تربیتی نماز
نماز در لغت به معنای پرستش, نیاز, سجود, بندگی و اطاعت, خم شدن برای اظهار بندگی و اطاعت و یکی از فرایض دین و عبادت مخصوصی است که مسلمانان پنج بار در شبانه روز به جا می آورند.
معنا و مفهوم نماز
نماز در لغت به معنای پرستش, نیاز, سجود, بندگی و اطاعت, خم شدن برای اظهار بندگی و اطاعت و یکی از فرایض دین و عبادت مخصوصی است که مسلمانان پنج بار در شبانه روز به جا می آورند.
نماز یعنی خدمت و بندگی, فرمان برداری, سر فرود آوردن و تعظیم کردن به نشانه احترام. نماز, داروی نسیان و وسیله ذکر خداوند است. نماز, رابطه معنوی مخلوق با خالق است. نماز یعنی دل کندن از مادیات و پرواز دادن روح; یعنی پا را فراتر از دیدنی ها و شنیدنی ها نهادن.
نماز در قرآن و حدیث
فلسفه, فایده و آثار, شرایط و آداب و اوصاف نماز در آیات و روایات بسیاری آمده که پرداختن به همه آن ها در این جا ممکن نیست, لکن به طور مختصر قطره ای از دریای معارف اسلامی را درباره نماز بازگو می کنیم. نماز, بزرگ ترین عبادت و مهم ترین سفارش انبیا است. لقمان حکیم پسرش را به نماز توصیه می کند.۱ حضرت عیسی(ع) در گهواره فرمود: خدایم مرا به نماز و زکات سفارش کرده است.۲ حضرت ابراهیم(ع) همسر و کودک خویش را در بیابان های داغ مکه آن هنگام که هیچ آب و گیاهی نداشت, برای به پا داشتن نماز مسکن داد.۳ پیشوایان معصوم علیهم السلام هنگام نماز رنگ می باختند. گرچه بعضی نماز را به خاطر بهشت یا ترس از عذاب جهنم می خوانند, اما حضرت علی(ع) نه برای تجارت و ترس از آتش, بلکه به خاطر شایستگی خدا برای عبادت نماز می خواند.۴
نماز, اهرم استعانت در غم ها و مشکلات است. خداوند می فرماید:
از صبر و نماز در مشکلات کمک بگیرید و بر آن ها پیروز شوید. نماز به منزله پرچم و نشانه مکتب اسلام است. پیامبر اکرم می فرماید: علم الاسلام الصلوه نماز به منزله سر نسبت به تن است. پیامبر)ص(می فرماید: موضع الصلوه من الدین کموضع الراس من الجسد
نماز برای اولیای خدا شیرین و برای غیر آنان دشوار و سنگین است. قرآن می فرماید: وانها لکبیره الا علی الخاشعین
در اهمیت نماز همین بس که حضرت علی(ع)در جنگ صفین و امام حسین(ع) در ظهر عاشورا دست از جنگ کشیدند و به نماز ایستادند. و آن گاه که به علی(ع) ایراد گرفتند که چه هنگام نماز است؟
ایشان فرمود: ما برای همین می جنگیم تا مردم اهل نماز باشند.
در زیارت نامه وارث می خوانیم اشهد انک قد اقمت الصلوه; شهادت می دهم که تو نماز را برپا داشتی
حضرت علی)ع(درباره نماز بارها سخن به میان آورده که در این جا به چند نمونه اشاره می کنیم.
الف درباره برکات نماز می فرماید: فرشتگان, آنان را در بر می گیرند و آرامش بر آنان نازل می شود, درهای آسمان بر آنان گشوده و جایگاه خوبی برایشان آماده می شود
ب) در خطبه ۱۹۶ نهج البلاغه گوشه هایی از مفاسد اخلاقی هم چون کبر و سرکشی و ظلم را برمی شمارد و آن گاه می فرماید: نماز به همه وجود انسان آرامش می بخشد, چشم ها را خاضع و خاشع می گرداند, نفس سرکش را رام و دل ها را نرم و تکبر و بزرگ منشی را محو می کند.
ج)هم چنین در نامه ای به محمد بن ابی بکر می نویسد: نماز را در وقت معین آن به جای آر و به خاطر آسوده بودن از کار نماز, پیش از وقت معین آن را برپای مدار و آن را واپس مینداز.۸
آداب نماز و آثار تربیتی آن
شرایط و آداب نماز به قدری زیاد است که تمام نظام ها و روابط انسانی را به طور خودکار تنظیم و اصلاح می کند. توجه به همه آثار تربیتی نماز کار مشکلی است ولی ما چند نمونه آن را بیان می کنیم:
۱. ادب در برابر سخن امام جماعت; در نماز جماعت وقتی امام مشغول خواندن حمد و سوره است باید ساکت باشیم.
۲. مراعات حقوق دیگران; آب وضو, مکان نمازگزار و لباس او باید حلال و از مال دیگران و غصبی نباشد; حتی اگر از مال خمس نداده لباس تهیه کند, نمازش باطل است.
۳. تغذیه و بهداشت نمازگزار; اگر نمازگزار از مشروبات الکلی استفاده کرده باشد, تا چهل روز نمازش مورد قبول نیست. لباس نمازگزار نیز باید پاک باشد و بهتر است به هنگام نماز عطر و مسواک زد و موها را شانه کرد.
۴. همسرداری کسی که به همسر خود نیش بزند, نمازش قبول نیست.
۵. ولایت کسی که اهل نماز است ولی تسلیم طاغوت ها است و ولایت و حکومت رهبران اسلامی را پذیرا نیست, نمازش قبول نیست; گرچه تمام عمر در کنار کعبه باشد.
۶. نظم و ترتیب; در تمام کلمات و کارهای نماز نظم و ترتیب به چشم می خورد.
۷. انعطاف و هم آهنگی; امام جماعت باید با مردم هم آهنگ باشد; به این معنا که مراعات ضعیف ترین افراد را بکند. اگر کسی دیر به جماعت رسید, امام باید کمی رکوع خود را طول بدهد تا او نیز به نماز برسد. مردم نیز باید خود را با امام هم آهنگ کنند مثلا کسانی که یک رکعت از نماز جماعت عقب هستند و در رکعت دوم به جماعت پیوسته اند, می توانند با نوعی انعطاف و تغییر در نماز جماعت شرکت کنند.
۸. اعتماد; اگر هریک از امام یا مردم در انجام قسمتی از نماز شک کردند, باید به یک دیگر اعتماد کنند; یعنی با توجه به رفتار دیگری تصمیم بگیرند.
۹. ورزش اگرچه نماز برای انجام وظیفه الهی است, ولی طراحی آن طوری است که در لابه لای نماز و حرکات رکوع و سجود یک نوع حرکت ورزشی نیز نهفته است.
۱۰. آموزش اجباری; نمازگزار باید مسائل و احکام مورد نیاز خود را فراگیرد.
۱۱. آگاهی از اخبار; مردم با شرکت در نمازجمعه و جماعت با اخبار و مسائل دینی و مشکلات مسلمانان آشنا می شوند.
۱۲. امر به معروف و نهی از منکر حی علی الصلوه در اذان یکی از بزرگ ترین معروف ها است.
معانی بلند عبارات و الفاظ نماز
نمازگزار با گفتن الله اکبر ابهت همه ابرقدرت ها را می شکند و خط بطلان بر همه قدرت های طاغوتی, وسوسه های ابلیس و جاذبه های مادی می کشد.
با گفتن بسم الله به کار خود قداست و کرامت می دهد و در خود توکل و وابستگی به قدرت غیبی را ایجاد می کند و به دنیا اعلام می کند قدرتی که من به او پناه آورده ام, سرچشمه مهربانی ها است.
با الحمدلله گفتن خود را از اطاعت کردن و بله قربان گفتن انسان های سفله و پست رها می کند.
با رب العالمین قدرت لایزال خداوندی را بر تمام جهانیان حاکم می داند.
با الرحمن الرحیم تمام هستی را از آن خدا معرفی می کند.
با این جمله بیان می کند که نه تنها نعمت های مادی خداوند ما را احاطه کرده بلکه نعمت های معنوی خداوند نیز ما را فراگرفته است.
با گفتن مالک یوم الدین مسیر و آینده را مشخص می کند و یاد روز سخت دادرسی را در دل زنده می کند.
تا این جا, نمازگزار زمینه برای اظهار بندگی و ابراز نیاز و مددخواهی از خدا را فراهم می کند و بعد از این مرحله با درک عظمت خدا و رحمتش و ابراز نیاز خویش می گوید: ایاک نعبد وایاک نستعین تنها مطیع امر تو هستیم نه غلام حلقه به گوش جباران و تنها از تو یاری می طلبیم.
با گفتن اهدنا الصراط المستقیم از خدا طلب هدایت می کند, چرا که با پیمودن این راه او به تمام هوس ها و افراط و تفریط ها و وسوسه های شیطانی پشت پا می زند.
با گفتن صراط الذین انعمت علیهم الگوها را مشخص می کند.
با غیر المغضوب علیهم ولا الضالین به گروه های انحرافی که انسان های پاک را اغفال می کنند هشدار می دهد.
با رکوع در برابر عظمت پرورگار, اظهار بندگی و اطاعت می کند و فروتنی و تواضع و خضوع خود را در برابر عظمت پروردگار نشان می دهد.
با سجده, تذلل و اظهار کوچکی و خاکساری در برابر خدا را نمایان می سازد.
ذکر مقدس سبحان الله که در تمام عبادت ها به چشم می خورد, حقیقتی را در بر دارد که ریشه در همه عقاید و تفکرات صحیح اسلامی دوانده است و زیربنای ارتباط انسان با خدا و صفات کمال او است; روح تعبد و مغز عبادت, همان تسبیح است. توحید و عدل و نبوت و امامت و معاد براساس تسبیح خدا و منزه دانستن او از عیوب و کمبودها است. توحید خالص جز با منزه دانستن پروردگار از شریک و شبیه و عیب و عجز محقق نمی شود.