پیش گفتار
به استحضار می رسانم مطالب پیش رو تحت عنوان نقوش و خطوط روی سکه های دوره ساسانی می باشد. این مطالب شامل سه بخش: بخش اول تاریخچه سکه بخش دوم نگاهی گذرا به تاریخ ساسانیان و سکه های ساسانی و بخش سوم مقایسه جزئیات مربوط به حکاکیها تمثال ها سکه های عهد خسرو دوم تا یزدگرد سوم بخش چهارم و جمع بندی و نتیجه گیری می باشد.
امیدوارم در شناخت این علم گامی هر چند کوچک برداشته باشم و تلاش های این حقیر از ارزش اثر نکاهد و از هر گونه نقصان و ضعف درآن پیشاپیش عذرخواهی می نمایم. جا دارد در اینجا به عنوان شاگرد سپاسگذاری و قدردانی ویژه خود از استاد گرانقدرم دکتر بهرام زاده ابراز دارم. در پایان لازم می بینم از سرکار خانم شیرخدایی مسُول محترم کتابخانه موزه ملی ایران و دیگرهمکارانش نهایت تشکر و قدردانی را به عمل آورم.
مقدمه
سرزمین ایران عهد تمدن های با شکوهی بوده که آثار آن در حالی قرون متمادی با وجود آسیب های زمانه تجارت و آتش سوزی و بوالهوسی افراد جاهل هنوز پا برجا ایستاده و حکایت از عضمت گذشته و تاریخ و تمدن مردمان این سرزمین مینماید. از جمله آثار به جای مانده سکه ها می باشند که سکه ها ازمعتبرترین منابع تاریخی محسوب می شوند و نقوش وکتیبه های حک شده برآنها حاوی اطلاعات ارزشمندی است. سکه نمایانگر اوضاع سیاسی، هنری، اقتصادی و نگرش های مذهبی است و می توان بخش مهمی از شاخصه های فرهنگ و تمدن یک جامعه را از آنها دریافت کرد. در واقع یکی از شاخصه های مهم باستان شناسی علم سکه شناسی است و همه سکه ها نه تنها از لحاظ علمی مهمند و گویای بسیاری از حقایق زندگی بشری است بلکه شناخت آن و آگاهی به آن را منش های گوناگونی را می طلبد سکه ها در دوره ساسانیان تابلوی تمام نمای ایده ها و اندیشه های حکومت جهت انتقال و ارائه به مردم بوده است.
چکیده
با توجه به گستردگی علم سکه شناسی در این مطالب به بررسی سکه های دوره های ساسانیان اکتفا شده است. قبل از این بررسی ما ایتدا به شرح تاریخچه سکه پرداخته سپس نگاهی گذرا به تاریخ دوره ساسانیان داشته وحکاکی را در مورد سکه های دوره ساسانیان را مطرح نموده ام. برای بررسی سکه های دوره ساسانیان به ترتیب سلسله های پادشاهان، سکه های آنها را معرفی نموده و تصاویری ازاین سکه ها را گردآوری کرده ام. در قسمت های بعد به مقایسه جزئیات مربوط به حکاکی ها و تمثال های سکه های عهد خسرو دوم تا یزدگرد سوم پرداخته و در آخر به معرفی چند ضرابخانه و چگونگی آنها در شهرهای مختلف و جمع بندی و نتیجه گیری اکتفا شده است.
فصل اول
تاریخچه سکه
تاریخچه سکه
سکه شناسی نام جدیدی درادبیات ما می باشد و آن را از واژه لاتین Namismatic گرفته اند که سکه و تمام مسائل آن را دربرمی گیرد و علاوه برآن این اصطلاح به هر چیز کوچکی که بر روی آن کتیبه ای است و به نوعی مورد تبادل و تجارت مردم قرار می گیرد نیز اطلاق می شود.
علت وجودی سکه این است که تجارت اولین احتیاج بشری است مبادله به هر صورت که باشد منشاُیی از احتیاج دارد از گرفته تا مبادله کالا و اصول آن عبارت است از فروش بازار و خرید مایحتاج و برای تجارت معنای اخص کلمه مبادله کالا می باشد کالا به نواحی دور دست حمل یا صادر و از نواحی دور وارد شود بنابراین یافتن و کوبیدن و احداث راه به صورت کوتاهترین فاصله مورد لزوم پیدا کرد و موقیت جغرافیایی ( فا صله ) مورد مطالعه قرار گرفت و برای یاقتن راههای کوتاه لازم بود از جهت یابی و نشانه گذاری استفاده شود و علائم زمینی بروز کرد. جنگل و آسمان خورشید و ماه ستارگان صور فلکی به خدمت بشر درآیند و به این جهت علم به احوال زمین و جغرافیا و هیئت پایه گذاری شد. ارتباط تجاری انسان را با فضا آشنا و به فکر استفاده از فضا و در نتیجه بازاریابی نمود. بازار خرید مایحتاج و فروش مازاد به صورت مواد اولیه و مصنوعات محصولات ) و برای تصرف فضای جغرافیایی جنگ یعنی یگانه وسیله اثبات حقانیت شروع شده و برای پیروزی در جنگ ها اختلاف سطح مطالعه گردد. خلاصه اینکه فضای جغرافیایی اهمیت یافت و تصرف و نگهداری راهها، فاصله لازم شد و قوای نظامی پشتوانه اقتصاد گردد و جهت تسلط بر دیگران اختلاف سطح و تصرف گردید مانند ( گذرگاههای کوهستانی، ارتفاعات ) و علم جغرافیایی خصوصا از طرف تجار و جهانگردان تشویق گردید. آخرین وسیله و کاملترین آن بلکه برای تجارت و بعد ار احساس اشکالات تجارت پایاپای تهاتری جنس به جنس ) اختراع شد و در واقع می توان گفت تکامل یافت چون تجارت پایاپای دارای اشکالات عدیده بود که اجمالا شرح داده می شود.
تجارت پایاپای به سهولت ممکن نبود چون توازن قیمت ها و تعادل آنها با وزن اجناس مشکل بود.
جنس دو طرف متعامل مورد احتیاج هم نبوده و وجود متعامل ثالث و رابع لازم می شد.
حمل کالا به محل خرید مایحتاج ضروری و اغلب برای خرید یک جنس چند جنس دیگر بایستی دست به دست بگردد و در نتیجه یک عده اجبارا شغل پر دردسر تجارت قدیمی را که مواجه با عدم امنیت و وسایل حمل و نقل و غیره بوده ) پیشه ساختند.
سایر اشکالات از قبیل انقلاب اوزان و مقادیر که امروز هم وجود دارد و خشک سالی و قحطی و شیوع امراض و عدم امنیت و ...
بنابراین لازم آمد وسیله دیگری که مورد قبول همه باشد اختراع شود و وسایلی که به وجود آمد به طور خلاصه چنین است:
قطعات مختلف و بالاخره تخته وسیله تجارت شد ( چوب خط).
قطعات فلزات قیمتی مانند طلا و نقره که * انواع و وسایل تجارت نامبرده بالا و مطمئن تر و مداوم تر بود و همیشه مشتری داشت.
اسکناس چاو*و* چک و سفته پول قدیم دارای دو پشتوانه بود: الف) وزن خود سکه که همیشه معادل فلزهم وزن خود بعد از وضع سه درصد مخارج ضرابخانه ارزش داشت. ب) قدرت نظامی و سیاسی و اقتصادی سکه که اعتبار آن را تضمین می کرد. مانند سکه های امپراطوری هخامنشی که همیشه بین تمام تجار جهان آنروز جریان و اعتبار داشت. ج) بعداز انتشار چاو ( اسکناس فلزات قیمتی و احجار.
ویژگی سکه خوب
به طور کامل ضرب شده باشد.
آنچنان از بین نرفته باشد که شناختن آن را مشکل سازد. مخصوصا اسم صاحب یا محل ضرب و سال ضرب حتی الامکان مشخص باشد.
سوراخ یا آنچنان نداشته باشد که مانع شناختن سکه گردد.
سکه های جعلی
بعضی جاعلان آثار باستانی از روی سکه های قدیمی که قیمتی ترند سکه هایی را می سازند که در بعضی مواقع مورد شناخت انواع سکه می خورد.
فصل دوم
سکه های ساسانی
سکه های ساسانی
سکه ها در طول دوران ساسانی مخصوصا برروی سه فلز نقره، برنز و طلا ضرب شده است. و در موارد معدودی از سرب و یا مخلوط برنز و سرب در اصطلاح * نیز سکه هایی در دست است.
ترتیب اوزان: در درهم های ساسانی به دو صورت است. نخست سکه های درهم کوچک به وزن 55/3 گرم تا 88/3 ( یعنی حدود وزن متوسط سکه های نقره شاهان پارسی) که سکه های پاپک شاپور پاپکان و اردشیر اول ( در دوره شاهی پارس ) را شامل می شود و سپس سایر سکه های درهم ساسانی که وزن متوسط آنها از 10/4 گرم تا 30/4 گرم است. از سکه های نقره در اوزان نیم درهمی یک ششم درهم نیز ضرب می شده است.
سکه های یا برنزی وزن ثابتی نداشت و بیشتر در اندازه های چهار درهمی حدود 16 گرم و نیز اوزان کوچکتر از آن ضرب می گردید.
سکه های طلا که از زمان اردشیر اول رواج یافت، در اوایل دوره به وزن تقریبی 2/7 گرم ضرب می گردید و سپس در دوره های بعد به دلایل مختلفی وزن آن کاهش قابل توجه ای یافت.
در روی سکه های ساسانی تصویر شاهان با دیهیم های مخصوص و متنوع رو به سمت راست نقش شده است و در اطراف آن نام و یا القاب آنان * گردیده است. نقش آتشگاه در پشت سکه ها از ویژگی های سکه های ساسانی به حساب می آید که در واقع نمایی از محل برگزاری مراسم تاج گذاری شاهان ساسانی بوده است. به جز سکه های اردشیر اول و برخی سکه های نقره ی شاپور دوم، اردشیر دومپ، شاپور سوم و بهرام چهارم بر پشت سکه های شاهان ساسانی و در دو سوی آتشگاه تصویر تمام قد شاهنشاه و ایزدانی چون اهورامزدا، آناهیتا و میترا نیز نقش شده است.
این تصاویر بر پشت سکه ها تا زمان حکومت هرمز دوم به خوبی مشخص و قابل شناسایی است. و از آن زمان به بعد این پیکره ها به صورت کلیشه ای نقش می شده است. دربرخی از سکه ها بربالای آتش دان و در میان شعله های آتش ( یا هاله نور) تصویری از سر و شانه ایزدان و یا * شاهان ساسانی پیشین به چشم می خورد.