دانلود مقاله اخلاق مدیریت و مناسبات انسانی در مدیریت اسلامی

مقدمه :

امروزه شاهد پیشرفت چشمگیر جوامع بشری هم از لحاظ فکری و عقیدتی و هم از لحاظ علمی و عملی هستیم. اما آن چیزی که می تواند انسان را به کمال و سعادت برساند واقعاً همین است ؟ شاید در نگاه اول بگوئیم بلی و پیشرفت را با توسعه سعادت بشری هم تراز دانست امابا نگاهی ژرف تر ، مسلماً به این نکته خواهیم رسید که سعات بشری چیزی جز پیشرفت نسبی جوامع بشری است.

ما در این تحقیق با نگاهی باز و وسیع سعی می کنیم به یکی از این عوامل اساسی و حیاتی و لازمه تداوم هر جامعه ای که همان مدیریت و شکل صحیح انتخاب و اداره ‌آن است بپردازیم . اما چیزیکه شاید مهمتر از آن باشد به موضوع اخلاق و مدیریت از نظر اسلام و شیوه های درست آن می پردازیم و بعد از آن با ذکر نمونه هایی از مکاتب نظری غربی و مقایسه آن مکاتب با شیوه و سبک صحیح آن از نظر اسلام و خصوصاً ائمه اطهار به مقایسه مناسبات انسانی در مدیریت اسلامی و مدیریت غیر اسلامی می پردازیم .

تعریف اخلاق

قبل از تبیین مفهوم و موضوع (( اخلاق مدیریت )) ، شایسته است شناسایی اجمالی در مورد مفهوم اخلاق داشته باشیم .

اخلاق جمع (( خٌلق )) است و در لغت (( خُلق )) و ((خَلق)) از یک ماده (خ ل ق) هتند . خَلق ناظر به شکل ظاهری انسان است ، و خُلق به شکل باطنی و نفسانی انسان در نظر دارد . همانطوری که شکل ظاهری انسان متصف به صفت نیک و بد زشت و زیبا است ، شکل باطنی و نفسانی انسان نیز دارای اوصاف خوب و بد و ‌زشت و زیبا است .

(( راغب )) در ((مفردات ))‌ می گوید :

(( الحق و الخلق فی الاصل واحد کاشرب والشرب و الصرم والصرم ‏ لکن خص الخلق بالهیات و الأشکال و الصور الکدرکه بالبصر ، و خص الخبق القوی و السجایا الکدرکه بالبصیره ))

یعنی خَلق و خُلق در ریشه لغوی یکی هستند . لکن خَلق اختصاص به شکل صورتی دارد که با چشم ظاهر ادراک می شود ، و خُلق اختصاص به قوای روحی و طبع باطنی دارد که با بصیرت و چشم دل ادراک می شود .

(( طرایحی )) در کتاب (( مجمع البحرین )) ، جلد پنجم ، قریب به مضامین مورد اشاره می‌گوید : 

(( الخبق بضمتین :‌اسجیه . و الجمع اخلاق ... الخلق :‌الدین و الطبع و السجیه و عن بعض الشارحین : حقیقه حسن الخلق انه لصوره الانسان الباطنه و هی نفسه و اوصافها و معانیها المختصه بها ، بمتزله الخلق الصوره الظاهره و أوصافها و معانیها ، ولها اوصاف حسنه و قبیح ))

خُلق در اصطلاح (( علم اخلاق)) عبارت است از (( ملک نفسانی )) ‏‌و این کیفیت یا از (( فضائل )) است ، مانند حلم ،‌عفت و شجاعت ، و یا (( زدائل )) است ، مانند کینه و ترس و بخل .

در تعریف خُلق گفته شد که (( ملکه نفسانی )) است . (( ملکه )) ، کیفیتی است راسخ در نفس ، که زوال آن به سختی و کندی انجام می گیرد ، و موجب می شود که افعال متناسب با آن کیفیت نفسانی به سهولت و بدون تأمل و مشقت صورت پذیرد . (( حال )) کیفیتی است در سطح و قشر روح ، که به سرعت و سهولت زائل می شود ( ناپایدار است ) ، و افعال با مشقت و تأمل از آن صادر می شوند . 

موضوع اخلاق ، (( نفس انسان )) است .  مراد از آن حقیقت واحده ایست که نفس ناطقه ،‌روح ، روان و قلب هم نام گرفته است ، و نفس اماره ، لوامه ، و مطمئنه ،‌جلوه های گوناگونی از همان حقیقت هستند . 

اخلاق مدیریت

شرائط و لوازم مدیریت و رهبری

تکیه زدن بر جایگاه مدیریت و رهبری ‏،‌ و کسب توفیق در انجام وظائف و مأموریتهای آن ، بطور کلی نیازمند احراز سه نوع بلوغ ، توانائی و قابلیت است :‌دانش ، مهارت و اخلاق .

الف- دانش

مدیریت موفق ، نیازمند کسب پاره ای آگاهیها ، اطلاعات و معلومات است . بدیهی است کسب هر نوع علمی موجب توفیق در امر مدیریت نیست ، بلکه دانشهای ویژه ای مورد نظر است ، که ذیلاً یادآوری می کنیم :

یک – (( دانش مدیریت عمومی )) : که به اتکاء آن ، مدیر با اصول ، اقسام و روشهای برنامه ریزی ، سازماندهی ، هدیت و رهبری ، نظارت و کنترل ، و ایجاد هماهنگی میان اجزاء مختلف سازمان ، آشنائیهای ضروری را بدست می آورد .

دو – (( دانش مدیریت خاص )) : مدیریتهای نوع واحدی نیستند ، و در نتیجه سبکهای یکنواخت و روشهای واحدی در حسن انجام آنها نمی توان قائل شد . انواع و اقسامی از مدیریتها که امروزه متصور و موجودند ، به این شرحند :

مدیریت دولتی

مدیریت صنعتی

مدیریت بازرگانی

مدیریت آموزشی

مدیریت و فرماندهی نظامی

بنابراین ، علاوه بر ضرورت آشنائی با دانش مدیریت عمومی ، آشنائی با مسائل خاص آن نوع و رشته ای از مدیریت که بدان می پردازیم ،‌همچنین ضروری است .

سه – (0 سایر دانشها )) : علاوه بر دانشهای مورد اشاره ، به اعتبار اینکه مدیر با اصول و قوانین حاکم بر انسان و جامعه مدد می کند ، ضرورت دارد .  از جمله دانشهایی که در این رهگذر مفید فایده هستند ، عبارتند از : جامعه شناسی ، روانشناسی عمومی ؤ روانشناسی اجتماعی ، تعلیم و تربیت ، و حقوق .

ب – مهارت

در کنار شرط (( دانش )) ، همچنین باید از شرط (( مهارت)) و ضرورت آن در حسن اداره امور نام برد . دانشهای مورد اشاره ، برای موفقیت در مدیریت ، اگرچه لازمند ولی کافی نیستند . 

ج – اخلاق

مدیریت و رهبری ، تنها با آگاهیهای عمومی و تخصصی ، و نیز مهارتها و زبر دستیها در اجرای آموخته ها،‌به سامان نمی رسد . عنصر دیگری د راین میدان  نقش آفرین است ، که با عنوان (( اخلاق )) از آن یاد می کنیم . منظور ما از عنصر اخلاق ، منش ، روحیه و شخصیت اخلاقی ویژه‌ای است که مدیران و رهبران باید آن احراز کنند . 

2- مفهوم و موضوع اخلاق مدیریت

اخلاق را گاهی به اقسام چندی تقسیم می کنند : اخلاق فردی ، اخلاق اجتماعی ، اخلاق خانواده ، اخلاق معلم ، اخلاق دانشجو و مانند اینها .

 منشأ این تقسیمات چیست ؟ مفهوم اخلاق در همه اینها یکی است  و آنهم (( ملکات نفسانی )) است . آیا این تقسیم بندی به اعتبار موضوع اخلاق صورت می پذیرد ؟ قطعاً موضوع اخلاق که (( نفس انسان )) است در همه اقسام مورد اشاره مشترک و واحد است ، و بدین لحاظ منشأ این تقسیمات نمی تواند (( موضوع اخلاق باشد .

یکی از رابطه ها ، مناسبات و موقعیتهای مهم در زندگی انسانها ، موقعیت ((مدیریت  و رهبری )) است . بدین لحاظ ، توفیق در انجام وظائف و رسالتهای آن ، نیازمند اخلاق ویژه است .  بنابراین در تعریف اخلاق مدیریت باید گفت :

(( اخلاق مدیریت ، عبارت است از ملکات نفسانی انسان ، از آن جهت که اداره امور جمعی از انسانها را در نیل به اهداف معین ، عهده دار است )) .

و موضوع اخلاق مدیریت عبارت است از :‌

(( نفس انسان مدیر))

بنابراین اگر چه فضائلی همچون : شجاعت ، تانی ، شرح صدر ، وقار ، حلم ، بخشش و گذشت ، نظم و انضباط ، و التزام به قانون ، برای همه انسانها در همه شرائط زندگی خوب و بایسته است ، لکن برای مدیران و رهبران ، خوب تر ، پسندیده تر و بایسته تر است .همچنین اگر چه رذائلی همچون : ترس ، تزلزل ، اضطراب ، یأس ، شتابزدگی ، انتقامجوئی ، بی نظمی ، ظلم و خیانت ، برای همه انسانها در هر شرائط و موقعیتی زشت و ناپسند و خطرناک است ، لکن برای موقعیت مدیریت و رهبری زشت تر و خطرناک تر است .

3- اخلاق مدیریت و روانشناسی مدیریت 

با طرح مفهوم ، موضوع و جایگاه اخلاق مدیریت ، این سؤال ممکن است در ذهن خوانندگان بوجود آید که تفاوت (( اخلاق مدیریت )) و (( روانشناسی مدیریت)) چیست ؟ و چه رابطه ای می توانند با یکدیگر داشته باشند ؟ برای روشن شدن مطلب ، به دو نکته اشاره می کنیم :

الف- تفاوت اخلاق و روانشناسی

مهمترین تفاوتهایی که میان اخلاق و روانشناسی وجود دارد ، بشزح زیر است:

1/ الف – موضوع اخلاق (( نفس )) آدمی است ، ولی موضوع روانشناسی ((رفتار)) انسان – و بلکه رفتار موجود زنده – است .  اگر روانشناسی در مورد ذهن و روان آدمی به بررسی و تحقیق میپردازد ،‌از حیث تأثیری است که آنهابر رفتار فرد باقیمی گذارند . چنانکه در مورد عوامل حیاتی – که از مباحث علوم زیستی و بیولوژیک محسوب می شوند – نیز مطالعه و تحقیق می کنند ، بجهت تأثر رفتار و فعالیتهای انان از آنها . بدین لحاظ ،  موضوع اخلاق امری نا محسوس است ، و موضوع روانشناسی امری محسوس  و قابل تجربه و مشاهده است .

2/الف) مدار و حوزه بحث اخلاق ، (( انسان )) است  ولی حوزه بحث رواشناسی ((موجود زنده)) است اعم از حیوان و انسان . در تعریف روانشناسی می گویند :‌(( مطالعه علمی رفتار موجود زنده )) .

3/الف) از جمله مهمترین تفاوتهائی که میان اخلاق و روانشناسی است ، این است که : روانشناسی دانشی (( توصیفی )) است ، و اخلاق امری (( تکلیفی )) است .  روانشناس از آنچه که هست  سخن می گوید ، ولی عالم اخلاق از آنچه که باید باشد بحث می کند . روانشناسی می گوید (( چه هستی )) و گرایشات و رفتارهایت چه انگیزه ها و زمینه هایی دارند ، ولی اخلاق می گوید ((چه باید باشی )) و چه نباید باشی .

ب- تفاوت اخلاق مدیریت و روانشناسی مدیریت

1/ب- اخلاق مدیریت از ملکات نفسانی مدیر بحث می کند ، و از اوصاف نفسانی که خوب هستند و مدیر باید داشته باشد ، و از خلقیاتی که زشت و ناپسندند و مدیر باید ازآنها بپرهیزد .

پیامها و تکالیف اخلاق مدیریت متوجه شخص مدیر و فرمانده است و  می خواهد منش ، روحیه و شخصیت اخلاقی و معنوی مدیر را آنچنان که سلامت سامان مدیریت را تضمین نماید – شکل بخشد و او را از هر منش و روحیه ای که برای مدیریت مخاطره آمیز است ، بازدارد .

2/ب- روانشناسی مدیریت ،‌ مطالعه ‌ علمی رفتار افرادی است که در یک سازمان کار می کنند . روانشناسی مدیریت در جستجوی دریافت انگیزه های رفتار ،‌پیش بینی واکنشها و گرایشها ، و در نتیجه کنترل و پیشگیری رفتار افراد در قلمرو وظائف یک سازمان است .

در روانشناسی مدیریت ، منحصراً شخص مدیر و فرمانده مورد توجه نیست ، که فرمانده و فرمانبر ، رئیس و مرئوس هر دو مورد عنایت هستند . البته آنچه که امروز در روانشناسی مدیریت جریان دارد ، غالباً مطالعه رفتار کارکنان و کارگران است . از این رهگذر ، پاره ای از آنچه کهروانشناسی مدیریت دنبال می کند ، بشرح زیر است :

توجه به نیروی انسانی ، بعنوان یکی از مهمترین و مؤثرترین عوامل تولید .

مطالعه رفتار کارکنان و کارگران ، و شناخت روحیات ، عادات ،‌استعداد ، هوش ، مهارت ، منش و شخصیت آنان ، وکنترل رفتار آنها در جهت مقاصد سازمان .

تلاش در جهت بهبود روابط کارگر و کارفرما و جلوگیری از هر گونه برخورد ، عصیان ، اعتصاب و عوامل عدم رضایتمندی کارگران .

4- نکاتی پیرامون مجموعه اخلاق مدیریت

الف-هدف مجموعه اخلاق مدیریت

با توجه به جایگاه انسان در جهان بینی اسلامی ، و اصل کرامت و ارزش والای انسان در معارف اسلامی ؤ و تکیه ای که نظام جمهوری اسلامی ایران بر این اصول اعتقادات دارد ، هدف از طرح بحثهای اخلاق مدیریت ، بشرح زیر بیان می شود :

1/الف – کمک به مدیران ، در کسب صلاحیتهای اخلاقی ، روحانی و معنوی ، آنگونه که شایسته و بایست مسئولان نظام و حکومت منتسب به ((امام علی)) علیه السلام است .

2/ الف – تبیین ضرورت عنصر ((اخلاق)) در کنار عناصر ((دانش)) و ((مهارت)) در مدیریتها ، و تأکید بر التزام عملی نسبت به آن .

3/ الف – کوشش در جهت ایجاد زمینه های مناسب برای رشد معنوی و اخلاقی کارگزاران و کارکنان سازمانها و نهادها ، و زدودن اندیشه ابزار بودن انسان در کنار سایر عوامل مادی .   

4/ الف – توجه و دستیابی به معنویت و اخلاق ، بعنوان یکی از مهمترین کانونهای قدرت ، در پیشبرد آرمانهای مادی و معنوی .

ب- محدوده بحث :

این مجموعه به هیچوجه در صدد تبیین ((مدیریت )) نیست ، بلکه

همانگونه که از نامش پیدا است – در مقام تشریح و توضیح شاخه ای از بحث مدیریت اسلامی است . با این امید که اهل تحقیق و قلم ، در مورد سایر ابعاد مدیریت اسلامی ، و از جمله همین بعد ، کنکاشی عمیق و وسیع بعمل آورند .

ج- روانشناسی مدیریت در اخلاق مدیریت

اگرچه روانشناسی مدیریت و اخلاق مدیریت اداری مفهوم ، موضوع قلمرو متفاوتی هستند ، ولی ارتباط و نیازمندی تبیین اخلاق مدیریت به روانشناسی مدیریت ، انکارناپذیر است . از این جهت ، در ضمن مباحث این مجموعه ، به فراوانی از دانش و تجربیات روانشناسی ، بویژه در شاخه های روانشناسی مدیریت سود جسته ایم .

د- مبانی اسلامی در اخلاق مدیریت

در تحقیق و بررسی مباحث اخلاق مدیریت ، اگرچه از دانش روانشناسی و جامعه شناسی و تعلیم و تربیت و فلسفه غافل نمانده ایم ، لکن تکیه اساسی این مباحث بر آیات قرآن کریم ، سخنان پیشوایان معصوم علیهم السلام و سیره ‌ آنان است . و در این میدان (( نهج البلاغه امام علی علیه الاسلام )) جایگاه رفیع و ویژه ای دارد .

ه‌-  محدوده مدیریت

مدیریت را به اعتیار کمیت افرادی که تحت اداره و رهبری مدیر قرارمی گیرند ،  می توان به اقسام زیر تقسیم کرد :‌

مدیریت خانه

مدیریت گروه

مدیریت سازمان

مدیریت کشور

مدیریت امت یا جامعه جهانی

واژه های مدیریت و رهبری در منابع انسانی

امامت

یکی از واژه هائی که در منابع اسلامی مفید وفهوم مدیریت و رهبری است ، واژه ((امامت)) است . مفردات القرآن می نویسد :

(( الامام : المؤتم به ، انسناناً – کان یقتدی بقوله أوفعله – اوکتابا او غیر ذلک ،‌محقاً کان او مبطلاً ، وجمعه ائمه ))

المنجد می گوید :

(( الامام : من یؤم به ‏، أی یقتدی به ، ما یمتثل علیه المثال ، الطریق الواضح ، الخیط یمد علی البناء لیبنب مستقیماً . الامامه : الریاسه العامه)) 

یکی از رایج ترین ، شایعترین و پر استعمال ترین معانی واژه امامت در منایع اسلامی ، مفهوم فرمانروائی ، پیشوائی ، مدیریت و رهبری است . این معنی هم در موزد ((امام معصوم )) و هم در موارد افراد عادی استعمال شده است . 

در مورد امام معصوم نیز ،‌هم بمعنی ((پیشوائی دینی )) است ، و هم بمعنی ((رهبری امت )) و ((زعامت سیاسی )) است . شأنی که بموجب آن ، امام بر مردم حکومت می کند ، و به اداره امور اجتماعی ،‌قضائی ، اقتصادی ، فرهنگی ، دفاعی و نظامی کشور و امت اسلام می پردازد . 

در ((زیارت جامعه کبیره )) سدر خطاب به امامان معصوم علیهم السلام می خوانیم :

(( السلام علیکم ... یا قاده الامم ... و ساسه العباد . ))

( درود بر شما باد ! ای رهبران ملتها و ای سیاستمداران خلق )

((امام رضا )) علیه السلام در بیان اوصاف و موقعیت امام می فرمایند :

(0 ان الامه زمام الدین و نظام المسلمین ... و الامام عالم بالسیاسه ))

( امامت ، زمامداری دین و مایه ایجاد نظم در جامعه اسلامی است ... و امام دانای سیاست است .

(( امام علی )) علیه السلام در ((نهج البلاغه )) می فرمایند :

(( ان شر الناس عندالله امام جایز ضل وضل به ))

(بدترین مردم نزد خدا ، پیشوای ستمگری است که گمراه باشد و دیگران هم بوسیله او گمراه شوند . )

ولایت

 واژه دیگریکه در منابع اسلامی بمعنی مدیریت و رهبری مصطلع آمده است . واژه ((ولایت )) است .  ولایت در لغت به معنای گوناگون آمده است .