مقدمه:
پدیده جرم یکی از معضلات جامعه بشری است و در هر جامعهای درصدی از افراد بواسطه ارتکاب جرم مخل نظم اجتماعی و امنیت جامعه هستند. بنابراین مورد تعقیب سیستم قضایی قرار گرفته و اقدامات تأمینی و تربیتی در مورد آنها اعمال میشود مجازات حبس و زندان به عنوان یکی از مجازاتهای اصلی در قوانین کیفری پذیرفته شده و از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته است. در دهه اخیر با توجه به ازدیاد جرم و تبهکاری، برای مقابله با مجرمان و به منظور تأمین امنیت جامعه سیستمهای قضایی توجه بیشتری بر مجازات زندان معطوف نمودهاند و این امر سبب توسعه سیستم قضایی گردیده است. البته فلسفه استفاده از کیفر زندان در گذشته صرفاً مجازات و تنبیه مجرمان بوده است. حال آنکه جامعه امروزی به اصلاح و تربیت و بازپروری اجتماعی مجرمان توجه دارد و در سیستم قضایی نظام مقدس جمهوری اسلامی نیز به عنوان مرکز اصلاح و تربیت تلقی میشود. پس اگر زندان در سیستم قضایی جمهوری اسلامی ایران به منظور اصلاح و تربیت بکار گرفته میشود بایستی ساختار و عملکرد مطلوب داشته باشد. حال این مسأله مطرح است که وضعیت زندان‌های کشور چگونه است و مهمترین مشکلات و محدودیتها در چه زمینههایی است؟
اهداف:
هدف اصلی طرح فوق بررسی توصیفی زندان‌ها و تبیین مشکلات آنها است و موارد زیر مد نظر است.
1 بررسی ساختار فیزیکی زندان‌ها و مشکلات و محدودیتهای موجود
2 بررسی امکانات مالی و بودجه اختصاصی زندان‌ها
3 بررسی عملکرد زندان‌ها در زمینه برنامههای آموزشی و تربیتی
4 بررسی وضعیت کارکنان زندان‌ها
5 بررسی آمار زندانیان کل کشور
6 بررسی تناسب امکانات زندان‌ها با تعداد زندانیان
فرضیهها یا سئوالات اصلی پژوهشی:
1 ساختار فیزیکی زندان‌ها از نظر مساحت، امکانات حفاظتی، امکانات بهداشتی، آموزشی، تربیتی از قبیل کتابخانه، نمازخانه و کلاسهای آموزشی، امکانات ورزشی، سالن ملاقات و درمانگاه چگونه است؟
2 امکانات مالی و بودجه اختصاصی و تأمین منابع مالی زندان‌ها چگونه است؟
3 عملکردزندان‌ها درزمینه برنامههای آموزشی،تربیتی، اشتغال و درمان چگونه است؟
4 وضعیت کارکنان زندان‌های کشور بر اساس جنسیت، تحصیلات، وضعیت استخدامی چگونه است؟
5 وضعیت آمار زندانیان بر اساس وضعیت قضایی، ترکیب سنی، جنسیت، تحصیلات، گروه جرمی چگونه است؟
روش پژوهش:
طرح پژوهش: روش زمینهیابی
جامعه: کلیه زندان‌های ایران
نمونه: زندان‌های 5 استان تهران، خوزستان، کردستان، خراسان، مازندران
نمونهگیری: خوشهای چند مرحلهای و طبقهبندی نسبی
ابزار پژوهش: پرسشنامه و مصاحبه
سلامت روان در زندان هاى ایران
مفهوم زندان و کارکرد آن طى ادوار تاریخى تغییرات قابل ملاحظه اى داشته است و مى توان با قاطعیت گفت که همه این تغییرات در چارچوب و تحت تاثیر تحولات اجتماعى قرار داشته است.
در روزگاران قدیم که هنوز نظامات اجتماعى شکل و سازمانى مطابق امروز نداشتند، مجازات متخلفین تابع نظم و قاعده مشخص نبود و در موارد متعددى مجازات مجرم شامل خانواده او نیز مى شد. به تدریج و با گسترش ادیان اعم از توحیدى و غیر آن مجازات مجرمین سامان نسبى یافت؛ در تمامى این ادوار زندان به عنوان مکانى براى نگهدارى مجرمین وجود داشت اما نوع برخورد و نحوه نگرش نسبت به زندانى متفاوت بود.
از آغاز قرن هجدهم با شروع رنساس در اروپا برخى صاحب نظران همچون «سزار بکاریا» و «جرمى بنتام» به روش هاى مجازات اعتراض کردند. عمده تاکید آنها این بود که هدف از مجازات جلوگیرى از اقدام مجدد مجرم براى انجام جرم است، بنابراین بین مجازات و جرم باید تناسب لازم برقرار و از روش هاى غیرانسانى پرهیز شود. در قرن نوزدهم مطالعه درباره مجرمان گسترش قابل توجهى یافت. مطالعات لومبروز که بر ویژگى هاى جسمى مجرمان متمرکز بود تلاش داشت تا افراد مجرم و غیر مجرم را براساس ویژگى هاى جسمى از یکدیگر تشخیص دهد. با انتشار مطالعات روانکاوى فروید و دیگر شاگردان او زمینه مناسبى براى توجه به خصوصیات روانى زندانیان و مجرمین فراهم آمد، تا آنکه در آغاز قرن بیستم نیز به ویژگى هاى شخصیتى مجرمان زندانى توجه جدى شد. سرانجام همه این تلاش ها، تعدیل شرایط زندان و مجازات و تقویت رویکرد انسان گرایانه مبتنى بر حقوق بشر نسبت به مجرمین بود.
در قرن بیستم مکاتب جامعه شناختى نیز هر یک تلاش کردند تا تبیینى از جرم و به تبع آن زندان و زندانى ارائه دهند. جامعه شناسان مکتب شیکاگو با انجام مطالعاتى درباره جرم تاکید داشتند مجرم قربانى نابسامانى در محیط اجتماعى است بنابراین تغییر در سازمان اجتماعى مناطق جرم خیز مى تواند وضعیت موجود را بهبود بخشد و از بازتولید جرم جلوگیرى کند. طرح این نظر به منزله آن بود که مجرم خود قربانى شرایطى است که دیگران براى او ساخته اند، پس باید با وى بیش از گذشته مدارا کرد. «چیمبلیس» و دیگر جامعه شناسان مکتب تعارض اصرار داشتند که «جرم در جوامع سرمایه دارى وسیله بقاى کسانى است که هیچ منبع دیگرى براى بقاى خود در اختیار ندارند.» ( سخاوت، ۱۳۸۲ ) بنابراین آنها مسببان تعمیق شکاف طبقاتى و نابرابرى هاى اجتماعى را شایسته زندان و مجازات مى دانستند و نه مجرم و زندانى را. اگرچه این نظریه هیچ گاه در بین ارباب قدرت مقبولیت نیافت اما آثار و پیامدهاى مثبتى بر وضعیت زندان و زندانى گذارد و موجب کاهش خشونت علیه زندانیان، حذف مجازات اعدام، توجه بیشتر به اقشار فقیر، کاهش سرکوب جنبش هاى اعتراضى و حمایت از زندانیان گردید. ( سخاوت، ۱۳۸۲ )
به این ترتیب فرایند اصلاح وضعیت زندان متناسب با تحول روابط اجتماعى و تقویت جنبش هاى نظرى رادیکال خصوصاً جنبش هاى « نقد قدرت» طى شد. مقاله حاضر با تاکید بر فرایند طى شده تلاش دارد تصویرى از وضعیت سلامت روانى در زندان ها ارائه دهد. در اینجا موضوع بحث نگارنده زندان هاى عمومى و زندانى غیر سیاسى است. زندان هاى انفرادى وضعیتى به مراتب غیر انسانى تر از زندان هاى عمومى دارند که آثار مخرب و زیانبارى بر سلامت جسمى و روانى زندانیان بر جاى مى گذارند. در واقع در زندان انفرادى سرعت و شدت تخریب سلامت روانى و جسمى به طرز باور نکردنى در مقایسه با زندان عمومى افزایش مى یابد، که بحث درباره آن را باید به زمانى دیگر موکول کرد. همچنین این مقاله متمرکز بر زندانیان عادى و یا غیر سیاسى است. در واقع متغیر سیاسى بودن از یک سو مى تواند به تشدید روند فرسایش سلامت جسمى و روانى منجر شود و از سوى دیگر به کنترل و کاهش آن. در حالت اول به دلیل مجموعه محدودیت ها و فشارهایى که متوجه زندانیان سیاسى است شرایطى به مراتب وخیم تر را براى آنان در مقایسه با زندانیان عادى ایجاد مى کند. اما از جهت توانایى ها، قدرت انطباق و انگیزه زندانیان سیاسى توانایى هاى بیشترى براى تاب آورى در برابر شرایط دشوار زندان دارند. بنابراین بحث درباره سلامت روانى زندانى سیاسى را نیز باید از زوایایى متفاوت با زندانى عادى مطرح کرد که در حوصله این مقاله نمى گنجد.
با این مقدمات تلاش مى شود به چند سئوال مهم درباره زندانیان غیر سیاسى در زندان هاى عمومى پاسخ داده شود:
۱- آیا شیوع اختلالات روانى در زندان ها بیشتر از خارج زندان ها است؟
۲- آیا نوع اختلالات روانى شایع در زندان ها متفاوت از خارج زندان هاست؟
۳- زندان چه اثراتى بر وضعیت روانى زندانى دارد؟ باعث افزایش آن مى شود یا کاهش آن؟
۴- براى بهبود بهداشت روان در زندان ها چه باید کرد؟
• سلامت روان چیست
براساس نظر سازمان بهداشت جهانى ( WHO) سلامت حالتى است که بازگوى کمال صحت و راحتى جسمانى و روانى و رفاه اجتماعى است و فقط بر فقدان بیمارى یا نقص جسمانى دلالت ندارد. ( گولد، ۱۳۷۶ ) در برخى موارد «سلامت» (Health) و بهنجار (Normal) به گونه اى مطرح مى شوند که گویى هم معنا هستند. اما سلامت ممکن است یکى از حالت هاى متعارف و بهنجار باشد که از طریق قضاوت بر مبناى ارزش ها مشخص مى شود. سلامت جسمانى و روانى غالباً به صورتى تعریف مى شود که بتوان آن را با محیط اطراف و تعادل درونى انطباق داد. اکثر تعاریف سلامت روانى آن را با محیط فرهنگى مرتبط مى کنند. در هر حال در مطالعات درباره سلامت روان معیار یا ملاک مشخصى براى تعیین اینکه فرد یا افراد مبتلا به اختلالات روانى خاصى هستند، انتخاب مى شود.
• وضعیت سلامت روانى در ایران
پیش از آنکه به بحث درباره وضعیت سلامت روان در زندان ها پرداخته شود، لازم است تا تصویرى از وضعیت سلامت روان در ایران ارائه شود تا به این ترتیب بتوان وضعیت درون و برون زندان را مقایسه کرد. نتایج پژوهش هاى انجام شده در زمینه همه گیر شناسى اختلالات روانى در ایران نشان مى دهد که طیف شیوع این اختلالات بین ۹/۱۱ درصد تا ۲/۳۰درصد نوسان داشته است. در مطالعه اى که در سال ۱۳۷۹ در زمینه شیوع اختلالات حاد روانى انجام شد، نشان داده شد که ۸۷/۱۰ درصد افراد جامعه دچار اختلالات روانى حاد بوده و نیاز به کمک و درمان دارند. شایع ترین گروه اختلالات روانى در این مطالعه اختلالات اضطرابى با ۳۱/۸ درصد بود. احساس اضطراب دو مولفه دارد: با خبر شدن فرد از تغییرات جسمى خود ( مثل تپش قلب و تعریق ) و با خبر شدن از اینکه عصبى شده یا ترسیده است. در میان اختلالات اضطرابى، افسردگى بیش از دیگر موارد ملاحظه شده است. در پژوهش مورد بحث میزان شیوع اختلالات روانى در زنان تقریباً دو برابر مردان گزارش شده است به عبارت دیگر ۴۳/۱۴ درصد زنان و ۲۴/۷ درصد مردان دچار اختلال روانى بوده اند.
• وضعیت سلامت روان در زندان ها
مطالعات جرم شناسى خصوصاً پژوهش هاى متمرکز بر عوامل وقوع جرم تقریباً همگى نشان مى دهند که اختلال روانى یکى از عوامل مؤثر و مهم در وقوع جرم محسوب مى شود. از این رو زندان را باید محلى براى تجمع بیماران روانى مجرم قلمداد کرد و به این ترتیب قابل پیش بینى است که شیوع اختلالات روانى در زندان ها بیش از خارج زندان ها باشد، اگرچه این نکته را نیز نباید از خاطر برد که همه افراد مبتلا به بیمارى روانى لزوماً مجرم نیستند. اتفاقاً اینکه چرا همه افراد دچار تنش روانى دست به جرم و کج روى نمى زنند موضوع مهم مطالعات روانشناختى و جامعه شناختى است. جامعه شناسان نظریه کنترل به دنبال یافتن پاسخ به این سئوال بر چگونگى تضعیف کنترل هاى اجتماعى و حفاظ ها یا موانع درونى تاکید مى کنند. آنها مدعى هستند انحراف از هنجار زمانى پیش مى آید که هنجارها و قواعد رفتارى در فرد درونى نشده و یا قواعد و شیوه هاى اجرایى آن در جامعه شفاف نباشد یا دچار تضاد باشد. (سخاوت، ۱۳۸۲) این وضعیت را دورکیم چنین توصیف مى کند: «وقتى جامعه اى دچار شرایطى شود که او را اندوهناک، سرگشته و خشمگین مى سازد، چنین جامعه اى به اعضاى خود فشار مى آورد که از طریق انجام دادن اعمالى معنى دار، با اندوه و سرگشتگى و خشم خود شهادت دهند، جامعه به آنها گریستن، نالیدن و آسیب رسانیدن به خود یا دیگران را تحمیل مى کند.» ( گیدنز، ۱۳۶۲ ) به این ترتیب جدا از عوامل علت شناختى دورکیم نیز بر وجود اختلالات روانى ناشى از بحران هاى اجتماعى در مجرمین صحه مى گذارد. در ایران مطالعات در زمینه وضعیت روانى زندانیان چندان وسیع نیست. برخى از پژوهش هاى موجود مستقیماً مطالعات خود را بر روى شیوع بیمارى هاى روانى در زندان ها متمرکز کرده اند و برخى دیگر با بررسى جرایم و بعضى مشکلات روانى مثل اعتیاد وضعیت موجود را در زندان ها مورد ارزیابى قرار داده اند. همچنین بررسى شیوع اختلالات شخصیت در زنان زندان هاى اوین و رجایى شهر کرج در محدوده سنى ۱۸ تا ۴۰ سال نشان داد ۶۰ درصد آنان از اختلالات شخصیتى رنج مى برند. آزارطلبى از بالاترین نوع اختلال بود که در میان این گروه زنان گزارش شد. ( اولاد عبدالهادى، ۱۳۸۳ )
خاطر نشان مى سازد مطالعه اى که در سال ۱۳۵۰ برروى ۴۰ زن زندانى انجام شد نیز رابطه بین شخصیت ضد اجتماعى و ارتکاب جرم در زنان را مورد تایید قرار داد. ( فروزنده، ۱۳۵۰)
• اثرات زندان بر سلامت روان زندانیان
هدف از زندان اصولاً مجازات یا ایجاد ترس براى پیشگیرى از ارتکاب مجدد جرم و اصلاح مجرم است. نظریه کنترل با ترکیب عوامل ساختارى و فردى تبیین جامعى از فرایند بازپرورى و اصلاح مجرمان زندانى مى دهد، براساس این نظریه بازپرورى و اصلاح مجرمان نیازمند حفظ مجموعه اى از پیوندهاى اجتماعى با خانواده، جامعه و نهادهاى اجتماعى و مستلزم رشد مجموعه اى از خصیصه هاى فردى است. لذا براى جلوگیرى از تخلف و جرم تنها نباید به عوامل جرم توجه کرد بلکه برعکس باید به عوامل موثر در حفظ و تداوم رفتار صحیح از جمله سلامت روان اهمیت داد. در واقع همه کسانى که دچار مشکلات روانى مى شوند و زیر فشار ساخت هاى اجتماعى هستند، دست به جرم نمى زنند. در این زمینه تاثیر کنترل هاى اجتماعى و موانع درونى از اهمیت بسیارى برخوردار است.
• چه باید کرد
به نظر مى رسد اصلاح وضعیت کنونى زندان ها مى تواند به بهبود سلامت روان زندانیان کمک قابل توجهى نماید. در واقع اقداماتى که منجر به پیوستگى زندانیان با خانوادهایشان شود، رابطه آنها را با جامعه تعمیق نماید و خودپنداره مثبت را در آنها تقویت کند قطعاً نتایج و دستاوردهاى بهترى خواهد داشت. مطالعه سخاوت ( همان ) نشان داد زندانیانى که به فعالیت هاى فنى و حرفه اى اشتغال داشته اند، از امکانات بیشتر از جمله دسترسى به وسایل ارتباط جمعى برخوردار بوده اند و با مددکار بیشتر در ارتباط بوده اند خودپنداره مثبت ترى داشته اند و طى دوره زندان خودپنداره شان در جهت مثبت تغییر کرده است. براین اساس فهرستى از اقدامات را به منظور بهبود سلامت روان زندانیان مى توان پیشنهاد کرد:
۱- تقویت رویکرد علمى مدیریت زندان ها در برابر رویکردهاى پلیسى، امنیتى و قضایى
۲- افزایش تسهیلات متعارف در زندان ها از جمله بهداشت محیط، تلفن، کاهش تراکم جمعیت و بهبود وضعیت تغذیه
۳- تقویت برنامه هاى مراقبت بعد از خروج زندانیان
۴- تقویت برنامه هاى حرفه آموزى و اوقات فراغت
۵- افزایش امکانات براى ادامه تحصیل زندانیان
۶- تقویت کمى و کیفى واحدهاى مددکارى درون و بیرون زندان ها
۷- تقویت برنامه هاى خدمات بهداشت روان در زندان ها خصوصاً امکان دسترسى به روانپزشک و روانشناس
۸- تقویت برنامه هاى پژوهشى در زمینه سلامت روان زندانیان
بحث و نتیجهگیری:
بر اساس بررسی سئوالات و یافتههای بدست آمده تحقیق، مهمترین مشکلات زندان های کشور موارد ذیل است:
1 یکی از مهمترین مشکلات زندان‌های کشور کثرت جمعیت زندانیان در زندان‌ها و عدم تناسب تعداد کارکنان و امکانات زندان‌ها با زندانیان موجود است.
2 نگهداری زندانیان مواد مخدر با سایر زندانیان، بویژه زندانیان معتاد که در حدود 14 درصد زندانیان هستند و منجر به افزایش مصرف مواد مخدر در زندان و تسهیل اعتیاد به مواد مخدر در دیگر زندانیان می‌شوند.