مقدمه:
زمانی که بشر به استفاده از ظروف سفالین پرداخت، دست ساخته هایش بسیار ابتدائی و عاری از هر گونه تزئین یا پوشش لعاب بود، ولی بتدریج که ذوق و سلیقه و حسن زیبائی شناسی قوت گرفت ظروف سفالین به نقوش گوناگون و سپس به پوشش لعاب آرایش داده شد.
کاوشهای باستانشناسی در محوطه های باستانی ایران موید آن است که تسلسل و تکامل ساخت ظروف بی لعاب در قرون متمادی حفظ گردیده و هنرمندان سفالگر با پیشرفت هنر سفلگری همزمان و در کنار ظروف سفالین لعابدار در ظروف بی لعابدار در ظروف بی لعاب نیز مبتکر بوده و این شیوه و سنت را تا به امروز حفظکرده اند. وفور ظروف بی لعاب به نسبت انواع دیگر سفالینه بعلت کاربرد این نوع سفالینه در زندگی توده مردم بوده است.
تاریخ گذاری ظروف بی لعاب اوایل اسلام بعلت ادامه سنت سفالگری ساسانی ، بسیار مشکل است و بدین سبب متخصصان این نوع سفالینه را عرب ساسانی نامیده اند.
پس از سقوط امپراتوری ساسانیان ( سال 622 میلادی ) و گرایش ایرانیان بدین مبین اسلام قسمتهائی از این سرزمین تا مدتها تحت تاثیر شیوه های هنری گذشته قرار داشته است که از آنجمله ناحیه دریای خزر می باشد. در این منطقه روش و سنت هنر ساسانی بویژه در زمینه فلز کاری و سفالگری ادامه یافته و ظروف سفالین بشیوه متقدم ساخته می شده است. حفریات باستانشناسی در ناحیه دریای خزر که محوطه های باستانی بیشماری را در بر میگیرد . کشف ظروف سفالین اواخر ساسانی و اوایل اسلامی و قابل مقایسه بودن آنها این نظریه را اثبات می نماید.
پژوهشهای باستانشناسی سالهای اخیر در مراکز تمدنهای اسلامی ایران چون : نیشابور ، ری، جرجان، سیراف، استخر، تخت سلیمان، سلطانیه، فسا، غبیرا و شوش که در ادوار اسلامی از آبادانی و ثروت برخوردار بوده اند شناخت باستانشناسان را در تکامل سفالینه بی لعاب تا حدی آسانتر کرده است. سفالینه بی لعاب اسلامی بسیار متنوع و از جهات مختلف مانند خمیر، شکل و تزئین قابل بررسی است.
خمیر:
گل خمیر که در ساخت ظروف سفالین بی لعاب بکار برده شده برنگهای نخودی، قرمز و خاکستری است، که بصورت نرم و سخت ساخته شده است.
شکل:
سفالگران اسلامی در ساخت ظروف بی لعاب از شکلهای گوناگون استفاده نموده و ساخت بعضی از ظروف مانند کوزه در ادوار مختلف بیک شکل ادامه داشته است، بطوریکه شناخت و تاریخ گذاری این نوع ظروف تا حدودی مشکل شده است.
مهمترین گروه سفالینه بی لعاب را خمره، کوزه و آبخوری تشکیل می دهد که عموما با خمیر قرمز یا نخودی ساخته می شده و در اغلب کاوشهای باستانشناسی محوطه های اسلامی، به وفور یافت شده است.
اشکال ظروف شامل: خمره، کوزه، آبخوری، کاسه، پیاله، بشقاب، گلدان، قمقمه و دیگر انواع ظروف سفالین مورد نیاز روز مره زندگی بوده که هر یک با ویژگیهای مشخص از نظر بدنه، دسته، پایه و لبه ساخته می شدند.
نقش تزئین:
زیبائی خاصی که نقوش متفاوت و تزئینات گوناگون به سفالینه بی لعاب می بخشد مهارت و استادی سفالگران ادوار مختلف اسلامی را کاملا روشن می سازد. نقوش تزئینی سفالینه بی لعاب از نظر تکنیک به چند دسته تقسیم می شود:
الف – نقش کنده
تکنیک نقش کنده در سفالگری ایران سابقه طولانی داشته و از ابتدای سفالگری از نقش کنده برای تزئین سفالینه استفاده می شده است. تداوم این تکنیک که تا امروز نیز استمرار یافته در اغلب مراکز سفالگری با شیوه های تقریبا یکسان حفظ شده است.
نقش کنده روی سفالینه بی لعاب متنوع و شامل. نقوش هندسی، موجی، زیگزاکی، نقطه چین، خطوط موازی و عمودی و نقوش گیاهی بوده که اغلب روی بدنه و گردن ظروف را آرایش داده است. بنابر این نقش کنده از متداولترین تزئینات کارگاههای سفالگری بوده که از اوایل دوره اسلامی تا قرن سیزدهم بدون وقفه ادامه داشته است.
ب – نقش افزوده
نوع دیگر آرایش سفالینه بی لعاب نقش افزوده است. با این ترتیب که پس از ساخت سفالینه تزئین را که بصورت نقشی جداگانه ساخته شده به بدنه ظرف متصل می ساختند نقوش اغلب بصورت طرحهای هندسی، گیاهی و در بعضی موارد طرحهائی از انسان و حیوان بوده که بصورت قطعات خمیر کوچک به ظورف سفالین الصاق می شده است از این نوع تزئین معمولا جهت آرایش قسمت فوقانی بدنه استفاده می شده است. نقش افزوده با توجه به ذوق و سلیقه هنرمندان سفالگر در اغلب مراکز سفالگری متداول بوده بخصوص در قرون 3 الی 7 هجری این روش بسیار متداول و رایج بوده است.
ج- نقش قالب زده
زیباترین تزئین سفالینه بی لعاب نقش قالب زده است. نقوش و طرحهای قالب زده که از قالبی با نقشی منفی بدست می آید زیبائی خاصی را دارا می باشد. همانطور که در تکنیک سفالگری بحث خواهد شد، قالب منفی اصلی از جنس سفالینه سخت یا سنگ ساخته شده و نقوش مورد نظر هنرمند بروی آن کنده یا حک می شود، سپس ظروف سفالین آماده شده داخل آن قرار گرفته و نقش قالب بر روی آن بطور معکوس نقش می‌بندد.
نقوش قالب زده متنوع و عموما شامل نقش هندسی، نقش انسان، حیوان، گیاه و در بعضی موارد توام با نوشته کوفی و ثلث است. این نقوش غالبا از صحنه های نوازندگی و رقص یا حیوانات دونده در تزئینی چون، سرو، شاخ و برگ و گلهای اسلیمی می باشد. از کاوشهای باستانشناسی درنیشابور، ری، جرجان، علاوه بر کشف ظورف سفالین با نقش قالب زده قالب یا نگاتیو آن نیز بدست آمده است.
طرحهای شماره 4-2- نمونه های جالبی از اینگونه قالبهای نیشابور را نشان می دهد.
تزئین قالب زده از اوایل اسلام تا دوره ایلخانی مرسوم بوده ولی اوج ترقی آن به دوره سلجوقی س( قرن 5و6 هجری) متعلق است و شهرهای نیشابور و ری را میتوان مراکز اصلی ساخت آن دانست.
علاوه بر نقوش ذکر شده، گروه اندکی از سفالینه های بی لعاب دارای تزئین رنگین می باشد و بنظر می رسد که ساخت این نوع سفالینه در اوایل اسلام معمول بوه و بتدریج منسوج شده است. نمونه جالبی از این نوع تزئین کوزه کوچکی است در موزه ایران باستان ( طرح شماره 5 – ج) که از کاوشهای شوش بدست آمده است. روی بدنه کوزه نقوش هندسی ( لوزیهای بهم پیوسته )، طرح گردیده و داخل آنها با رنگهای قرمز، زرد، و قهوه ای تیره نقاشی شده است. همچنین از این گروه نمونه های معدودی نیز در نیشابور کشف شده است.
گر چه از سفالینه های نقاشی شده نمونه های زیادی در دست نیست ولی احتمالا ساخت این قبیل سفالینه ها برای مدت کوتاهی متداول بوده اما مراکز تولید آن هنوز نام معلوم است .
لازم به یاد آوری است که علاوه بر طرحهای یاد شده که غالبا از موتیف ها و سنتهای هنری پیش از اسلام الهام گرفته ذوق سفالگران محلی نیز در آرایش سفالینه اثر بخش بوده است.
سفال با پوشش گلی
طرح 6-10
طرح 9-23
در اوایل اسلام، همزمان با آغاز نهضتها و جنبشهای ایرانی و تاسیس سلسله هائی مستقل مانند طاهریان و سامانیان اغلب هنرها بخصوص سفالگری رونق تازه ای یافت، و در قرون سوم و چهارم هجری از جهت تکنیک و تزئین تحول چشمگیری در هنر سفالگری بوجود آمد، استفاده از پوشش گلی یاSLTPکه بعنوان تزئین بکار میر فت از همین زمان آغاز می شود پوشش گلی در رنگهای مختلف بکار برده می شد ولی غالبا برنگ سفید یا شیری بوده است.
این گروه سفالینه بیشتر در شمال شرقی ایران در مراکز سفالسازی چون نیشابور، سمرقند، جرجان و لشگری بازار معمول بوده و در مناطق دیگر کمتر دیده شده است. بدین جهت سفالینه با پوشش گلی در گذشته بنام ظروف شمال شرقی ایران معروف بوده است.
سفالینه با پوش گلی از نظر تزئین به گروههای زیر تقسیم بندی می شود:
سفالینه با نقوش سیاه بر روی زمینه سفید
این دسته از ظروف که مهمترین مرکز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره آرایش و با لعاب سرب بر روی آنها، تزئین کامل شده است. تزئین این نوع سفالینه که شامل نقطه چینهای مرتب، پرندگان، گلها مسبک ومهمتر از همه نوشته بخط کوفی تزئینی است، عموما لبه و بدنه داخلی ظرف را فرا گرفته و در بعضی از نمونه ها نقش مرغ مسبک در کف آرایش شده است. یکی از ویژگیهای این سبک عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در تزئین زمینه می باشد. نوشته ها شامل دعای خیر، روایات، ضرب المثل و احادیث منسوب بحضرت محمد ( ص) و حضرت علی ( ع ) و بزرگان اهل ادب بوده که سفالگر بر روی سفالینه بعنوان تزئین بکار برده است.
شکل ظروف ساخته شده عموما کاسه، بشقاب و قدح با لبه صاف و گاه برگشته بدنه کشیده و محدب و کف حلقه ای است.
از کاوش های هئیت اعزامی موزه متروپولین نیویورک و نیز مرکز باستانشناسی ایران در شهر قدیم نیشابور نمونه های منحصر بفردی از ظروف با نوشته کوفی بدست آمده است که بنام ظروف کتیبه ای معروفند.
سفالینه با نقوش رنگارنگ بر روی زمینه سفید
این نوع سفالینه که بنامهای: ظروف روستائی، ظروف ساری و نیز رنگارنگ معروف شده زیبائی خاصی را داراسترنگهائی چون ارغوانی تیره، سیاه، قهوه ای تیره، زرد و اخرائی بصورت ورقه ای نازک بر روی زمینه مات و پوشش گلی SLTP آنراتزئین می کند.نقوش متنوع و غالبا شامل حیوان، پرنده، بخصوص کبوترهای مسبک، دایره های توپر و گلهای مسبک می باشد که گاه توام با نوشته کوفی تزئینی است که معمولا بدنه داخلی و کف ظرف را در بر می گیرد. شکل ظروف اغلب بصورت کاسه، بشقاب، پیاله با لبه برگشته، بدنه محدب و کف حلقه ای است.
گرچه ظروف رنگارنگ بنام ساری معروف گردیده و محققان نیز مرکز ساخت آنراساری می دانند ولی باکاوشهای انجام شده در نیشابور و جرجان وکشف کوره های متعدد سفالگریو نمونه های یافت شده در مناطق مذکور این احتمال در ذهن پژوهشگران متبادر می شود که مرکز اصلی ساخت آن جرجان بوده و از آنجا به دیگر نقاط حاشیه مازندران از جمله ساری صادر شده است. پرفسور میکامی استاد دانشگاه توکیو، معتقد است که ظروف رنگارنگ از ابداعات وابتکارات سفالگران ایرانی است و از ایران به نقاط دیگر نفوذ کرده است. ساخت این ظروف به قرون سوم و چهارم پنجم هجری باز می گردد.
سفالینه با تزئین تقلید زرین فام:
گروه دیگری از این سفالینه ها بنام ظروف تقلیدی از زرین فام معروف شده است. این نوع سفالینه پس از آنکه با پوشش گلی پوشانیده می شد. با لعابی رنگین که با اکسید فلزات مختلف ترکیب یافته پوشش می گردید و در نتیجه پس از پخت، ظرف دارای درخشندگی خاصی می شده است. این درخشندگی تقریبا شبیه درخشندگی ظروف زرین فام یا طلائی می باشد.
شکل این ظروف عموما کاسه و نقوش آنها گلهای تزئینی و گاهی توام با نوشته کوفی است. تاریخ ساخت این ظروف نیز به قرون سوم و چهارم هجری تعلق داشته و نیشابور را می توان یکی از مراکز ساخت آن دانست .