دانلود مقاله تعلیم و تربیت در اسلام

بحث ما درباره تعلیم و تربیت در اسلام است .

تعلیم و تربیت ، بحث‏ ساختن افراد انسانها است .

یک مکتب که دارای هدفهای مشخص است و مقررات همه جانبه‏ای دارد و به اصطلاح سیستم حقوقی و سیستم اقتصادی و سیستم سیاسی دارد ، نمی‏تو اند یک سیستم خاص آموزشی نداشته باشد .

یعنی‏ مکتبی که می‏خواهد در مردم طرحهای خاص اخلاقی ، اقتصادی و سیاسی را پیاده‏ کند بالاخره اینها را برای انسانها می‏خواهد ، اعم از اینکه هدف، فرد باشد یا جامعه ، که این خود مسأله‏ای است ، که در همین جا باید بحث بشود .

اگر هدف ، جامعه باشد ، بالاخره این افراد هستند که به وسیله آنها باید این طرحها پیاده شود .

افراد باید آموزش ببینند و طوری پرورش پیدا کنند که همین طرحها را در اجتماع پیاده کنند .

و اگر هدف فرد باشد نیز ] بدیهی است که آموزش و پرورش افراد ضروری است ] .

در اسلام ، هم اصالت فرد محفوظ است و هم اصالت اجتماع ، یعنی فرد خودش خالی از اصالت نیست .

پس بالاخره طرحی و برنامه‏ای برای‏ ساختن فرد وجود دارد ، اعم از اینکه فرد را باید ساخت برای طرحهایی که‏ برای اجتماع و جامعه است - و این طرح و برنامه را به عنوان مقدمه ساختن‏ اجتماع در نظر بگیریم - یا فرد را باید ساخت از این نظر که هدف ، ساختن‏ افراد است ، و یا از یک نظر جمعی فرد باید ساخته بشود ، هم از آن جهت‏ که باید مقدمه‏ای و ابزاری برای ساختن اجتماع باشد و هم از نظر اینکه‏ خودش هدف است .

اینجاست که ما باید با اصول تعلیم و تربیت اسلامی آشنا بشویم .

اولا آیا اسلام برای مسأله تعلیم به عنوان آموزش دادن و آگاهی دادن اهمیتی‏ قائل است یا نه ؟

و به عبارت دیگر آیا اسلام عنایتی به پرورش عقل و فکر انسان دارد یا چنین عنایتی ندارد ؟

این همان مسأله علم است که از قدیم‏ میان علما مطرح بوده ، هم اصل مطلب که اسلام دینی است که به علم دعوت‏ کرده است ، و هم خصوصیات آن که آن علمی که اسلام به آن دعوت کرده است‏ چه علمی است ؟

که افرادی نظیر غزالی ، فیض و دیگران در این زمینه بحث‏ کرده‏اند .

و از نظر تربیت و پرورش هم که مقررات اخلاقی اسلام ، همه ، مقررات پرورشی انسانها است که انسانی که اسلام می‏خواهد پرورش بدهد ، انسان نمونه اسلام چگونه انسانی است و مدل آن انسان چگونه مدلی است .

البته مسائل دیگری هم در اینجا هست که مربوط به کیفیت اجرای مطلب است‏ ، یعنی هدفها مشخص ، ولی برای تربیت انسان از چه متود و روشی بایداستفاده کرد ؟

یعنی تا چه اندازه ملاحظات روانی در تعلیمات اسلامی منظور شده است ؟

مثلا در تعلیم و تربیت کودک چه دستورهایی رسیده و در آن‏ دستورها چقدر واقع بینی و ملاحظات روانی رعایت گردیده ، و درگذشته ، تعلیم و تربیتهای قدیمی ما چقدر منطبق با تعلیمات اسلامی بوده و چقدر نبوده ، و تعلیم و تربیتهای امروز ما چقدر منطبق است ؟

پرورش عقل مسأله اول که باید بحث کنیم همان مسأله پرورش عقل و فکر است .

در اینجا ما دو مسأله داریم ، یکی مسأله پرورش عقل ، و دیگر مسأله علم .

مسأله علم همان آموزش دادن است .

" تعلیم " عبارت است از یاد دادن .

از نظر تعلیم ، متعلم فقط فراگیرنده است و مغز او به منزله‏ انباری است که یک سلسله معلومات در آن ریخته می‏شود .

ولی در آموزش ، کافی نیست که هدف این باشد .

امروز هم این را نقص می‏شمارند که هدف‏ آموزگار فقط این باشد که یک سلسله معلومات ، اطلاعات و فرمول در مغز متعلم بریزد ، آنجا انبار بکند و ذهن او بشود مثل حوضی که مقداری آب در آن جمع شده است .

هدف معلم باید بالاتر باشد و آن اینست که نیروی فکری‏ متعلم را پرورش و استقلال بدهد و قوه ابتکار او را زنده کند ، یعنی کار معلم در واقع آتشگیره دادن است .

فرق است میان تنوری که شما بخواهید آتش از بیرون بیاورید و در آن بریزید تا این تنور را داغ کنید ، و تنوری‏ که در آن ، هیزم و چوب جمع است ، شما آتشگیره از خارج می‏آورید ،آنقدر زیر این چوبها و هیزمها آتش می‏دهید تا خود اینها کم کم مشتعل بشود و تنور با هیزم خودش مشتعل گردد .

چنین به نظر می‏رسد که آنجا که راجع به‏ عقل و تعقل - در مقابل علم و تعلم - بحث می‏شود نظر به همان حالت رشد عقلانی و استقلال فکری است که انسان قوه استنباط داشته باشد .

دو نوع علم جمله‏ای دارند امیرالمؤمنین که در نهج‏البلاغه است ( و من مدتها پیش ، ذهنم متوجه این مطلب شده بود و شواهدی هم برایش جمع کرده‏ام ( .

می‏فرمایند : « العلم علمان » ( و در یک نقل دیگر : » العقل عقلان ) ، علم‏ مطبوع و علم مسموع » ( یا : « عقل مطبوع و عقل مسموع ( ولا ینفع المسموع‏ اذا لم یکن المطبوع » ( 1 ).

علم دو علم است ، یکی علم شنیده شده ، یعنی‏ فرا گرفته شده از خارج ، و دیگر علم مطبوع .

علم مطبوع یعنی آن علمی که از طبیعت و سرشت انسان سرچشمه می‏گیرد ، علمی که انسان از دیگری یاد نگرفته و معلوم است که همان قوه ابتکار شخص‏ است .

بعد می‏فرماید : و علم مسموع اگر علم مطبوع نباشد فایده ندارد .

و واقعا هم همین جور است .

این را در تجربه‏ها درک کرده‏اید : افرادی هستند که اصلا علم مطبوع ندارند .

منشأ آن هم اغلب سوء تعلیم و سوء تربیت است‏ ، نه اینکه استعدادش را نداشته‏اند .

تربیت و تعلیم جوری نبوده که آن‏ نیروی مطبوع او را به حرکت درآورد و پرورش بدهد .

سیستم آموزشی قدیم و پرورش عقل اغلب سیستم آموزشی قدیم خودمان همین جور بوده .

شما می‏بینید که افرادی‏ - حال یا به علت نقص استعداد و یا به علت نقص تعلیم و تربیت - نسبت‏ به آن معلوماتی که آموخته‏اند درست حکم ضبط صوت را دارند .

کتابی را درس گرفته ، خیلی هم کار کرده ، خیلی هم دقت کرده ، درس به درس آن را حفظ کرده و نوشته و یاد گرفته ، بعد مثلا مدرس شده و می‏خواهد همان درس‏ را بدهد ، آنچه که در این کتاب و در حاشیه‏ها و شرح آن بوده ، همه را مطالعه کرده و از استاد فراگرفته است .

هر چه شما راجع به این متن و این‏ شرح و این حاشیه بپرسید ، خوب جواب می‏دهد ، یک ذره که پایتان را آن‏ طرف بگذارید ، او دیگر لنگ است ، معلوماتش فقط همین مسموعات است و اگر مطلب دیگری در جای دیگر باشد که او بخواهد از این مایه‏های معلومات‏ خودش آنجا نتیجه‏گیری بکند عاجز است .

و بلکه من دیده‏ام افرادی را که بر ضد آنچه که اینجا یاد گرفته‏اند آنجا قضاوت می‏کنند .

و لهذا شما می‏بینید که یک عالم ، مغزش جاهل است .

عالم است ولی مغزش مغز جاهل است .

عالم است ، یعنی خیلی چیزها را یاد گرفته ، خیلی اطلاعات دارد ولی آنجا که شما مسأله‏ای خارج از حدود معلوماتش طرح می‏کنید می‏بینید که با یک‏ عوام صد درصد عوام طرف هستید ، آنجا که می‏رسد ، یک عوام مطلق از آب‏ درمی‏آید .

غیبگو و پادشاه مثل معروفی است ( که البته افسانه است ) می‏گویند که یک غیبگو و رمالی ، علم غیبگویی و رمالی را به بچه‏اش آموخته بود .

خودش در دربار پادشاه حقوق خوبی می‏گرفت ، این علم را به بچه‏اش آموخته بود که بعد از خودش او این پست را اداره کند .

تا روزی که او را به پادشاه معرفی کرد .

پادشاه خواست که او را امتحان کند .

تخم مرغی در دستش گرفت و به او گفت : اگر گفتی که در دست من چیست ؟

او هر چه حساب کرد نفهمید که‏ چیست .

پادشاه گفت : وسطش زرد است و اطرافش سفید .

یک فکری کرد و گفت : این سنگ آسیائی است که در وسطش هویج ریخته‏اند .

پادشاه خیلی‏ بدش آمد و بعد پدرش را آورد و گفت : آخر این چه علمی است که به او آموخته‏ای ؟

!

گفت : علم را من خوب آموختم ولی این عقل ندارد .

آن حرف‏ اول را از روی علمش گفت ولی این دومی را از روی بی‏عقلیش گفت .

شعورش‏ نرسید که سنگ آسیا در دست انسان جا نمی‏گیرد .

این را عقل آدم باید حکم‏ بکند .

این داستان معروف است و من تا به حال از چند نفر شنیده‏ام .

می‏گویند : یک وقت یک خارجی آمده بود کرج ، با یک دهاتی روبرو شد .

این دهاتی‏ خیلی جوابهای نغز و پخته‏ای به او می‏داد .

هر سؤالی که می‏کرد خیلی عالی‏ جواب می‏داد .

بعد او گفت که تو اینها را از کجا می‏دانی ؟

گفت : " ما چون سواد نداریم فکر می‏کنیم " .

این خیلی حرف پرمعنایی است : آنکه‏ سواد دارد معلوماتش را می‏گوید ولی من فکر می‏کنم .

و فکر خیلی از سواد بهتر است .

این مسأله که باید در افراد و در جامعه رشد شخصیت فکری و عقلانی پیدا بشود یعنی قوه تجزیه و تحلیل در مسائل پیدا بشود ( 1 ) ، یک مطلب اساسی‏ است ، یعنی در همین آموزشها و تعلیم و تربیتها در مدرسه‏ها وظیفه معلم‏ بالاتر از اینکه به بچه یاد می‏دهد اینست که کاری بکند که قوه تجزیه و تحلیل او قدرت بگیرد ، نه اینکه فقط در مغز وی معلومات بریزد ، که اگر معلومات خیلی فشار بیاورد ذهن بچه راکد می‏شود .

در میان علما ، افرادی که خیلی استاد دیده‏اند ، من به اینها هیچ اعتقاد ندارم .

به همین دلیل اعتقاد ندارم که خیلی استاد دیده‏اند ، همان که‏ برایشان باعث افتخار است .

مثلا می‏گویند : " فلان کس سی سال به درس‏ مرحوم نائینی رفته ، یا بیست و پنج سال متوالی درس آقا ضیاء را دیده " .

عالمی که سی سال یا بیست و پنج سال عمر را یکسره درس این استاد و آن‏ استاد را دیده ، او دیگر مجال فکر کردن برای خودش باقی نگذاشته ، دائما می‏گرفته ، تمام نیرویش صرف گرفتن شده ، دیگر چیزی نمانده برای آنکه با نیروی خودش به مطلبی برسد .

شباهت مغز و معده مغز انسان ، درست حالت معده انسان را دارد .

معده انسان باید غذا را از بیرون به اندازه بگیرد و با ترشحاتی که خودش روی غذا می‏ریزد آن را به‏ اصطلاح بسازد .

و باید معده اینقدر آزادی و جای خالی داشته باشد که به آسانی بتواند غذا را زیرو رو کند ، اسیدها و شیره‏هایی را که باید ، ترشح نماید و بسازد .

ولی معده‏ای که مرتب بر آن‏ غذا تحمیل می‏کنند و تا آنجا که جا دارد به آن غذا می‏دهند ، دیگر فراغت ، فرصت و امکان برایش پیدا نمی‏شود که این غذا را درست حرکت بدهد و بسازد .

آنوقت می‏بینید اعمال گوارشی اختلال پیدا می‏کند و عمل جذب هم در روده‏ها درست انجام نمی‏گیرد .

مغز انسان هم قطعا همین‏جور است .

در تعلیم و تربیت باید مجال فکر کردن به دانش آموز داده بشود و او به فکر کردن ترغیب گردد .

ملاک ، زیاد استاد دیدن نیست ما در میان استادهای خودمان آن استادهایی را می‏دیدیم ابتکار دارند که‏ زیاد معلم ندیده بودند .

شیخ انصاری که یکی از مبتکرترین فقهای صدو پنجاه‏ سال اخیر است ، از تمام علمای فعلی کمتر استاد دیده ، یعنی دوره استاد دیدنش بسیار کم بوده است .

طلبه‏ای بود که رفت نجف .

مختصری استادهای‏ نجف را دید .

بعد خودش راه افتاد دنبال استادهای متنوع .

رفت مشهد .

مدتی در مشهد ماند .

خیلی نپسندید .

به تهران آمد .

تهران هم خیلی نماند .

رفت اصفهان ، اصفهان کمی بیشتر ماند .

آقا سید محمد باقر حجه الاسلام ، در این شهر و معلم " رجال " بود .

در فن " رجال " چیزهایی یاد گرفت‏ .

بعد رفت کاشان .

سه سال کاشان ماند .

نراقیها کاشان بودند .

آنجا از همه جا بیشتر ماند .

یعنی همه دوره معلم دیدن او ، اگر حساب کنید به ده‏ سال نمی‏رسد .

در صورتی که دیگران بیست سال و بیست و پنج سال و سی سال معلم دیده‏اند .

آقای بروجردی را اغلب ایراد می‏گرفتند که کم استاد دیده ، و از نظر ما حسنش همین بود که خیلی استاد ندیده بود .

ایشان هم کم استاد ندیده بود ، ده دوازده سال استادهای درجه‏ اول دیده بود ، هفت هشت سال نجف و سه چهار سال اصفهان استاد دیده بود ، ولی نجفیها قبولش نمی‏کردند ، می‏گفتند این استاد کم دیده ، مثلا باید سی‏ سال استاد دیده باشد .

و به همین دلیل که کمتر استاد دیده بود ، ابتکارش‏ از اغلب آن علما بیشتر بود ، یعنی فکر می‏کرد ، مسائل ، مسائلی است که‏ خودش فکر می‏کرد .

مجال فکر کردن داشت .

به هر حال خیال نمی‏کنم این مسأله جای تردید باشد که در آموزش و پرورش‏ ، هدف باید رشد فکری دادن به متعلم و به جامعه باشد .

تعلیم دهنده و مربی هر که هست : معلم است ، استاد است ، خطیب است ، واعظ است ، باید کوشش کند که { به شخص } رشد فکری یعنی قوه تجزیه و تحلیل بدهد ، نه اینکه تمام همش این باشد که هی بیاموزید ، هی فراگیرید ، هی حفظ کنید .

در این صورت چیزی نخواهد شد .

و آنچه که ما راجع به تعقل می‏بینیم ، تعقل همان فکر کردن است ، نیروی فکر کردن خود شخص است که استنباط بکند ، اجتهاد بکند ، رد فرع بر اصل بکند .

ما در میان استادهای خودمان آن استادهایی را می‏دیدیم ابتکار دارند که‏ زیاد معلم ندیده بودند .

آقا سید محمد باقر حجهالاسلام ، در این شهر و معلم " رجال " بود .

مفهوم اجتهاد مرحوم آقای حجت یکوقت حرف خیلی خوبی درباب اجتهاد زد .

گفت : اجتهاد واقعی اینست که وقتی یک مسأله جدید که انسان هیچ سابقه ذهنی‏ ندارد و در هیچ کتابی طرح نشده به او عرضهشد ، فورا بتواند اصول را به طور صحیح تطبیق کند و استنتاج نماید ، والا انسان مسائل را از " جواهر " یاد گرفته باشد ، مقدمه و نتیجه ( صغری و کبری و نتیجه ) همه را گفته‏اند ، او فقط یاد می‏گیرد [ و می‏گوید ] من‏ فهمیدم صاحب " جواهر " چنین می‏گوید ، بله ، من هم نظر او را انتخاب‏ کردم ، این اجتهاد نیست ، همین کاری که اکثر می‏کنند .

اجتهاد ، ابتکار است و اینکه انسان خودش رد فرع بر اصل بکند .

و لهذا مجتهد واقعی در هر علمی همین طور است .

همیشه مجتهدها عده‏ای از مقلدها هستند ، مقلدهایی در سطح بالاتر .

شما می‏بینید در هر چند قرن یک نفر پیدا می‏شود که اصولی را تغییر می‏دهد ، اصول دیگری به جای آن می‏آورد و قواعد تازه‏ای ابداع می‏کند ، بعد همه مجتهدها از او پیروی می‏کنند .

مجتهد اصلی همان یکی است ، بقیه مقلدهایی به صورت مجتهد هستند که از این مقلدهای معمولی کمی‏ بالاترند .

مجتهد واقعی در هر علمی همین جور است در ادبیات این جور است ، در فلسفه و منطق این جور است ، در فقه و اصول اینجور است ، در فیزیک و ریاضیات اینجور است .

شما می‏بینید در فیزیک ، یک نفر می‏آید یک مکتب فیزیکی می‏آورد ، بعد تمام علمای فیزیک تابع او هستند .

این را که مکتب جدیدی می‏آورد و مکتب قابل قبولی هم می‏آورد که افکار را تابع‏ فکر خودش می‏کند باید گفت مجتهد واقعی .

ولی تفکر بدون تعلیم و تعلم امکان پذیر نیست .

مایه اصلی تفکر ، تعلیم‏ و تعلم است .

( البته ما فکرهای عقلانی را داریم می‏گوئیم و به مسأله وحی‏ فعلا کاری نداریم ) .

و اینکه در اسلام دارد که تفکر عبادت است غیر از اینست که تعلم عبادت است .

این دو مسأله است .

ما یکی درباب تعلیم و تعلم داریم که تعلیم عبادت است ، تعلم عبادت است ، و یکی درباب تفکر داریم که تفکر عبادت است ، و آنچه درباب تفکر داریم بیشتر است از آنچه که در باب تعلم داریم .

مثلا : « افضل العبادش التفکر » ( 1 ) .

یا : « لا عبادش کالتفکر » ( 2 ) .

یا : » کان اکثر عبادش ابی ذر لتفکر » ( 3 ) .

و در این زمینه البته خیلی‏ هست ، و این غیر از مسأله تعلم است .

در تفکر ، گذشته از نتیجه‏ای که‏ انسان از فکر خود می‏گیرد ، فکر خود را رشد می‏دهد .

در قرآن راجع به تفکر و تعقل ، مطلب زیاد داریم .

لزومی هم ندارد که بخواهیم آیات قرآن در این زمینه را جمع بکنیم .

خیلی موارد داریم که قرآن دعوت به تفکر و تعقل‏ کرده است .

دعوت اسلام به تعلیم و تعلم و اما مسأله دیگر مسأله علم و تعلم است که این دیگر فراگیری است که‏ افراد از یکدیگر فرا بگیرند .

خیال نمی‏کنم نیازی باشد که راجع به دعوت‏ اسلام به تعلیم و تعلم بحثی بکنیم ، زیرا امر واضحی است .

باید در حدود علم اسلامی و تعلیمات اسلامی بحث کنیم که آن علمی که اسلام دعوت می‏کند چه‏ علمی است ، والا همین که در اولین آیات وحی می‏فرماید : « اقرأ باسم ربک‏ الذی خلق ، خلق الانسان من علق ، اقرأ وربک الاکرم ، الذی علم بالقلم ، علم » « الانسان مالم یعلم »( 1 ) ، بهترین شاهد است بر عنایت فوق‏العاده اسلام‏ به تعلیم و تعلم .

« الذی علم بالقلم ».

قلم [ مظهر ] سواد و نوشتن است‏ .

آیات دیگر : » هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون »( 2 ) .

» وقال الذین اوتوا العلم ویلکم ثواب الله خیر لمن آمن و عمل صالحا ( 3 ) .

همچنین پیغمبر اکرم فرمود : « بالتعلیم ارسلت » ( 4 ) من فرستاده شدم‏ برای تعلیم .

در آن داستان معروف که وارد مسجدشان شدند و دو حلقه جمعیت‏ دیدند که در یکی مردم مشغول عبادت بودند و در دیگری مشغول تعلیم و تعلم‏ ، فرمود : « کلاهما علی خیر » هر دو کار خوب می‏کنند « ولکن بالتعلیم‏ ارسلت » ولی من برای تعلیم فرستاده شده‏ام .

و بعد خود حضرت آمدند در آن‏ جمعی که مشغول تعلیم و تعلم بودند نشستند .

آیه دیگر : « هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلو علیهم آیاته‏ ویزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمه »( 5 ) .

« یزکیهم »بیشتر به پرورش‏ می‏خورد و مربوط به تربیت است .

« ویعلمهم الکتاب والحکمه ».

حالامقصود از کتاب هر چه هست ، مطلق کتاب است [ یا قرآن ] بالاخره کتاب و حکمت با یکدیگر توأم شده است .

" حکمت " دریافت حقیقت است و در این بحثی نیست .

بحث اینکه چی حکمت است و چی حکمت نیست بحث صغروی‏ است .

هر دریافت حقیقتی را حکمت می‏گویند .

» یؤتی الحکمه من یشاء ، ومن یؤت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا »( 1 ).

پس در این جهت که اسلام به طور کلی دعوت به تعلیم و تعلم کرده است ، یعنی هدف اسلام و جزء خواسته‏های اسلام عالم بودن امت اسلامی است بحثی‏ نیست ، " « طلب العلم فریضه علی کل مسلم » " از مسلمات احادیث نبوی‏ است ، و " مسلم " در اینجا خصوصیت ندارد و مقابل " مسلمه " نیست .

کدام علم ؟

در مسأله تعلیم و تعلم ، عمده اینست که ما ببینیم حدود این مطلب‏ چیست ؟

من در یک سخنرانی که در " گفتار ماه " ( 1 ) چاپ شده به نام‏ " فریضه علم " بحثی را طرح کردم که بعضی علمها واجب عینی است ، یعنی‏ خود آن علم به عنوان یک اعتقاد بر هر مسلمانی لازم و واجب است ، مثل‏ معرفهالله ، علم بالله و ملائکته و کتبه و رسله و الیوم الاخر ، آن مقدار که مقدمه ایمان یا از شرایط ایمان است ، چون ایمان در اسلام گرایش عن علم است نه گرایش عن تقلید .

این علم واجب عینی‏ است .

این را همه علما ذکر کرده‏اند .

پس " « طلب العلم فریضه » " قدر مسلم شامل آن علمهایی که از شرایط ایمان است هست .

از این که‏ بگذریم ، باید ببینیم که [ این علم ] چیست ؟

یک بحث تقریبا لغو و بیهوده‏ای میان اصناف علمای اسلامی در گرفته راجع‏ به اینکه این علمی که فریضه است چه علمی است ؟

فقها گفتند که مقصود علم‏ فقه است برای اینکه مقدمه عمل است .

علمای اخلاق گفتند خیر ، علم اخلاق‏ خیلی از آن لازمتر و واجبتر است .

علمای کلام گفتند علم کلام است .

علمای‏ تفسیر گفتند علم تفسیر و کتاب الله است .

ولی این دیگر بحث ندارد ، زیرا علم یا خودش هدف است و یا مقدمه است برای هدفی .

هر جا که خودش‏ هدف است ، واجب است ، مثل همین اصول عقاید .

هر جا هم که خودش هدف‏ نیست .

اگر هدفی از هدفهای اسلامی متوقف به آن باشد ، از باب مقدمه‏ واجب ، واجب می‏شود .

خود فقها این سخن را می‏گویند که آموختن مسائل ، واجب مقدمی ولی واجب تهیؤی است ، و به اصطلاح واجب نفسی تهیؤی است ، یعنی آن چیزی که بر ما واجب است عمل کردن است ، مثلا ما باید نماز بخوانیم ، ولی اینکه انسان بخواهد درست نماز بخواند ، بدون اینکه مسائل‏ نماز را بداند امکان ندارد .

پس برای اینکه انسان برای خواندن نماز آماده شود ، یعنی بتواند نماز را صحیح بخواند ، واجب است مسائل نماز را یاد بگیرد .

اختصاص به نماز و روزه و اینگونه تکالیف ندارد ، هر وظیفه‏ای از وظایف اسلامی که نیازمند به علم باشد ، همان علم برایش واجب‏ می‏شود به عنوان یک واجب نفسی تهیوی ، یعنی واجبی که ما را آماده‏ می‏کند برای واجب دیگر ، اجبی که نوعی واجب مقدمی است .

علم اخلاق هم‏ طبعا { یک واجب نفسی تهیؤی است } .

اسلام از ما یزکیهم می‏خواهد ، تزکیه‏ نفس می‏خواهد ، آن هم که بدون علم ممکن نیست ، پس آموختن مسائل روانی و اخلاقی ، مقدمه برای اینکه تزکیه نفس حاصل بشود لازم است .

همچنین وقتی‏ ما باید یک سلسله دستورات را از قرآن بیاموزیم ، بدیهی است آموختن خود قرآن و تفسیر آن واجب است .

و دائره علم آنوقت توسعه پیدا می‏کند که ما گذشته از واجبهای عینی یک سلسله واجبهای کفائی داریم ، یعنی واجبهایی که‏ باید بر اساس تقسیم کار صورت بگیرد .

نظیر اینکه وجود پزشک لازم است ، پس علم پزشکی واجب کفائی است ، یعنی واجب است به طور وجوب کفائی که‏ در میان مردم به قدر کفایت پزشک باشد که بیماران به آنها مراجعه کنند .

پزشک که بدون علم نمی‏شود ، و یا همین جور از زمین نمی‏روید ، از آسمان هم‏ که نمی‏افتد ، همین انسانها باید پزشک بشوند ، پس باید علمش را بیاموزند .

آنکه اسلام می‏خواهد اینست که پزشک لازم است ، ولی بدیهی است‏ که مقدمه‏اش را هم باید تهیه کرد .

اینست که علم پزشکی واجب کفائی است‏ .

حدش چیست ؟

حد معین ندارد ، در هر زمانی به هر حدی که امکان دارد ، به همان حد واجب است .

یک زمان بر مردم واجب بود " قانون " بوعلی‏ را بخوانند ، امروز واجب است که یک چیز دیگر بخوانند ، چون بهتر از آن‏ آمده .

مثال دیگر " تجارت " است .

آیا در نظام اقتصادی اسلام وجود یک عده‏ واسطه که کالا را از تولید کننده به مصرف کننده برسانند تأیید و تثبیت‏ شده که عده‏ای شغل آزادی به عنوان واسطه میان مصرف کننده و تولید کننده داشته باشند ؟

اگر تأیید شده ، علم‏ تجارت هم آموختنش واجب است .

مثال دیگر : قرآن می‏فرماید : » أعدوا لهم ما استطعتم من قوه ومن رباط الخیل ترهبون به عدو الله‏ وعدوکم »( 1 ) .

آیا تهیه قوه به اندازه‏ای که « ترهبون به عدو الله‏ وعدوکم »واجب است یا واجب نیست ؟

بله واجب است .

ولی این کار خود به خود که انجام نمی‏شود ، با بیل برداشتن که قوه به دست نمی‏آید ، قوه به‏ دست آوردن راه دارد ، راهش هم علم است .

در چه حد ؟

همان حدی که‏ » ترهبون به عدو الله وعدوکم »که در زمانهای مختلف ، مختلف می‏شود .

بنابراین « طلب العلم فریضه علی کل مسلم » تکلیفش روشن است : بعضی‏ از علمها واجب عینی است و بر هر فردی واجب است ، و بعضی از علمها واجب کفائی است به اعتبار اینکه مقدمه یک واجب [ کفائی ] است و مقدمه واجب ، واجب است .

بنابراین ، جای شک و شبهه در این جهت نیست‏ چون بعضی‏ها می‏گویند این علمی که واجب است فقط و فقط اختصاص دارد به‏ علوم دینی ، یعنی علومی که موضوع آن علوم ، مسائل دینی است ، یعنی‏ آموختن خود دین .

نه ، آموختن خود دین یک علم است ، آموختن چیزی که‏ انسان وظیفه دینیش را [ به وسیله آن ] بخواهد انجام بدهد علم دیگری است‏ .

منحصر نیست که مردم باید خود دین را بیاموزند اما آن چیزهایی را که‏ اجرای دین موقوف به آنها است دیگر نیاموزند .

باید آنها را هم‏ بیاموزند .

منتها خود دین را که باید بیاموزند ، قسمتی از آن ، واجب‏ مستقل و عینی [ است مثل معرفه الله ] و قسمت دیگر واجب مقدمی است { مثل آموختن احکام نماز } .

چه کسی گفته ما دین را باید بیاموزیم ؟

اسلام‏ که نگفته دین را بیاموزید ، گفته دین را عمل کنید ، ولی وقتی می‏خواهیم‏ دین را عمل کنیم بدون آموختنش ممکن نیست .

پس باید دین را بیاموزیم تا به آن عمل کنیم .

در آن وظائف دیگری هم که دین به عهده ما گذاشته است مثل تأمین پزشک مورد نیاز جامعه اسلامی بدیهی است که تا وظائف‏را نیاموزیم نمی‏توانیم عمل کنیم .

باید وظائف را بیاموزیم تا بتوانیم عمل‏ کنیم .

به هر حال مطلب خیلی واضح و روشن است .

پس ما تا اینجا به دو مسأله اشاره کردیم ، یکی اینکه در تعلیم و تربیت اسلامی ، به مسأله رشد فکری و تعقل اهمیت فراوان داده شده ، و دیگر اینکه به خود تعلیم [ نیز اهمیت داده شده است ] ، و تعلیم هم یک‏ حدود مشخص ندارد که بگوئیم علم کلام چطور ؟

علم تفسیر چطور ؟

علم اخلاق‏ چطور ؟

فیزیک چطور ؟

ریاضیات چطور ؟

اسلام نیامده که علوم را مشخص کند و بگوید فیزیک بیاموزید یا نیاموزید ، ریاضیات بیاموزید یا نیاموزید ، فلسفه بیاموزید یا نیاموزید .

یک چیزهایی گفته که آنها را باید انجام‏ داد ، و آنها توقف دارد به آموختن اینها ، پس باید اینها را آموخت .تربیت عقلانی انسان در جلسه پیش بحث ما در اطراف این مطلب دور می‏زد که در اسلام هم‏ دعوت به علم شده است و هم دعوت به عقل ( به معنی تعقل ) و فرق این دو را ذکر کردیم که علم به معنی آموزش و فراگیری است ، ولی تنها فراگیری‏ کافی نیست و آنچه که در زمینه فراگیری ضرورت دارد ، مسأله تفکر کردن در ماده‏های فرا گرفته شده است .

اول در نظر داشتم که به همین خلاصه اکتفا کنیم و بگذریم ، ولی بعد رجوع کردم به یادداشتهایی که چندین سال پیش در موضوع عقل و فکر داشتیم ، دیدم مسائلی هست که حیف است ولو به طور اجمال آنها را ذکر نکنیم .

گواینکه اغلب که بر این مسائل عبور می‏کنیم‏ خیال می‏کنیم که یک عده مسائل نظری بیان شده‏اند ، ولی هدف از این بیانها تعلیم و تربیت است ، و اینها برای آن گفته شده است که افراد مسلمان‏ باید اینجور بار بیایند .

ابتدا از آنچه که درباب عقل آمده است شروع‏ می‏کنیم .

عقل باید غربال کننده باشد روایت بسیار معروفی داریم که در " کتاب العقل و الجهل " کافی ، بحار و تحف العقول آمده است ( 1 ) و روایتی است که " هشام‏بن الحکم " ( 2 ) متکلم معروف نقل کرده است از حضرت موسی بن جعفر علیه‏السلام خطاب‏ به خود هشام که روایت بسیار مفصلی است و من قسمتهایی از آن را سالها پیش یادداشت کردم و اکنون همان قسمتها را برای شما می‏خوانم .

در آنجا حضرت استناد می‏فرمایند به یک آیه در قرآن که در سوره " زمر " است و می‏فرماید : « فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هدیهم‏ الله الله و اولئک هم اولوا الالباب »( 3 ) .

آیه عجیبی است : بشارت بده بندگان مرا ، آنان که سخن را استماع‏ می‏کنند ( 4 ) .

بعد چکار می‏کنند ؟

آیا هر چه را شنیدند همان را باور می‏کنند و همان را به کار ی‏بندند ، یا همه را یکجا رد می‏کنند ؟

فیتبعون احسنه »، نقادی می‏کنند ، سبک سنگین می‏کنند ، ارزیابی می‏کنند ، آن را که بهتر است انتخاب می‏کنند و آن بهتر انتخاب شده را پیروی‏ می‏نمایند .

آنوقت می‏فرماید : چنین کسانی هستند که خدا آنها را هدایت‏ کرده ( یعنی هدایت الهی یعنی این ، استفاده از نیروی عقل یعنی این ) » و اولئک هم اولوا الالباب »ا ینها به راستی صاحبان عقل هستند .

این ، دعوت عجیبی است .

حضرت خطاب به هشام اینطور می‏فرماید : « یا هشام ان الله تبارک و تعالی بشر اهل العقل و الفهم فی کتابه فقال » خدا اهل عقل و فهم را بشارت داده و فرموده : « فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه .

.

» از این آیه و حدیث کاملا پیداست که یکی از بارزترین صفات عقل برای‏ انسان همین تمییز و جدا کردن است ، جدا کردن سخن راست از سخن دروغ ، سخن ضعیف از سخن قوی ، سخن منطقی از سخن غیر منطقی ، و خلاصه غربال کردن‏ .

عقل آنوقت برای انسان عقل است که به شکل غربال دربیاید ، یعنی هر چه‏ را که وارد می‏شود سبک سنگین کند ، غربال کند ، آنهایی را که به درد نمی‏خورد دور بریزد و به درد خورها را نگاه دارد .

حدیثی هست که ظاهرا از پیغمبر اکرم ، و ناظر به همین مطلب است ، و از این احادیث زیاد است .

می‏فرماید : « کفی بالمرء »