دانلود مقاله سفال

مقدمه: زمانی که بشر به استفاده از ظروف سفالین پرداخت، دست ساخته هایش بسیار ابتدائی و عاری از هر گونه تزئین یا پوشش لعاب بود، ولی بتدریج که ذوق و سلیقه و حسن زیبائی شناسی قوت گرفت ظروف سفالین به نقوش گوناگون و سپس به پوشش لعاب آرایش داده شد.

کاوشهای باستانشناسی در محوطه های باستانی ایران موید آن است که تسلسل و تکامل ساخت ظروف بی لعاب در قرون متمادی حفظ گردیده و هنرمندان سفالگر با پیشرفت هنر سفلگری همزمان و در کنار ظروف سفالین لعابدار در ظروف بی لعابدار در ظروف بی لعاب نیز مبتکر بوده و این شیوه و سنت را تا به امروز حفظکرده اند.

وفور ظروف بی لعاب به نسبت انواع دیگر سفالینه بعلت کاربرد این نوع سفالینه در زندگی توده مردم بوده است.

تاریخ گذاری ظروف بی لعاب اوایل اسلام بعلت ادامه سنت سفالگری ساسانی ، بسیار مشکل است و بدین سبب متخصصان این نوع سفالینه را عرب ساسانی نامیده اند.

پس از سقوط امپراتوری ساسانیان ( سال 622 میلادی ) و گرایش ایرانیان بدین مبین اسلام قسمتهائی از این سرزمین تا مدتها تحت تاثیر شیوه های هنری گذشته قرار داشته است که از آنجمله ناحیه دریای خزر می باشد.

در این منطقه روش و سنت هنر ساسانی بویژه در زمینه فلز کاری و سفالگری ادامه یافته و ظروف سفالین بشیوه متقدم ساخته می شده است.

حفریات باستانشناسی در ناحیه دریای خزر که محوطه های باستانی بیشماری را در بر میگیرد .

کشف ظروف سفالین اواخر ساسانی و اوایل اسلامی و قابل مقایسه بودن آنها این نظریه را اثبات می نماید.

پژوهشهای باستانشناسی سالهای اخیر در مراکز تمدنهای اسلامی ایران چون : نیشابور ، ری، جرجان، سیراف، استخر، تخت سلیمان، سلطانیه، فسا، غبیرا و شوش که در ادوار اسلامی از آبادانی و ثروت برخوردار بوده اند شناخت باستانشناسان را در تکامل سفالینه بی لعاب تا حدی آسانتر کرده است.

سفالینه بی لعاب اسلامی بسیار متنوع و از جهات مختلف مانند خمیر، شکل و تزئین قابل بررسی است.

خمیر: گل خمیر که در ساخت ظروف سفالین بی لعاب بکار برده شده برنگهای نخودی، قرمز و خاکستری است، که بصورت نرم و سخت ساخته شده است.

شکل: سفالگران اسلامی در ساخت ظروف بی لعاب از شکلهای گوناگون استفاده نموده و ساخت بعضی از ظروف مانند کوزه در ادوار مختلف بیک شکل ادامه داشته است، بطوریکه شناخت و تاریخ گذاری این نوع ظروف تا حدودی مشکل شده است.

مهمترین گروه سفالینه بی لعاب را خمره، کوزه و آبخوری تشکیل می دهد که عموما با خمیر قرمز یا نخودی ساخته می شده و در اغلب کاوشهای باستانشناسی محوطه های اسلامی، به وفور یافت شده است.

اشکال ظروف شامل: خمره، کوزه، آبخوری، کاسه، پیاله، بشقاب، گلدان، قمقمه و دیگر انواع ظروف سفالین مورد نیاز روز مره زندگی بوده که هر یک با ویژگیهای مشخص از نظر بدنه، دسته، پایه و لبه ساخته می شدند.

نقش تزئین: زیبائی خاصی که نقوش متفاوت و تزئینات گوناگون به سفالینه بی لعاب می بخشد مهارت و استادی سفالگران ادوار مختلف اسلامی را کاملا روشن می سازد.

نقوش تزئینی سفالینه بی لعاب از نظر تکنیک به چند دسته تقسیم می شود: الف – نقش کنده تکنیک نقش کنده در سفالگری ایران سابقه طولانی داشته و از ابتدای سفالگری از نقش کنده برای تزئین سفالینه استفاده می شده است.

تداوم این تکنیک که تا امروز نیز استمرار یافته در اغلب مراکز سفالگری با شیوه های تقریبا یکسان حفظ شده است.

نقش کنده روی سفالینه بی لعاب متنوع و شامل.

نقوش هندسی، موجی، زیگزاکی، نقطه چین، خطوط موازی و عمودی و نقوش گیاهی بوده که اغلب روی بدنه و گردن ظروف را آرایش داده است.

بنابر این نقش کنده از متداولترین تزئینات کارگاههای سفالگری بوده که از اوایل دوره اسلامی تا قرن سیزدهم بدون وقفه ادامه داشته است.

ب – نقش افزوده نوع دیگر آرایش سفالینه بی لعاب نقش افزوده است.

با این ترتیب که پس از ساخت سفالینه تزئین را که بصورت نقشی جداگانه ساخته شده به بدنه ظرف متصل می ساختند نقوش اغلب بصورت طرحهای هندسی، گیاهی و در بعضی موارد طرحهائی از انسان و حیوان بوده که بصورت قطعات خمیر کوچک به ظورف سفالین الصاق می شده است از این نوع تزئین معمولا جهت آرایش قسمت فوقانی بدنه استفاده می شده است.

نقش افزوده با توجه به ذوق و سلیقه هنرمندان سفالگر در اغلب مراکز سفالگری متداول بوده بخصوص در قرون 3 الی 7 هجری این روش بسیار متداول و رایج بوده است.

ج- نقش قالب زده زیباترین تزئین سفالینه بی لعاب نقش قالب زده است.

نقوش و طرحهای قالب زده که از قالبی با نقشی منفی بدست می آید زیبائی خاصی را دارا می باشد.

همانطور که در تکنیک سفالگری بحث خواهد شد، قالب منفی اصلی از جنس سفالینه سخت یا سنگ ساخته شده و نقوش مورد نظر هنرمند بروی آن کنده یا حک می شود، سپس ظروف سفالین آماده شده داخل آن قرار گرفته و نقش قالب بر روی آن بطور معکوس نقش می‌بندد.

نقوش قالب زده متنوع و عموما شامل نقش هندسی، نقش انسان، حیوان، گیاه و در بعضی موارد توام با نوشته کوفی و ثلث است.

این نقوش غالبا از صحنه های نوازندگی و رقص یا حیوانات دونده در تزئینی چون، سرو، شاخ و برگ و گلهای اسلیمی می باشد.

از کاوشهای باستانشناسی درنیشابور، ری، جرجان، علاوه بر کشف ظورف سفالین با نقش قالب زده قالب یا نگاتیو آن نیز بدست آمده است.

طرحهای شماره 4-2- نمونه های جالبی از اینگونه قالبهای نیشابور را نشان می دهد.

تزئین قالب زده از اوایل اسلام تا دوره ایلخانی مرسوم بوده ولی اوج ترقی آن به دوره سلجوقی س( قرن 5و6 هجری) متعلق است و شهرهای نیشابور و ری را میتوان مراکز اصلی ساخت آن دانست.

علاوه بر نقوش ذکر شده، گروه اندکی از سفالینه های بی لعاب دارای تزئین رنگین می باشد و بنظر می رسد که ساخت این نوع سفالینه در اوایل اسلام معمول بوه و بتدریج منسوج شده است.

نمونه جالبی از این نوع تزئین کوزه کوچکی است در موزه ایران باستان ( طرح شماره 5 – ج) که از کاوشهای شوش بدست آمده است.

روی بدنه کوزه نقوش هندسی ( لوزیهای بهم پیوسته )، طرح گردیده و داخل آنها با رنگهای قرمز، زرد، و قهوه ای تیره نقاشی شده است.

همچنین از این گروه نمونه های معدودی نیز در نیشابور کشف شده است.

گر چه از سفالینه های نقاشی شده نمونه های زیادی در دست نیست ولی احتمالا ساخت این قبیل سفالینه ها برای مدت کوتاهی متداول بوده اما مراکز تولید آن هنوز نام معلوم است .

لازم به یاد آوری است که علاوه بر طرحهای یاد شده که غالبا از موتیف ها و سنتهای هنری پیش از اسلام الهام گرفته ذوق سفالگران محلی نیز در آرایش سفالینه اثر بخش بوده است.

سفال با پوشش گلی طرح 6-10 طرح 9-23 در اوایل اسلام، همزمان با آغاز نهضتها و جنبشهای ایرانی و تاسیس سلسله هائی مستقل مانند طاهریان و سامانیان اغلب هنرها بخصوص سفالگری رونق تازه ای یافت، و در قرون سوم و چهارم هجری از جهت تکنیک و تزئین تحول چشمگیری در هنر سفالگری بوجود آمد، استفاده از پوشش گلی یاSLTPکه بعنوان تزئین بکار میر فت از همین زمان آغاز می شود پوشش گلی در رنگهای مختلف بکار برده می شد ولی غالبا برنگ سفید یا شیری بوده است.

این گروه سفالینه بیشتر در شمال شرقی ایران در مراکز سفالسازی چون نیشابور، سمرقند، جرجان و لشگری بازار معمول بوده و در مناطق دیگر کمتر دیده شده است.

بدین جهت سفالینه با پوشش گلی در گذشته بنام ظروف شمال شرقی ایران معروف بوده است.

سفالینه با پوش گلی از نظر تزئین به گروههای زیر تقسیم بندی می شود: سفالینه با نقوش سیاه بر روی زمینه سفید این دسته از ظروف که مهمترین مرکز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره آرایش و با لعاب سرب بر روی آنها، تزئین کامل شده است.

تزئین این نوع سفالینه که شامل نقطه چینهای مرتب، پرندگان، گلها مسبک ومهمتر از همه نوشته بخط کوفی تزئینی است، عموما لبه و بدنه داخلی ظرف را فرا گرفته و در بعضی از نمونه ها نقش مرغ مسبک در کف آرایش شده است.

یکی از ویژگیهای این سبک عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در تزئین زمینه می باشد.

نوشته ها شامل دعای خیر، روایات، ضرب المثل و احادیث منسوب بحضرت محمد ( ص) و حضرت علی ( ع ) و بزرگان اهل ادب بوده که سفالگر بر روی سفالینه بعنوان تزئین بکار برده است.

شکل ظروف ساخته شده عموما کاسه، بشقاب و قدح با لبه صاف و گاه برگشته بدنه کشیده و محدب و کف حلقه ای است.

از کاوش های هئیت اعزامی موزه متروپولین نیویورک و نیز مرکز باستانشناسی ایران در شهر قدیم نیشابور نمونه های منحصر بفردی از ظروف با نوشته کوفی بدست آمده است که بنام ظروف کتیبه ای معروفند.

سفالینه با نقوش رنگارنگ بر روی زمینه سفید این نوع سفالینه که بنامهای: ظروف روستائی، ظروف ساری و نیز رنگارنگ معروف شده زیبائی خاصی را داراسترنگهائی چون ارغوانی تیره، سیاه، قهوه ای تیره، زرد و اخرائی بصورت ورقه ای نازک بر روی زمینه مات و پوشش گلی SLTP آنراتزئین می کند.نقوش متنوع و غالبا شامل حیوان، پرنده، بخصوص کبوترهای مسبک، دایره های توپر و گلهای مسبک می باشد که گاه توام با نوشته کوفی تزئینی است که معمولا بدنه داخلی و کف ظرف را در بر می گیرد.

شکل ظروف اغلب بصورت کاسه، بشقاب، پیاله با لبه برگشته، بدنه محدب و کف حلقه ای است.

گرچه ظروف رنگارنگ بنام ساری معروف گردیده و محققان نیز مرکز ساخت آنراساری می دانند ولی باکاوشهای انجام شده در نیشابور و جرجان وکشف کوره های متعدد سفالگریو نمونه های یافت شده در مناطق مذکور این احتمال در ذهن پژوهشگران متبادر می شود که مرکز اصلی ساخت آن جرجان بوده و از آنجا به دیگر نقاط حاشیه مازندران از جمله ساری صادر شده است.

پرفسور میکامی استاد دانشگاه توکیو، معتقد است که ظروف رنگارنگ از ابداعات وابتکارات سفالگران ایرانی است و از ایران به نقاط دیگر نفوذ کرده است.

ساخت این ظروف به قرون سوم و چهارم پنجم هجری باز می گردد.

سفالینه با تزئین تقلید زرین فام: گروه دیگری از این سفالینه ها بنام ظروف تقلیدی از زرین فام معروف شده است.

این نوع سفالینه پس از آنکه با پوشش گلی پوشانیده می شد.

با لعابی رنگین که با اکسید فلزات مختلف ترکیب یافته پوشش می گردید و در نتیجه پس از پخت، ظرف دارای درخشندگی خاصی می شده است.

این درخشندگی تقریبا شبیه درخشندگی ظروف زرین فام یا طلائی می باشد.

شکل این ظروف عموما کاسه و نقوش آنها گلهای تزئینی و گاهی توام با نوشته کوفی است.

تاریخ ساخت این ظروف نیز به قرون سوم و چهارم هجری تعلق داشته و نیشابور را می توان یکی از مراکز ساخت آن دانست .

دسته دیگری از سفالینه گری با پوشش گلی، می توان گروهی را دانست که سفالگر پس از پوشش گلی و تزئین آن با نقوش سیاه رنگ و تزئینی دیگری که عموما زرد بوده بشکل لکه قسمتهای مختلف ظروف را آرایش می کرده است.

شکل این ظروف کاسه، بشقاب، با لبه و کف حلقه ای و تاریخ ساخت آن متعلق به قرون سوم و چهارم هجری است.

بطور کلی سفالینه با پوشش گلی، گروه نقوش سیاه بر روی زمینه سفید و همچنین ظروف تقلیدی زرین فام به مراکز سفالسازی شرق ایران عموما نیشابور و سمرقند تعلق داشته ولی سفالینه با نقوش رنگارنگ با حتمال زیاد در مراکز سفالسازی حاشیه خزر معمول بوده و مرکز اصلی ساخت آن جرجان بوده است.

تحقیقی که اخیرا از انواع سفالینه های مختلف اسلامی خانم هلن فیلون از مجموعه موزه بناکی بعمل آمده ، مطالب سودمندی در توسعه و گسترش انواع ظروف سفالین اوایل اسلام نوع پوشش گلی بدست می دهد سفالینه با لعاب پاشیده: در قرن دوم هجری، همزمان با حکومت عباسیان ارتباط ایران با کشور چین گسترش یافته بسیاری از دست ساخته های هنری چین از راه دریا و خشکی به سرزمینهای اسلامی چون ایران و عراق و مصر صادر گردید.

از طرف دیگر وجود هنرمندان چینی در دربار عباسیان باعث شد تا ذوق تلطیف یافته هنرمندان اسلامی و چینی در این زمینه نزدیکتر شده و در صنایع گوناگون بویژه سفالگری در سرزمینهای اسلامی نو آوریهایی پدید اید.

در این زمان که مصادف با دوره تاریخی تانک در کشور چین است.

ساخت نوعی سفالینه که همان شیوه تزئین با لعاب پاشیده است در چین متداول بوده و در اثر توسعه تجارت به کشورهای اسلامی صادر می شده است.

در کاوشهای باستانشناسی شهرهای معروف اسلامی چون ری، شوش، سیراف، جرجان و نیشابور سفالینه های صادراتی ساخت چین بدست آمده است.

ظروف با تزئین لعاب پاشیده ایران به دو نوع تقسیم می شود: 1-با لعاب پاشیده 2-سفالینه با لعاب پاشیده و نقش کنده سفالینه های از نوع اول، با لعاب گلی پوشش و سپس با لعاب سرب و رنگهائی که از ترکیب اکسید فلزات تهیه می گیردیده بصورت لکه یا گاهی بصورت نقطه چین روی ظروف را می پوشانده است.

رنگهای پاشیده در ظروف ساخت چین، اغلب از سه رنگ، سبز، آبی، و زرد کهربائی استفاده می شده ولی در ظروف پاشیده ساخت ایران علاوه بر این سه رنگ، رنگ ارغوانی نیز بکار رفته است.

سفالینه های نوع دوم، از ابداعات سفالگران ایرانی بوده که توانستند بعد از گذشت زمانی کوتاه از تقلید نوع اول به ساخت نوع دوم که تزئینی است با لعاب پاشیده و نقش کنده دست یابند.

دراین نوع تزئین نقوش کنده، قبل از لعاب اصلی سطح ظرف را آرایش داده و سپس با لعاب اصلی پوشش شده است.

نقوش کنده عموما شامل نقوش گیاهی، اسلیمی، خطوط پراکنده وبندرت نقش پرندگان می باشد.

خمیر سفالینه با لعاب پاشیده اغلب بر نگ نخودی و قرمز بود وشکل ظروف با کف حلقه ای، بدنه محدب و یا کشیده است.

سفالینه با لعاب پاشیده و نقوش کنده در اغلب مراکز سفالسازی اوایل اسلام بدست آمده ولی بطور کلی شمالشرق ایران، و مراکز چون نیشابور، تخت سلیمان، ری و جرجان را می توان از مهمترین مراکز ساخت آن دانست.

ساخت این نوع سفالینه حدود سه قرن در ایران و سایر سرزمینهای اسلامی چون مصر سوریه و عراق ادامه داشته است.

سفال با نقش کنده : نقش کنده بر روی سفال یکی از تزئیناتی بوده که همواره مورد توجه سفالگران در قبل و بعد از اسلام قرار گرفته است.

شیوه کار برد این تزئینات ابتدا بصورت خطوط نامنظم بوده ولی بتدریج سفالگران نقوش زیبای انسان، حیوان و گیاه را بصورت کنده بر روی ظروف سفالین بوجود آوردند.

عده ای از پژوهشگران بر این عقیده اند که اصل و منشاء این نوع سفال مربوط به مصر می شود و سپس به بین النهرین و سرانجام به ایران رسیده است.

از کاوشهای باستانشناسی محوطههای اسلامی مانند کیش درعراق و فسطاط در مصر، با میان ولشگری بازار در افغانستان و سواحل افریقای شرقی نمونه های زیادی از سفالینه با نقش کنده کشف شده است.

از تحقیقات باستانشناسی سالهای اخیر که در بسیاری از محوطه های اسلامی ایران از شمال تا جنوب ( آذربایجان – سیراف ) انجام شده نمونه های گوناگونی از سفالینه با نقش کنده بدست آمده که متعلق به اوایل اسلام تا قرن هفتم هجری است.

در اوایل اسلام نقش کنده شامل خطوط ساده و هندسی بوده ولی بتدریج از قرن چهارم هجری نقوش زیبای انسان و حیوان را نیز در بر گرفت.

با حتمال زیاد تکامل سفالینه با نقش کنده و همچنین تبدیل نوع ساده به نقوش انسان و حیوان ارتباط با ادبیات فارسی بخصوص شاهنامه فردوسی و داستانهای ملی از یکطرف و پیروی از شیوه فلز کاری دوره ساسانی از طرف دیگر داشته است.

در نواحی دریای خزر و نواحی شمال و شمالغرب ایران مانند آذربایجان و کردستان نمونه های جالبی از ظروف سفالین بانقش کنده بدست آمده که موید این ادعا است.

متخصصان سفال اسلامی، سفال با نقش کنده را به گروه های گوناگون مانند نوع آمل، آق کندو شاملو یا گروس تقسیم نموده اند.

تقسیم بندی این نوع سفالینه بر مبنای تکنیک و ساخت آن انجام شده مثلا در ساخت نوع آمل و اق کند نقوش کنده بر روی لعاب های رنگارنگ مانند سبز، زرد و ارغوانی انجام گرفته و سپس محلهای بخصوصی از ظرف نقاشی می شود.

هدف از بکار بردن این تکنیک برای جلوگیری از پاشیده شدن یا فرار رنگهای دیگر است.

پس از این عمل تمامی ظرف با لعاب شفاف مانند لعاب سرب پوشانیده می شود.

ساخت نوع دوم یعنی شاملوه یا گبری یا گروس تا اندازه ای با دو نوع آمل و آق کند متفاوت است.

در نوع گبری ظروف سفالین ابتدا با پوشش گلی سفید رنگ در زیر لعاب سرب پوشانده شده و سپس نقاط زیادی از سطح ظرف بانقوش کنده آرایش می شود.

در نتیجه تزئینات ازنظر شکل و رنگ آمیزی بصورت زیبائی در آید در مرحله بعدی، ظرف با لعاب سبز یا لعاب شفاف سرب پوشش می گردد.

رنگهائی که در آرایش این گروه از سفال بکار می رود عموما سبز، زرد، قهوه ای و گاهی قرمز روشن می باشد ونقوش شامل حیوان، پرنده، انسان و گاهی نوشت کوفی بوده و در زمینه آن اغلب گلهای طوماری شکل نیز افزوده می شود.

سطح خارجی ظروف با نقش کنده معمولا بدون لعاب می باشد و در مواردی با لعاب سبز پوشاندهمی شود.

گر چه در تقسیمات این نوع سفالینه بین متخصصان اختلاف کلی وجود ندارد ولی با توجه به کشفیات اخیر محوطه های اسلامی در سراسر ایران و کشف تعداد زیادی از این نوع سفالینه، تقسیم بندی تاریخی و همچنین تزئین بصورت ذیل امکان پذیر است: سفال بانقش کنده ساده ( اوایل اسلام ) سفال با نقش کنده( قرن 5 الی 7 هجری ) یکی از تزئینات متداول سفالینه اوایل اسلام نقوش کنده ساده است که بر روی ظروف لعابدار بکار میرفته این نقوش ساده شامل خطوط نامنظم و در هم بوده که بر روی بدنه داخلی ظروف تزئین گردیده و سپس با لعابهای برنگهای سبز و زرد پوشش می گردیده است و در کاوشهای نیشابور ، کنگاور، سیراف، جرجان، غبیرا، تخت سلیمان و در بسیاری ازمناطق ایران بدست آمده است.

ظروف سفالین یکرنگ از نظر تکنیک، ساخت و تزئین به انواع ذیل تقسیم می شوند: الف – ظروف ساده ب – ظروف قالب زده .

ج – ظروف نقش کنده.

زیباترین ظروف یکرنگ، نوع سفید آن است که خاک آن به تقلید از خاک چینی دوره سونگ، توسط سلجوقیان و خوارزمشاهیان بکار برده شده است.

این گروه سفالینه دارایبدنه بسیار نازک و لعابی شفاف هستند.

از نظر تزئین نیز گوناگون و مهمترین آن شامل انواع زیر می باشد : الف – ظروف سفید رنگ ساده ب – ظروف سفید رنگ مشبک ج- ظروف سفید رنگ قالب زده با نوشته کوفی د – ظروف سفید رنگ با لعاب لاجوردی پاشیده اقسام ظروف سفید رنگ، شامل کاسه، پیاله، کوزه، ابریقو آبخوری است.

تولید و ساخت این نوع سفالینه بیشتر در شمال و شمال شرقی ایران مانند نیشابور و جرجان مرسوم بوده است .

کاوشهای ری نیز نمونه هائی از این نوع سفالینه بدست داده است.

همچنین ظروف یکرنگ غیر از سفید، عموما از رنگهای فیروزه ای، آبی و لاجوردی نیز با مشخصات بالا ساخته شده است.

نوع دیگر ظروف سفالین یکرنگ با تزئین قالب زده همراه است .تزئینات عموما شامل طرحهای طوماری، کتیبه کوفی، مجالس رقص و نوازندگی، شکار و نقوش انسان و حیوان است که اغلب روی شانه ظروف به صورت قالب زده آرایش شده است.

در کاوشهای جرجان و نیشابور قالب اصلی این ظروف نیز کشف گردیده است .

اشکال ظروف متنوع شامل کوزه، تنگ، کاسه، ابریق و پیاله و گلدان است که با کف حلقه ای بدنه محدب برنگ فیروزه ای و لاجوردی ساخته شده است.

در این دروه ظروفی دسته دار با بدنه 8 ضلعیو کف بلند مدور ساخته شده که در خور مقایسه با ظروف فلزی همزمان خود می باشد.

ساخت ظروف با لعاب یکرنگ در اغلب مراکز سفالسازی ایران، در تمام ادوار اسلامی ادامه داشته و در دوره سلجوقی و خوارزمشاهی به شکوفائی می رسد.

هنرمندان سفالگر ایرانی در بین رنگها از دو رنگ آبی و فیروزه ای بیشتر استفاده کرده اند و علت آن احتمالا ملایم و آرام بخش بودن رنگ و سهولت تهیه آن بوده است.

در صنعت کاشی سازی نیز لعاب یکرنگ فراوان بکار گرفته شده و کاشیهای گوناگون یکرنگ زینت بخش بناهای مذهبی و غیر مذهبی ایران است.

سفالینه با تزئین زیر لعاب : شیوه نقاشی و تزئین سفالینه در زیر لعاب از اوایل اسلام بویژه در قرون سوم و چهارم هجری در مراکز سفالسازی شمال و شمالشرقی ایران مرسوم بوده است.

در دوره سلجوقی، خوارزمشاهی، ایلخانی و تیموری تحول تازه ای در تکنیک این نوع ظروف پدید آمد، باین ترتیب که سفالگران ادوار یاد شده بجای لعاب سرب از لعاب قلیائی برای پوشش و آرایش سفال استفاده کرده اند.

استفاده از لعاب قلیائی برای پوشش و همچنین خمیر شیشه برای ساخت ظروف هنرمندان سفالگر را قادر ساخت که تزئینات زیبائی در زیز لعاب شفاف بوجود آورند.

نقاشی و تزئین زیر لعاب اغلب با دو رنگ آبی و سیاه انجام می گیرفته ولی گاهی رنگهای فیروزه ای لاجوردی و سبز تیره نیز با آن اضافه می شده است.

رایج ترین تزئین بشیوه نقاشی زیر لعاب ظروفی است که با رنگ آبی در زمینه سفید نقاشی شده اند.

خمیر این نوع سفالینه اغلب و نخودی است و شکل ظروف بسیار متنوع و بیش از همه کاسه با پایه بلندبدنه کشیده و لبه صاف است.

بطور کلی تزئین قسمت خارجی سفالینه نقاشی شده زیر لعاب خطوط موازی گل و گیاه و گاهی اشعار فارسی در زیر لبه و روی بدنه است.

تزئین قسمت داخلی این نوع ظروف هنرمندان سفالگر را قادر ساخت که تزئینات زیبائی در زیر لعاب شفاف بوجود آورند.

نقاشی و تزئین زیر لعاب اغلب با دو رنگ آبی و سیاه انجام می گرفته ولی گاهی رنگهای فیروزه ای لاجوردی و سبز تیره نیز با آن اضافه می شده است.

خمیر این نوع سفالینه اغلب سفید و نخودی است و شکل ظروف بسیار متنوع و بیش از همه کاسه با پایه بلند بدنه کشیده و لبه صاف است.

بطور کلی تزئین قسمت خارجی سفالینه نقاشی شده زیر لعاب، خطوط موازی، گل و گیاه و گاهی اشعار فارسی در زیر لبه و وری بدنه است.

تزئین قسمت داخلی این نوع ظروف بسیار متنوع بوده و سفالگر از نقوش مختلف برای آرایش استفاده می کرده است.

در میان نقوشحیوانات، غازل دونده، ماهی، اردک و پرندگان و از میان نقوش گیاهی، از طرح برگهای متراکم ، گلهای طوماری و اسلیمی و بالاخره از نقوش انسان، طرحهای مجالس رقص، نوازندگان، شکار بیش از همه استفاده شده است.

بعلت ناکافی بودن تحقیقات باستانشناسی و عدم مدارک لازم، مراکز مهم ساخت این نوع سفالینه بتحقیق روشن نیست ولی مراکزی مانندو ری ، کاشان، سلطان آباد و جرجان مناطقی هستند که اغلب محققان در ساخت ظروف نقاشی شده زیر لعاب در آنها اتفاق نظر دارند.

گرچه سفالینه مراکز یاد شده بطور کلی با هم قابل مقایسه هستند ولی از نظر تزئینات هر یک دارای ویژگیهای مشخصی می باشد.

در کاشان که ساخت ظروف با نقاشی زیرلعاب تا قرن هشتم هجری متداول بوده کمتر تغییراتی درآن بوجود آمده و فقط نقوش انسان تا حدودی تحت نفوذ هنر نقاشی مغول قرار می گیرد.

تزئین متداولی که در ظروف با نقاشی زیر لعاب کاشان بکار رفته طرح تقسیم سطح داخلی ظروف به 4، 6، یا 8 قسمت است که با خطوط پهن انجام گرفته و داخل خطوط اغلب نوشته فارسی و حد فاصل آن با گلهای اسلیمی و طوماری شکل پر شده است.

از خصوصیات ظروف نقاشی زیر لعاب جرجان که عموما بر نگ آبی در زمینه سفید تصویر شده خطوط موازی در داخل و خارج گلهای تزئینی نوشته فارسی ، نقوش ماهی و پرندگان مسبک در کف ظروف است.

ساخت این نوع ظروف بقرون ششم تا هشتم هجری متعلق است.

از مراکز دیگری که در آنجا ساخت ظروف نقاشی شده زیر لعاب معمول بوده میتوان سلطانیه را نامبرده در کاوشهای اخیر مرکز باستانشناسی که در شهر سلطانیه و اطراف آن انجام شده ضمن کشف کورهای سفالگری نمونه های جالبی از ظروف سفالین و کاشیهای مختلف از این نوع بدست آمده است.

از دیگر مراکز ساخت ظروف نقاشی شده زیر لعاب سلطان آباد یا شهر فعلی اراک را می توان نام برد.

سفالینه سلطان آباد توسط پوپ و ریت لینگر مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت.

گرچه بعلت عدم بررسیها و کاوشهای علمی، بدرستی معلوم نیست که از اوایل اسلام تا عصر ایلخانی شیوه سفالگری و انواع سفالینه سلطان آباد به چه نحو بوده ولی آنچه مسلم شده این است که در اواخر قرن هشتم، سلطان آباد و حومه آن از امتیازات سفالگری مهمی برخوردار بوده است.

طبق نظریه لین LANE ظروف سلطان آباد از لحاظ تزئین به سه گروه تقسیم می شود.

گروه اول با نقاشی زیر لعاب که از نظر تزئین با ظروف کاشان قابل مقایسه بوده با این تفاوت که سفالگران سلطان آباد از طرحهای سه گوش و گل و گیاه که از وسط ظروف منشعب می شود استفاده کرده اند .

این نوع ظروف با لعاب لاجوردی و سیاه زیر لعاب شفاف نقاشی شده است.

گروه دوم، ظروفی هستند که با نقوش سیاه در زمینه مایل به خاکستری تزئین ودارای نقوشنیم برجستهو لعاب شفاف هستند.

نقوش داخل این گونه ظروف شامل پرندگان و حیوانات است که در وسط ظرف در زمینه طرحهای گل و گیاه نقاشی شده و خارج ظروف با نوشته همراهاست.

در شکل ظروف نیز تغییراتی حاصل شده و ظروف با کف حلقه ای وبدنه نیم دایره ای، لبه محدب، خطوط عمودی برجسته و لعاب یکرنگ ساخته شده اند.

گروه سوم ظروف سلطان اباد دارای بدنه ظریف و خمیر سفید است که نقاشی آن با سه رنگ لاجورد سیاه و فیروزه ای انجام گرفته و رنگ سیاه اغلب برای پوشش بدنه خارجی ظروف بکار برده شده است.

در قرن هشتم هجری شکل تازه ای از ظروف شبیه گلدان که احتمالا برای نگهداری دارو مورد استفاده بوده رواج پیداکرد.

ساخت این نوع ظروف درکشور سوریه متداول بوده و بهمین جهت عده ای از متخصصان عقیده دارند که مراکز سفالسازی سوریه و سلطان آباد با یکدیگر در ارتباط بوده و ظروف گلدانی شکل یاد شده را اقتباس از هنر سفالگری سوریه می دانند.ظرف بشیوه سلطان آباد در دیگر نقاط شمالغرب ایران مانند تخت سلیمان هم دیده شده است.

قدیمیترین ظروف سلطان اباد که تاریخدار است در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود که دارای تاریخ 672 و 677 هجری است.

زیباترین ظروف سفالین نقاشی شده زیر لعاب گروهی است که در بین متخصصان سفال اسلامی بنام ظروف سفالین با تزئین معروف شده است.

این نوع سفالینه معمولا با دورنگ آبی و سیاه تزئین می شود.

هنرمندان سفالگر اغلب از صحنه های رقص، نوازندگی و شکار استفاده کرده و با مهارت خاصی نقوش سیاه را بر روی زمینه آبی نقاشی کرده است.

نقوش اغلب بزرگ نشان داده شده و عموما نقش نوازنده، شکارچی و غیره تمامی سطح و یا گاهی کف ظروف را در برمیگیرد.

از مراکز ساخت اینگونه سفال می توان ری، کاشان، جرجان و بعضی از مراکز سفالسازی شمالغرب ایران را نامبرده که در قرون 6تا 7 هجری ساخت آن ادامه داشته است.

بطور کلی ظروف نقاشی شده زیر لعاب با تکنیک یاد شده در بالا متعلق بمراکز سفالسازی مهم بوده و از این مراکز به نقاط و شهرهای مختلف صادر شده است.

همچنین نمونه های این ظروف در مناطق جنوبی ایران نیز کشف شده است.

سفالینه زرین فام یا طلائی; از جمله ظروف سفالینه اسلامی ظروفی است که بنام طلائی یا زرین فام معروف شده است.

در مورد منشاء ساخت اولیه این نوع ظروف بین محققان دوره اسلامی اتفاق نظر وجود ندارد و کشورهائی مثل ایران، مصر و عراق را بعنوان مراکز اولیه ساخت ظروف زرین فام نام برده اند.

گرچه هنوز مدارک ودلائل کافی برای اثبات مرکز اولیه ساخت ظروف زرین فام در دست نیست ولی شواهد نشان می دهد که این نوع ظروف از قرن سوم هجری در هنر سفالگری و شیشه سازی متداول بوده است .

ساخت و تکامل ظروف طلائی و یا زرین فام در سه دوره مشخص تاریخی شکل گرفته و در هر یک از این ادوار با ویژگیهای مشخصی توسط هنرمندان سفالگر اسلامی درکشورهای مختلف عرضه شده است.

با توجه با این ویژگیها سفالینه زرین فام را بشرح ذیل تقسیم بندی کرده اند: الف – ظروف طلائی اولیه قرن 3-4 هجری ب – ظروف طلائی قرون وسطی قرن 5-9 هجری ج – ظر.ف طلائی متاخر قرن 10-12 هجری ظروف طلائی اولیه : همانطور که گفته شد علیرغم تحقیقات باستانشناسی در محوطه های معروف اسلامی هنوز مرکز و منشاء اصلی ساخت اینگونه ظروف بدرستی مشخص نیست.

بوتلرومارتین دو تن از محققان مراکز اولیه ساخت ظروف طلائی را از مصر می دانند شروع آن از شهر معروف اسلامی ری بوده است.

تحقیقات هیات کاوشها و بررسیهای ری که در سال 1930 انجام گردید نشان داد که ظروف ساختهشده با لعاب قلع و تزئین طلائی یا لاجوردی در این شهر مهم مرسوم بوده است.

کاوشهای شهر ری درسالهای اخیر نیز ستوسط مرکز باستانشناسی ایران ادامه یافته و هیات موفق به کشف معماری مهمی از قرون چهارم و پنجم هجری و همچنین سفالینه های متعددی اسلامی شده است.

کاوشهای باستانشناسی که در شهر سامره انجام گردید نشان داد که سفالگران اسلامی با ساخت سفالینه و کاشیهای زرین فام آشنا بوده اند.

سفالینه زرین فام یا طلائی اولیه از نظر تزئین به انواع مختلف تقسیم می شود که سفالینه رنگارنگ طلائی و یکرنگ طلائی دو نوع مهم واصلی آن بحساب می ایند.

طبقه بندی سفال اولیه طلائی برای اولین بار توسط کونل انجام شد وی معتقد است که نوع طلائی رنگارنگ قبل از سایر انواع توسط سفالگران عرضه شده است.

ظروف زرین فام رنگارنگ : رنگهای این نوع سفالینه شامل رنگ یاقوتی، قهوه ای و سبز روشن است.

نقوش شامل خطوط متقاطع نقوش شبیه چشم و بالاخره بعضی نقوش که با طرح های تزئینی عهد ساسانی قابل مقایسه است می باشد.

خانم فیلون در بررسی مجموعه موزه بناکی یونان، طرح و تزئین نقوش طلائی رنگارنگ را به 9 گروه تقسیم و مشخصات هر یک را مفصلا شرح داده است.

در این نوع سفالینه ظروف رنگارنگ زرین فام کاسه و بشقابهای بزرگ و کوزه است که با بدنه محدب و کف حلقه ای کوتاه ساخته می شده است.

تکنیک زرین فام چند رنگ همچنین در ساخت کاشی برای تزئینات بناهای مذهبی و غیر مذهبی قرن سوم هجری مورد استفاده بوده که از جمله می توان کاشی های رنگارنگ کاخ جوسق الخاقانی متعلق به سال 42- 833 میلادی را نامبرده.همچنین مسجد قیروان متعلق بسال63-862 میلادی نیز با کاشیهای زرین فام رنگارنگ تزئین شده است دکتر هانسمن در مقاله جالبی تحت عنوان مدارک برای تاریخگذاری قدیمیترین سفال اولیه طلائی ضمن بررسی این مطلب طرحهای جالبی از سفال و کاشیهای رنگارنگ بچاپ رسانده است.

ظروف طلائی یکرنگ: پس از ساخت ظروف طلائی رنگارنگ سفالگران اسلامی اقدام بساخت نوع دیگری از ظروف سفالین طلائی کردند که بنام سفالینه طلائی یکرنگ معروف شده است.