چکیده
خوشنویسی هنری است که می تواند ذوق و استعداد و انرژی افزوده جوان در راستای بسیار زیبایی قرار داده و بدین ترتیب با به کمال رساندن پیام های هنری و جنبه های اجتماعی ،معنویت را در جامعه گسترش دهد
بر کسی پوشیده نیست که در میان عرصه‌های هنر اسلامی خوشنویسی از آن جهت حائز اهمیت است که این هنر در دامان قرآن کریم پا به عرصه وجود گذاشته، چنانکه این هنر مقدس رابطه‌ای نزدیک با طهارت روح، تهذیب نفس و جاودانگی وجدان خوشنویس دارد.
همراهی هنر خوشنویسی با مضامین دینی، فرهنگی، اخلاقی، عرفانی و کتابت قرآن کریم عامل و زمینه اعتلای این هنر را فراهم آورده و این هنر جزیی از دین و فرهنگ است و با کلام وحی و مفاهیم آن ارتباط دارد.
مقدمه
عاشقی هنر و کاسبی هنر، ٢ مقوله متفاوت هستند که هنرمندان در دنیای ماشینی و مدرن باید مواظب باشند تا اسیر اهداف آن که همانا دوری از اصالت ها و هویت هاست نشوند که متأسفانه ناخواسته بحث آداب معنوی در هنر کمرنگ شده که این بیشتر شامل هنر های مدرن است و هنرمندان هنر های سنتی همچنان به آداب معنوی عشق می ورزند ولی به لحاظ ارتباط کم مردم با هنرهای سنتی این دلباختگی آنان را کمتر مشاهده می کنند و کاسبی هنر که مختص هنرهای مدرن است بیشتر خودنمایی می کند و در این میان هنرمند نما با هنرمند واقعی در نگاه عام یکی به نظر می رسند که باید تلاش کرد و تأثیرات آداب معنوی را در هنر خوشنویسی نشان داد.
خوشنویسی و معنویت :
در تاریخ هنر ایرانی – اسلامی، هیچ‌یک از هنرها به اندازه هنرخوشنویسی مستعد پذیرش رنگ و بوی قداست نبوده است.
شاید بتوان گفت که هم جواری این هنر با کلام وحی سبب شده تاخوشنویسی تا به این اندازه قدسی و معنوی جلوه داده شود. هنرمندان برای دستیابی به صورت متعالی درتلاش بودند و همین تلاش‌ها سبب شد تا هنرخوشنویسی به تعبیری به یک آیین قدسی بصری درآید. کلام آسمانی توسط خوشنویس صورت زمینی می‌گرفت و همین ترجمان وحی سبب تعالی هنرخوشنویسی شد. در واقع خوشنویسی صورتی بود تا معانی کلام الهی جاودانه شود وهمین ارتباط بین صورت و معنا باعث شد تا خوشنویسی اگر نتواند هم سنگ معنای آسمانی باشد لااقل ظرف مناسبی باشد تا معانی عوالم باقی مظروف آن شود.
اگر کسی بخواهد خوشنویسی را از چنین منظری به نظاره نشیند به حکم عقل و فطرت باید به آغاز و پیدایی این هنر رجوع کند؛ آغازی که مسلمانان آن را به کاتب وحی، امیرالمومنین علی(ع) نسبت می‌دهند. علاوه براین سرآغاز شگفت، بسیاری ازعرفا وحکما طی سالیان متمادی به شرح قداست و کرامت این هنرپرداخته‌اند و ازآن جاست که خوشنویسی بیش از آنکه به چشم ممارست و تمرین هنری دیده شود، به چشم ریاضت و سیر و سلوک نگریسته می‌شود و خوشنویس را از آن رو هنرمند می‌دانند که در فرهنگ و سنت ایرانی- اسلامی، هنرمند کسی است که به فضل و کمال آراسته باشد.
در این مفهوم خوشنویس هنرمندی است که با جهد و تلاش بسیار و با توشه معرفت، راه تعالی و کمال را می‌پیماید و هرچه فضل او افزونترباشد، خطوطی که می‌نگارد از صلابت و پختگی بیشتری برخورداراست و از همین منظر خط و کتابت، محلی است برای تجلی روح هنرمند خوشنویس.
تقدس خوشنویسی و جایگاه آن در عرفان اسلامی :
خط و خوشنویسی پس از طی فراز و نشیب هایی بسیار در دوره های مختلف تاریخ ، امروزه از ارکان مهم ارتباطات وروابط های انسانی بشمار می رود . خط و خوشنویسی در دین مبین اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد،چنانکه پروردگار جهانیان در قرآن کریم به" قلم " قسم می خورد و کتابت را مهم بر می شمارد. همچنین بنا برروایات معتبر از معصومین (ع) نیز بر نیکو نوشتن سفارشات فراوانی شده است که می توان به حضرت مولی الموحدین علی (ع) اشاره نمود که خود آن بزرگوار علاوه بر نوشتن زیبای کلام وحی ، برای این هنر شریف و آسمانی در باب ترتیب و آداب آن و نیز شرف اشتغال به این هنر مقدس نکاتی بیان فرموده اند که از جمله این فرمایشات آن است که :" کلام نیکو صید دلهای مردم کند و خط نیکو تفرج و روشنی به چشم رساند." همچنین در جایی دیگر می فرمایند:"زیبایی خط منوط است به تعلیم استاد و تمرین درست وپیوسته ترکیب و اصل خط استوار است بر شناخت مفردات و شناخت مرکبات و در جایی دیگر نیز سر سلسله دار خیل عاشقان و دلدادگان جهان محمد بن عبدالله (ص) آخرین رسول مبعوث می فرمایند :"هر کس بسم الله الر حمن الرحیم را به نیکویی بنگارد بی حساب به بهشت وارد می گردد." از همین روایات می توان به اهمیت کتابت و خوشنویسی نزد معصومین (ع) پی برد و برای این هنر جایگاه رفیعی در فرهنگ اسلامی اختصاص داد.
تیتوس بورکهارت فیلسوف و هنر شناس معاصر در مورد خوشنویسی اسلامی نیز به این نتیجه رسیده است که "شریف ترین هنر بصری در جهان اسلام خوشنویسی است ".او همچنین معتقد است که" هیچ هنری در پرورش ذوق هنری مسلمانان به اندازه خوشنویسی موثر نبوده است."
اصولاً از دیر باز در بین هنرمندان و اساتید بزرگ خوشنویسی جهان اسلام ، خط و خوشنویسی وسیله ای برای تزکیه نفس به شمار می رود . مضامین روحانی و تاثیر گذاری که از سر پنجه قلم ژرف اندیش و معنوی هنرمند خوشنویس تراوش میکند اعم از آیات قرآنی ، روایات و پند و اندرزهای بزرگان – نثر و نظم - و بطور کلی آشنایی هنرمند با ادبیات عرفانی موجب می گردد که خوشنویس آنها را در شرایط خاص و روحانی بنویسد تا جایی که این بیانات بمنزله همنشین و مونس در دل او جای می گیرد و دل وی را از زنگارهای درونی و هوسهای باطنی صیقل می دهد که این نیز از الطاف پروردگار منزه می باشد.ارادتمندان آستان الهی ، هر یک به فراخور دانش و ذوق و توان خود و در هر جایگاه هنری در بسط و نشر آداب قرآن کریم عاشقانه و از روی اخلاص ، منتهای همت خود را به بکار گرفته تا بتوانند این کلام آسمانی را به زیباترین شکل ممکن به بشریت عرضه دارند.
بنابراین قرآن کریم این صحیفه مقدس مسلمانان جهان که حضرت محمد(ص)آن را به گوش جهانیان رسانید ، از زمان وحی و حتی تا به امروز از جهات مختلفی از جمله نگارش و کتابت آن مورد توجه قرار گرفته است که این در میان هنرمندان نقش بسزایی در انتقال هر چه زیباتر و صحیح تر این آیات الهی داشته اند و چنانکه حضرت علی (ع) خود از واعظان خط کوفی بشمار میرود و همانطور که گفته شد برای آن آدابی نیز قائل می باشند واز این بزرگوار و کاتب آیات الهی قرآنهایی منسوب به ایشان در موزه های ایران و دیگر کشور ها موجود می باشد.
در این میان هنرمندان ایرانی نیز تمام هم و غم خود را براین کار گذارده و خطاطان و مذهبان و دیگر هنرمندان رشته های مختلف هنر های تجسمی آن را سر لوحه خود قرار داده تا جایی که خوشنویسی به عنوان هنری مقدس و ایرانی – اسلامی قلمداد شده و با این توصیفات خوشنویسی را می توان از بخش های اعظم پیکره فرهنگ و هنر اسلامی دانست وتا به امروز نیز این هنر شریف و مقدس حامل رسالت خود می باشد . در این میان البته بزرگانی از تبار خط و خوشنویسی آثاری جهانی را خلق کرده اند که در اکثر موزه های دنیا موجود می باشد از جمله می توان به ابن مقله شیرازی – که خود واعظ خط نسخ نیز
می باشد- یاقوت مستعصمی ، میرزا احمد نیریزی و .....اشاره کرد که علاوه بر زیبایی و جاودانگی آثارشان ، از افتخارات ایرانیان نیز می باشند که البته از افتخارات و همچنین الطاف الهی و آرزو برای هر خوشنویس آن میباشد که با دستان خاکی خود آیاتی آسمانی و مقدس را به رشته تحریر در آورد.
باشد تا ما نیز در این میان توفیق الهی یارمان شود و گامی کوچک برداریم.
نیاز جامعه اسلامی به هنری بصری مثل خوشنویسی نیز ، این هنر را به بالندگی هر چه بیشتر سوق داد، چرا که این از منشاء و سرچشمه فیوضات الهی نشات گرفته و روز به روز جای خود را در بین عام و خاص پیدا کرده و رشد نمود.در بین هنرهای اسلامی خوشنویسان به شهادت صفحات روشن تاریخ اسلامی _ تمام تلاش و سعی خود را به کار برده تا از این لطف الهی به بهترین نحو ممکن استفاده نموده و نشان دهند که لایق آنند.
دربین آیات الهی که خوشنویسان به نگارش آن مفتخرند کلام بر حق بسم ا...الرحمن الرحیم می باشد چنانکه خوشنویسان هنرمند ممالک اسلامی همیشه کتابت آیات الهی را با نام بزرگ و بخشنده و مهربان ازلی _ حضرت حق _ آغاز نموده همچنان که خود قرآن این کتاب آسمانی مسلمین جهان نیز با این آیه شریف شروع گردیده است.مسلما کتابت هیچ یک از آیات الهی به اندازه آیه مبارکه بسم ا... مورد توجه و ذوق خوشنویسان قرار نگرفته والبته هم آنان و هم هنرمندان دیگر هنر های اسلامی با عشقی وافر به پروردگار مهربان و با تمام هستی خویش آثاری جاودان را خلق و با کمال فروتنی پیشکش حضرت حق نموده اند.
کتابت این آیه مقدس هنوز پس از چهارده قرن ، از کلک خوشنویسان هنرمند بر صفحه سفید کاغذ نگاشته می شود و یادآور عظمت و رحمانیت خداوند بزرگ می باشد.یکی از این خوشنویسان بزرگ _ چنانچه در بخش نخست به آن اشاره ای شد_ ابن مقله است. او به گواه تاریخ هنرهای اسلامی اولین کسی بوده است که قانون مدون و زیبایی خوشنویسی را پایه گذاری نمود و اقلام سته _خطوط شش گانه _ را آفرید. کسی که از جان خویش نیز در این راه بزرگ مایه گذاشت و آنگاه که منع نوشتن گشت ، توسط حکام جبار روزگار خود دست راستش بریده شد ولی از پای ننشست و نوشتن مشق عشق را از سرگرفت تا آنکه دست چپ او را نیز بریدندو پس از مدتی نیز سر خویش را فدای محبوب کرد.از دیگر بزرگوارانی که عاشقانه زیستند و خود نیز از سر سلسله داران قافله خوشنویسی معاصر هستند ، برادران میرخانی بودند که در مسیر ترقی این هنر ایرانی اسلامی بسیار کوشیدند و قرآن زیبایی بخط نستعلیق نیز از آنان به یادگارمانده است.
آنچنان که در قبل نیز به آن اشاره شد در بین هنرهای اسلامی هنر مقدس خوشنویسی را می توان به عنوان مهم ترین نمونه تجلی روح اسلامی بشمار آورد چنانکه خود قرآن نیز براهمیت نوشتن تاکید بسیاری نموده است از جمله :بسم ا...الرحمن الرحیم/والقلم و ما یسطرون .
چنانچه در خش نخست از مولی الموحدین حضرت علی (ع) به عنوان سر سلسله دار خوشنویسان اسلامی یاد شد ،خوشنویسان اهل باطن نیز همه بر این باورند که میان آن بزرگوار و خوشنویسی سنتی این دیار نیز الفت و پیوند راز ناکی نهفته است . بطوریکه سلطانعلی مشهدی از بزرگان خوشنویسی شهرت قلم خود را مرهون حضرت علی (ع) می داند.باری درطی مسیر پر فراز و نشیب سیر و سلوک عرفانی خط و خوشنویسی حضرت علی (ع) هادی و راهنمای راه و مراد حلقه بسیاری از خوشنویسان و خطاطان دوره های مختلف تاریخ ایران بوده است چنانکه در تکامل هنر خوشنویسی ایرانیان نقش به سزایی را ایفا نموده اند.