپا کرده اند که یا تعلیم ندیده اند یا تعلیم آنها همراه با تهذیب نفس نبوده پس هیچ گاه نباید نقش و جایگاه ارزشمند «معلم» را نادیده گرفت.
معلم امانتی خطیر و پرارزش را در اختیار دارد و باید امانتدار باشد او چه در تربیت فرزندان در محیط خانه و چه در رهبری سیاسی، اجتماعی جامعه نقش مهمی دارد.
باید شرایطی برای معلم فراهم باشد تا به این وظیفه مهم خود جامه عمل بپوشاند.
گام اول شناختن قدر و منزلت معلم است نقش او نقش پیامبراکرم(ص) در جامعه است قرآن کریم بالاترین درجات را برای معلم منظور فرموده است و نهج البلاغه بهای معلم را با بهشت مقایسه کرده است، در اسلام خدمت به خلق خدا برترین عبادتهاست و از آنجا که معلمی خدمت به جامعه است از ارزش فراوانی برخوردار است.
بهترین برنامه ها و غنی ترین محتوای آموزشی بدون وجود مربیانی کار آزموده و باانگیزه به ثمر نخواهد رسید پس می توان با افزایش انگیزه در فرد کارایی او را افزایش داد تا از اتلاف وقت و هدر رفتن نیروهای بالقوه جلوگیری گردد.
امروزه رابطه انگیزه و کارآمد بودن کارکنان و بازده کارسازمانی اهمیت فراوانی دارد.
در روانشناسی انگیزه را نوعی محرک می دانند که موجود زنده را از درون به فعالیت وامی دارد و به آن «دینامیک رفتار» نیز می گویند.
در فرصتهای یادگیری بعد از عوامل محیطی و وراثت مهمترین دلیل تفاوت در عملکرد یادگیری عامل انگیزه است و به این خاطر جزء مباحث مدیریت، روان شناسی تربیتی، روانشناسی اجتماعی و...
آورده شده است.
عوامل وراثت را نمی توان تغییر داد یا شرایط محیطی را تاحدودی می توان بهبود بخشید ولی با افزایش و تقویت انگیزه می توان از این دو عامل کمک گرفت و به خود شکوفایی رسید.
در نظریه «مزلو» که از بنیادی ترین نظریات انگیزش است اشاره می کند به نیازهایی که طبق هرم از پایین به بالانیازهای فیزیولوژیکی- احساس امنیت- تعلق خاطر- محبت- احترام به نفس و خود شکوفایی است و عقیده دارد این هرم سلسله مراتب الگویی «نوعی» است و در اکثر انسانها عمومیت دارد به عنوان مثال دانش آموزانی که از سوء تغذیه رنج می برند در فعالیت های کلاسی و عملکردهای یادگیری به طور محسوس دارای عملکرد پایین تر هستند یا دانش آموزی که مورد تایید اعضای گروه قرار نمی گیرد نمی تواند خلاقیت های خود را به نحو احسن بروز دهد.
یکی از مسائلی که تاکنون مورد غفلت قرار گرفته رابطه بین انگیزه معلم و انگیزه دانش آموزان است معلم با انگیزه دانش آموزان را با انگیزه می کند و دانش آموزان با انگیزه می توانند انگیزه معلم را افزایش دهند.
عوامل مشترک در ایجاد انگیزه بین معلم و دانش آموز عبارتند از: تنوع روشهای تدریس (ایفای نقش، بحث و گفتگو، روش اکتشافی) مطالعه با یکدیگر و سایر فعالیت های مکمل که باعث بروز خلاقیت ها و علاقه بیشتر شده و یادگیری از حالت ایستا به حالت فعال و پویا تبدیل می شود.
دانستن این نکته مهم است که بدانیم: انگیزه ،قلب آموزش وپرورش است.
انگیزش چند وجهی است و دو عامل مهمتر آن همان برانگیختن (فعال کردن، انرژی زایی) و انتخاب رفتار است.
در هر سازمانی انگیزه برای کار مهم و ضروری است و این موضوع برای آموزش وپرورش و در راس آن معلم باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد زیرا معلمان سرمشق فضائل اخلاقی و سرشار از روح خدمتگزاری هستند.
«انگیزه حالت روانی است که رفتار را در جهت هدف یا اهداف نیرو می بخشد فعال می سازد و هدایت می کند.» در اکثر کشورها به معلمان اثربخش و با انگیزه به عنوان یکی از ارکان اصلی آموزش وپرورش نیاز دارند تا بتوانند جوانان را در قالب سیستم تعلیم و تربیت پرورش داده و برای آینده ای بهتر مجهز کنند.
از آنجا که کار ضرورت توسعه است و اکثریت افراد بیشتر وقت خود را در محیط کار می گذرانند عامل انگیزه مهم و ضروری است هر شغلی با فرسودگی همراه است اما در برخی مشاغل بنا به نوع کار، تنوع وظایف و مسئولیت های آن فرسودگی بیشتر است و معلمی یکی از حرفه هایی است که در معرض این فرسودگی قرار دارد که با راهکارهای مناسب می توان از فرسودگی شغلی این قشر زحمت کش و دلسوز جامعه کاست و رضایت شغلی ایجاد کرد که بازده و نتیجه آن پیشرفت و توسعه جامعه خواهد بود و همه از آن بهره مند می گردند.
در اینجا به راهکارهایی که می توانند انگیزه معلمان را افزایش دهند اشاره می کنیم: الف) عوامل فیزیکی (ساخمانی) مدرسه: ¤ دل انگیز کردن محیط کار: ایجاد نورکافی- رنگ مناسب- پاکیزگی اتاق ها- قراردادن گلدان و تابلوهای نقاشی و تصایر زیبا و...
¤ تامین و آماده ساختن وسایل و امکانات مورد نیاز معلم برای تدریس ب) عوامل مالی: در هر سازمانی افراد معمولاً تلاش و کوشش و آنچه که نتیجه آن است را در مقابل دریافتی خود از آن سازمان (حقوق و مزایا) قرار می دهند اگر آنچه کارکنان به سازمان می دهند (کار، تلاش، فکر و وقت و...) بیشتر از آنچه باشد که از سازمان دریافت می کنند دچار دوگانگی و فشار روانی می شوند و با رعایت عدالت و عدم تبعیض می توان انگیزه را پررنگ تر کرد.
پ) عوامل سازمانی: سبک مدیریت و رهبری مدیران سازمان آموزش و پرورش، صدور بخشنامه های فراوان و مکرر و تدوین خط مشی های مختلف سازمانی، دسترسی نداشتن به مراجع تخصصی در مدارس که پاسخ گوی مسائل و مشکلات مربوط به حرفه معلمان باشد باعث فشار روانی معلمان می شود که با مشخص کردن میزان وظایف خواسته شده از شخص و حمایت اجتماعی در محیط کار می توان اثر مثبتی در احساس اعتماد به نفس و احساس به کمال رسیدن فرد و رضایت شغلی او ایجاد کرد.
رهبری و مدیریت مناسب موجب ایجاد روحیه خلاقیت و نوآوری کارکنان می گردد، درک محدودیت های فردی و زمانی از جانب مدیران موجب تلاش دوچندان کارکنان می شود.
اخلاق الهی در حفظ روحیه سالم مؤثر است .در آیات قرآن به هشت عامل اساسی که باعث مصونیت از فشار روانی و فرسودگی شغلی می گردد اشاره شده است که عبارتند از: 1- ایمان به خدا به عنوان اصلی ترین و اساسی ترین معنای مفهوم بخش حیات 2- ایمان به آخرت به معنای جاودانه بودن انسان و بازگشت او به سوی خداست 3- انجام عمل صالح و مفید و سازنده و ارزنده 4- بخشش به عنوان یک عمل صالح بسیار ارزنده که به شخص نیروی سازندگی می بخشد 5- توکل و استعانت از نیروی لایزال الهی در کلیه امور 6- صبر و شکیبایی در مقابل مشکلات و سختی ها 7- اطمینان خاطر و آرامش روحی 8- گشایش و فرج پس از سختی ها توسط خداوند ¤ برای مقابله با فرسودگی شغلی پیشنهادهایی ارائه می شود: - علائم را بشناسید - با یک نفر راجع به احساسات خود صحبت کنید.
- کارتان را دوباره برنامه ریزی کنید.
- کارهای اضافی خود را کم کنید.
- از تعطیلات خود به خوبی استفاده کنید.
- از روش های کسب آرامش و مراقبه استفاده کنید.
- از «خود بیانی مثبت» استفاده کنید.
- انتظارتان را از خود پایین بیاورید.
- از نظام اعتقادات مذهبی به منظور کسب حمایت استفاده کنید.
- زمانی که سرکار نیستید با استفاده از توقف فکر به مبارزه با نگرانی درباره دانش آموزان خود بپردازید.
- زندگی را به خود سخت نگیرید و به خود اجازه دهید که احساس شوخ طبعی داشته باشید.
- مشکلات دانش آموزان را به خانه نبرید.
- جلوی افکار مهاجم را بگیرید.
عواملی از قبیل حضور به موقع معلم سر کلاس- انگیزش شغلی- برخوردهای مناسب- وضعیت ظاهری انجام وظایف شغلی و غیرشغلی جانبی- فاصله مسکن تا محل کار- جنسیت- حقوق و مزایا- وضعیت استخدامی- تاهل و تجرد دارای رابطه مستقیم با عملکرد شغلی معلم و یا فرسودگی شغلی او است.
به طور اجمالی: احترام متقابل بین مدیر و معلم- دادن آزادی عمل در امر تدریس و آموزش- وجود نظم و عدالت در محیط کار- قدرشناسی مسئولان و اولیا- تقویت وجدان کاری- روشن بودن اهداف و انتظارات از معلم- دادن فرصت مشارکت واقعی در تعیین اهداف آموزشی- شناساندن ارزش و منزلت واقعی معلم در جامعه- ایجاد فضایی صمیمی بین کارکنان- برگزاری کلاس های آموزشی ضمن خدمت مناسب با شرایط معلم- وجود مراجعی برای پاسخگویی به مشکلات و سوالات مربوط به حیطه کاری- حذف عوامل استرس زا در محیط- عمل کردن به وعده ها توسط مسئولان- وجود فضای مناسب و صمیمی برای بیان نیازها- عدالت در قضاوت مدیران و مسئولان و...
از جمله عوامل افزایش انگیزه و اشتیاق برای انجام وظایف معلمی است هرچه انگیزه معلم برای آموزش و پژوهش بیشتر باشد بازده شغلی او نمایان تر خواهد شد و نتیجه آن تربیت نسلی پژوهشگر و خلاق و موفق خواهد بود.
انگیزه های بی بازگشت آموزش و پرورش حدود 250 هزار معلم دیپلمه دارد که باید دوره های آموزشی را بگذرانند تا خود را با سطح نظام تعلیم و تربیت امروز همراه و همپایه سازند.
البته مدیران آموزش و پرورش از آمدن فناوری های نوین در بخشهای سخت افزاری و نرم افزاری نظام تعلیم و تربیت سخن می گویند و با آموزش و پرورش حدود 250 هزار معلم دیپلمه دارد که باید دوره های آموزشی را بگذرانند تا خود را با سطح نظام تعلیم و تربیت امروز همراه و همپایه سازند.
البته مدیران آموزش و پرورش از آمدن فناوری های نوین در بخشهای سخت افزاری و نرم افزاری نظام تعلیم و تربیت سخن می گویند و با این حساب، معلمان دیپلمه راه درازی برای نیل به سیستم آموزشی نوین دارند.
ارتقای سطح دانش معلمان اما در بسیاری از شهرستان ها امکانپذیر نیست و این دسته از معلمان به ویژه جوانهایشان - که انگیزه دارند- برای گذراندن تحصیلات دانشگاهی یا دوره های آموزشی آموزش و پرورش به شهرهای بزرگ می روند.
البته از این دسته معلمان، تعهد گرفته می شود که پس از اتمام تحصیلات به شهر و دیار خود بازگردند اما...
معلم ها به شهرستان برمی گردند لیکن انگیزه های خود را در کلانشهرهای پرزرق و برق جا می گذارند.
آنها در کنار تحصیل در مدارس شهر بزرگ تدریس کرده اند و در کوچه خیابان های آن زیسته اند، نیل به مواهب زندگی در شهر بزرگ با سختی های کمرشکنی همراه است اما برای جوان شهرستانی، بودن در کنار زرق و برق ها و استفاده از امکاناتی که بعضاً در شهرستان ها وجود ندارد، اجازه بازگشت را از او می گیرد، آن هم با این توجیه که بالاخره این امکانات در شهر بزرگ هست هرچند استفاده از آن سخت باشد...
...
و این یکی از دلائل رویارویی آموزش و پرورش با نیروی مازاد در کلانشهرها است.
معلم بازگشته از شهر بزرگ، تمام همت خود را معطوف بازگشت به زندگی شهری می کند و در این میان اگر بتواند واسطه ای بتراشد که او را در مدرسه ای از شهر بزرگ بگنجاند دست افشان و پایکوبان، دیار خود را وانهاده، عازم کلانشهر می شود.
آموزش و پرورش، اینک با 19 هزار نیروی مازاد در کلان شهرها روبرو است در حالیکه بسیاری از مدارس شهرهای کوچک و روستاها با کمبود یا نبود معلم مواجه است.
حق زندگی در شهر بزرگ را از هیچ انسانی نمی توان گرفت چرا که همگان به امکانات و تجهیزات نیازمندند لیکن حس زندگی در کلانشهر از برخی طرح های دولتی در دل جوان ایجاد می شود که آموزش و پرورش نیز بخشی از آن را در قالب طرح ارتقا سطح دانش معلمان، اجرا می کند.
به نظر می رسد، بردن مراکز آموزشی مخصوص معلمان به شهرهای کوچک، یکی از راه های جلوگیری از ایجاد مشکل عدم توازن در امر وجود نیروها در مناطق مختلف کشور است.
در کنار این کار، قرار دادن مشوق هایی برای نگه داشتن معلمان در شهرهای خود به ویژه حق التدریسی های استخدام شده، نه تنها از ازدحام نیروها در کلانشهرها جلوگیری می کند بلکه موجب تشویق برخی از نیروهای جذب شده در شهرهای بزرگ به بازگشت به مناطق محروم تر را فراهم می آورد.
ایجاد انگیزه برای خدمت در شهرهای کوچک برای معلمان بومی، از راه پرداختن به مسائل معیشتی و رفاهی مؤثرتر است.
در خبرها داشتیم که آموزش و پرورش به دنبال خانه دارکردن فرهنگیان فاقد مسکن، ظرف 5 سال آینده است.
باید در چنین طرح هایی اولویت به معلمان شهرستان ها داده شود تا هم انگیزه ماندن را در آنها تقویت کند و هم فکر بازگشت را به یکی از دغدغه های معلمان اضافه نماید.
به یاد داشته باشیم که معلم با انگیزه آمده به شهر، پس از چند سال ماندن، زیر بار سختی ها و مشکلات کمر خم می کند و انگیزه ای را که بازنگردانده بود به یغما رفته می بیند.
منابع: - یادداشت هایی درباره نظریه های انگیزش در آموزش و پرورش (دکتر اکبر شعاری نژاد- چاپ اول 1378) - روان شناسی تربیتی (دکتر محمد پارسا- انتشارات سخن- جلد اول بهار 1374) - انگیزش در آموزش و پرورش (ساموئل بال- ترجمه دکتر سیدعلی اصغر مسدد- انتشارات دانشگاه شیراز- چاپ اول 1373) - محرک های فشارزا در کار معلمی و استراتژیهای مقابله با آن (فصلنامه تعلیم و تربیت- سال چهاردهم- مصطفی نیکنامی) - قرآن درمانی (سیدمهدی هاشمی- 1373- سمینار روان شناسی در اسلام) - بهداشت روانی (حمزه گنجی- انتشارات ارسباران- 1376)