دانلود تحقیق اثر متقابل فقه و اخلاق در یکدیگر

اثر متقابل فقه و اخلاق در یکدیگر

داود الهامى

نیروى اخلاقى; ضامن اجراى احکام فقهى

براى عمل شدن به قانون, تنها اعلان حکم و وجود قوه اجرائیه کافى نیست, بلکه آنچه قانون را در سطح فرد و جامعه در هر شرائط منشإ اثر مى سازد, وجود نیروى اخلاقى و تعهد فردى و جمعى است و این نوع ضامن اجرا در درون ذات افراد و پیوسته با ایشان همراه است.

قوانینى که در دنیا موجود هستند, از لحاظ غرض و هدف بر دو گونه است:

1 - قوانینى که غایت آنها رفع هرج و مرج و حفظ امنیت جامعه است.

2 - قوانینى که غایت و غرض آنها, علاوه بر امنیت جامعه, وصول بشر است به نهایت درجه سعادت.

فقه اسلامى یکى از اینگونه قوانینى است که به نام قانون الهى به جامعه بشرى اعطإ شده و عمل به این قانون سعادت حقیقى بشر را از هر لحاظ تإمین مى کند 1.

از اینجاست که اهمیت ((قانون دینى)) بر ((قانون مدنى)) به خوبى آشکار مى گردد در واقع, ((حکم)) در دین به صورت ((وظیفه)) درمىآید و در ((قانون)) به صورت ((مقررات)) اجرإ مى شود و معلوم است که رعایت مقرراتى که قانون تعیین مى کند با اداى وظیفه اى که دین تکلیف مى کند, چه اندازه متفاوت است و از همین تفاوت اختلاف فاحشى نیز در تإمین سعادت جوامع پدیدار مى گردد.

این است که دادستان اسبق دیوان کشور ایالات متحده آمریکا نظر به همین مزیت است که پیروان این شریعت اطاعت از دستورات دینى را یک نوع فریضه وجدانى و واجب دینى مى شناسند و احکام آن را به دیده قداست و احترام مى نگرند در صورتى که قوانین وضعى و نظامات بشرى در نظر مردم هیچگونه قداست و روحانیتى ندارند و چه بسا که بسیارى از احکام و مقررات آن را به عنوان بارى گران تلقى مى کنند و به هر وسیله و از هر راه که میسر باشد, از زیربار آن مى گریزند ولى شریعت آسمانى اسلام, در نظر پیروان آن, پرتو اراده و مظهر رضاى خالق است و از این جهت تخلف از احکام آن به عقیده مسلمانان, گناهى بزرگ و مستوجب کیفر است چنانکه دکتر

((عبدالفتاح عبدالباقى)) که یکى از اعلام حقوق و رجال قانون عصر حاضر مى باشد, به همین مناسبت مى گوید:

((در قوانین وضعى سزاى جرم همراه جرم است الا این که این سزا همیشه سزاى دنیوى است زیرا واضع قانون وضعى; طبعا مالک آخرت نیست و نتیجه اینگونه کیفر دادن این است که هرکس بتواند خود را به گریزگاه قانون برساند, مجرم محسوب نمى شود)) 2.

و نیز دکتر ((محمد یوسف موسى)) در کتاب ((الفقه الاسلامى)) پس از نقل این بیان مى افزاید:

((اما قانون آسمانى, که عالیترین نمونه آن فقه اسلامى است, در خصوص سزاى اعمال راه و رسمى دیگر دارد زیرا هم در این دنیا پاداش و کیفر مى دهد و هم در آخرت. و جزاى اخروى همیشه بزرگتر از جزاى دنیوى است و به همین جهت شخص معتقد همیشه وجود پلیس سرى را در نهاد خود احساس مى کند که خود را از اطاعت اوامر و نواهى او ناگزیر مى بیند هرچند که در این دنیا فرار از کیفر براى او میسر باشد...)) 3.

از این جاست که دادستان دیوان کشور ایالات متحده آمریکا ((رابرت هوگوت جکسون)) در مقام مقایسه میان احکام دینى اسلام و حقوق مدنى آمریکا, مى گوید:

((قانون در آمریکا فقط یک تماس محدودى با اجراى وظایف اخلاقى دارد, در حقیقت یک شخص آمریکائى در همان حال که ممکن است یک فرد مطیع قانون باشد, ممکن است یک فرد پست و فاسدى هم, از حیث اخلاق باشد. ولى برعکس آن, در قوانین اسلامى, سرچشمه و منبع قانون اراده خدا است اراده اى که به رسول او محمد(ص)مکشوف و عیان گردیده است این قانون و این اراده الهى, تمام مومنان را جامعه واحدى مى شناسد, در اینجا مذهب, نیروى صحیح و سالم, التصادق دهنده جماعت مى باشد نه ملیت و حدود جغرافیایى.

در اینجا خود دولت هم مطیع و فرمانبر دار قرآن است... به نظر مومن, این جهان دهلیزى است به جهان دیگر که جهان بهتر باشد و قرآن قواعد و قوانین و طرز سلوک افراد را نسبت به یکدیگر و نسبت به اجتماع آنها معین مى کند تا آن تحول سالم را, از این عالم به عالم دیگر, تإمین نماید. غیر ممکن است تئوریها و نظریات سیاسى و یا قضایى را از تعلیمات پیامبر تفکیک نمود, تعلیماتى که طرز رفتار را نسبت به اصول مذهبى و طرز زندگى شخصى و اجتماعى و سیاسى همه را تعیین مى کند. این تعلیمات بیشتر وظیفه و تکلیف براى انسان تعیین مى کند تا حقوق. یعنى تعهدات اخلاقى که فرد ملزم به اجراى آن مى باشد, بیشتر مطمع نظر است و هیچ مقامى هم, در روى زمین نمى تواند فرد را از انجام آن معاف بدارد و اگر از اطاعت سرپیچى کند, حیات آینده خود را به مخاطره انداخته است)) 4.

زمینه سازى براى پذیرش احکام

براى این که قانونگذار, از وضع قانون به نتیجه مطلوب برسد, تنها دقت در تحسین و تحکیم قانون کافى نیست, بلکه علاوه بر این, لازم است که قانونگذار از طرف کسانى که قانون براى ایشان وضع شده, اطمینان حاصل نماید به این معنى که ضامن اجرائى در داخل قلوب و نفوس ایشان بگمارد و شک نیست که ضامن اجراى هر قانون ایمان مردم به عدالت قانون و خشنودى از مقررات آن است. چنانکه از قرآن و سنت استفاده مى شود, تشریعات اسلامى بیش از هر شریعت و قانون از این مزیت برخوردار است زیرا احکام و تکالیف خود را بر پایه هاى محکم و ایمان و اعتقاد اشخاص استوار ساخته است و علاوه بر این, زمینه سازى کلى به منظور جلب قبول و کسب پذیرش مردم, براى یکایک احکام به زمینه سازى جداگانه پرداخته و از این راه از منتهاى رضا و اطمینان مکلفین برخوردار شده است. اینک چند مورد را به عنوان مثال یادآور مى شویم:

یکى از احکام مهم اسلامى ((زکات)) است. زکات یک نوع ضریبه بر نصابهاى معین از دارائى است که مى باید از پاکیزه ترین قسمت مال پرداخت گردد و شکى نیست که دل برداشتن از مال دنیا کارى بس دشوار است و با خوى بخل که در طبیعت اغلب اشخاص وجود دارد, بسى ناسازگار مى باشد از این جهت شارع اسلام براى جایگزین ساختن این حکم در اعماق قلوب, با لطیف ترین وجهى به زمینه سازى پرداخته و با بیانى نافذ و موثر افکار را براى پذیرش این حکم آماده ساخته است.

چنانکه قرآن کریم در این باره فرموده است:

(خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها و صل علیهم ان صلاتک سکن لهم و الله سمیع علیم)5.

((از اموال آنها زکات بگیر تا به وسیله آن, آنان را پاک سازى و پرورش دهى و به آنها(هنگام گرفتن زکات)دعا کن که دعاى تو مایه آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست)) .

در این آیه به دو قسمت از فلسفه اخلاقى و اجتماعى زکات اشاره شده و خطاب به پیامبر فرموده: تو با این کار آنها را پاک مى کنى و نمو مى دهى, و آنها را از رذائل اخلاقى, از دنیاپرستى و بخل و امساک پاک مى کنى و نهال نوعدوستى و سخاوت و توجه به حقوق دیگران را در آنها پرورش مى دهى. از این گذشته, مفاسد و آلودگیهائى که در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتى و محرومیت گروهى از جامعه به وجود مىآید, با انجام این فریضه الهى بر مى چینى و صحنه اجتماع را از این آلودگیها پاک مى سازى. و نیز همبستگى اجتماعى و نمو و پیشرفت اقتصادى در سایه اینگونه برنامه ها تإمین مى گردد بنا بر این حکم زکات هم ((پاک کننده فرد واجتماع)) است و هم نمو دهنده بذرهاى فضیلت در افراد و هم سبب پیشرفت جامعه. و این رساترین تعبیرى است که درباره زکات مى توان گفت: از یکسو آلودگیها را مى شوید و از طرف دیگر تکاملآفرین است.

قران کریم با این بیان خاطرنشان ساخته است که پرداخت زکات به نفع خود مودیان زکات است زیرا از طرفى آئینه نفوس را از زنگار بخل و امساک مى زداید و از طرفى جامعه را از عوامل کینه و حسد پیراسته مى سازد.

بدیهى است, پس از ساختن چنین زمینه محکم در قلوب, آنگاه که فقه اسلامى جزئیات این حکم را بیان کند, هیچ شخص مسلمان و معتقد به قرآن و سنت به خود اجازه نمى دهد از پرداخت زکات امتناع ورزد.

نمونه دیگر, موضوع ((جهاد)) است و جاى تردید نیست که این خود حکمى بسیار دشوار است زیرا بیشتر مردم بیش از آنچه در بذل مال بخل مى ورزند, از بذل جان مضایقه دارند. از این رو قرآن در مقام ترغیب و تشویق به جهاد منطقى محکم بکار برده و اشعه انوار خیره کننده وحى را تا اعماق دلها نفوذ بخشیده و انجام این وظیفه را از جهان و آنچه در آن هست, برتر شمرده و شخص شهید را به وعده خلود در سراى سعادت و رضاى خداوند دلگرم و امیدوار ساخته و از آن جمله فرموده است:(کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسى إن تکرهوا شیئا و هو خیر لکم و عسى إن تحبوا شیئا و هو شر لکم والله یعلم و إنتم لا تعلمون)6.

((جهاد در راه خدا بر شما مقرر شده است درحالى که از آن اکراه دارید و چه بسا از چیزى اکراه داشته باشید, که خیر شما در آن است و یا چیزى را دوست بدارید که شر شما در آن است و خدا مى داند و شما نمى دانید)) .

این آیه اشاره به یک اصل اساسى در قوانین تکوینى و تشریعى خداوند مى کند و روح انقیاد و تسلیم را در برابر این قوانین در افراد انسان پرورش مى دهد و آن این که افراد بشر نباید در برابر قوانین پروردگار تشخیص خود را ملاک قضاوت قرار دهند, زیرا به طور مسلم علم آنها از هر نظر محدود و ناچیز و در برابر مجهولات آنها همچون قطره اى در برابر دریاست. بنابراین قوانینى که از علم خداوند سرچشمه مى گیرد, هرگز نباید در برابر آن روى درهم کشید, بلکه باید بدانند همه آنها به سود و نفع آنهاست 7.

همچنین در آیه دیگر جهاد در راه خدا را معامله اى سودآور تعبیر مى کند و شهادت یا پیروزى در میدان جهاد در راه خدا را مستوجب اجرى عظیم مى شمارد و این حقیقت را با بیانى نافذ و مهیج اینگونه بیان مى کند:

(فلیقاتل فى سبیل الله الذین یشرون الحیوه الدنیا بالاخره و من یقاتل فى سبیل الله فیقتل او یغلب فسوف نوتیه اجرا عظیما)8.

((کسانى که زندگى دنیا را به آخرت فروخته اند, باید در راه خدا پیکار کنند و آن کس که در راه خدا پیکار کند و کشته شود, یا پیروز گردد, پاداش بزرگى به او خواهیم داد)) .

آیه کریمه, مشعر بر جهت اهمیت جهاد است زیرا کسى در این پیکار قدم مى نهد که از سر جان در مى گذرد و چون خداوند عادل است اجرى براى مجاهد در راه خدا مقرر فرموده است که مناسب با بذل جان باشد و چون خداوند هر حسنه را به چندین برابر پاداش مى دهد, مى توان گفت که پاداش جهاد در راه خدا برون از حد و نهایت است.

ضمنا آیه به این معنى اشعار دارد که لازمه بهره مند شدن از این اجر بزرگ تنها کشته شدن نیست و آنان که موجب غلبه اسلام مى شوند و پس از جنگ زنده مى مانند, آنان نیز از این اجر عظیم برخوردارند.

و در مورد دیگر ((جهاد)) را به معامله اى تشبیه مى کند و خریدار را خدا و فروشنده را مردم مومن و مبیع را جان و مال ایشان و ثمن را بهشت و شروع به معامله را قیام به جهاد قرار مى دهد و این معامله پرسود را بر این گونه مطرح مى کند:

(ان الله اشترى من المومنین انفسهم و اموالهم بإن لهم الجنه یقاتلون فى سبیل الله فیقتلون و یقتلون وعدا علیه حقا فى التوراه و الانجیل و القرآن و من اوفى بعهده من الله فاستبشروا ببیعکم الذى بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم)9.