دانلود مقاله طرح، نقش و رنگ بندی قالی بلوچ خراسان

چکیده:

    اقوام هفت گانه بلوچ، کرد، عرب، ترک، فارس، چارایماق و سیستانی به دلیل شرایط خاص سیاسی و طبیعی در طول تاریخ در مناطق مختلف استان های خراسان رضوی و جنوبی سکونت گزیده اند. این اقوام تولیدکننده قالیهایی هستند که بلحاظ دارا بودن ویژگیهای مشترک در بازار جهانی فرش به نام قالی بلوچ خراسان شناخته شده اند. طرح ها و نقوش، نقشمایه، رنگهای کاربردی و همنشینی رنگ ها در این قالیها به هم شباهت بسیاری دارد در این مقاله تلاش گردیده با بهره گیری از طرح تحقیقاتی شناسایی، ریشه یابی و احیای نقوش قالی بلوچ خراسان ضمن معرفی طرح ها و نقوش و نقشمایه های قالی بلوچ خراسان در خصوص رنگبندی و همنشینی رنگها در این قالی بحث و بررسی به عمل می آید.

    واژگان کلیدی:

    قالی بلوچ- طرح های قالی بلوچ- نقش مایه های قالی بلوچ- رنگ بندی قالی بلوچ خراسان

        مقدمه:

    قالی ایران درختی است که ریشه درژرفنای کویرداردوبلندای سرشاخه های آن به ارتفاعات البرزمیرسد.میوه شیرین این درخت تنومند قرنهاست که مورد توجه جهانیان قرارگرفته است! آنان نام ایران را با فرشهایش و قالی را توام با نام ایران شناحته و میشناسد! قالیبافی در ایران نقطه تقاطع فرهنگ تاریخ و اقتصاد محسوب میگردد! چراکه در بسیاری از مناطق روستائی، عشایری و شهری علاوه بر آنکه فرشبافی از بعد هنری نیازهای درونی بشر را برطرف می نماید، در ایجاد اشتغال، افزایش درآمد سرانه ملی و صدور فرهنگ ملی و اسلامی نقش بسزائی داشته و دارد. لذا همگی ما به فرش مدیون هستیم و می بایست در حد توان به معرفی فرشهای ایرانی بپردازیم! یکی از مهمترین ویژگیهای قالی ایرانی تنوع آن است. محققی همچون فورد(p.r.j.ford) براین نکته تاکید می نماید که فرشهای ایرانی آنقدر متنوع هستند که بسیاری از طرحها و نقوش آن ناشناخته است. قالیبافی درایران نزد اقوام مختلف از محبوبیت فوق العاده ای برخوردار است که در این بین خراسان همواره یکی از مهمترین مراکز بافت قالی بوده است. این استان که زمانی از یک طرف به استان سغد و از طرف دیگر به خوارزم ختم میگردیده از دیرباز تاکنون همواره یکی از مهمترین قطب های تولید فرش بوده است .

    هجوم ازبکها، افاغنه و مغولها و تاخت و تاز این اقوام و در بسیاری از موارد ویران نمودن شهرهای بزرگی همچون نیشابور و کاشمر نتوانسته است رشد هنرهای سنتی بویژه قالیبافی را در خراسان متوقف نماید و همواره علیرغم وجود بحرانهای مختلف در مقاطع متعدد تاریخی این هنر- صنعت از رشد خوبی برخوردار بوده است. تنوع سبکهای بافت ، طرحها و نقوش و اقوام و قبائلی که دراستان خراسان به شغل قالیبافی اشتغال دارند نیزبسیارزیاداست، در حالیکه در شمالی ترین نقطه استان طرحها ونقوش زیبای ترکمن بافته میشود وهر یک از شهرهای استان طرح ونقش ویژه ای دارند، درسراسرمرزمشترک خراسان باافغانستان وترکمنستان واستان سیستان وبلوچستان دستبافته هایی تولیدمیگرددکه با عنوان فرشهای بلوچی در بازارهای داخلی و خارجی به فروش میرسد. این دستبافته های عشایری و روستائی بسیار سحرآمیزاست و طرحهایش دریچه ای است به سوی شناخت فرهنگ اقوام مختلفی که در این نواحی زندگی می کنند.

    طرحها و نقوش فرش دستباف انعکاسی از باورها، اعتقادات، مشاهدات، آرزوها، آرمانها و بطور کلی فرهنگ بافندگان می باشد.

    علیرغم جایگاه بسیار مهم قالی بلوچ خراسان درکلان فرشهای ایرانی شرقی متاسفانه اطلاعات دقیق کارشناسی وسامان یافته ای درباره طرحها و نقوش ، نقشمایه ها و موتیفها، رنگبندی آنها ( منجمله تعداد و تنوع رنگها و همنشینی رنگها ) وجود نداشت، لذا طرح شناسایی، ریشه یابی طرحها و نقوش قالی بلوچ خراسان توسط مدیریت پژوهش مرکز ملی فرش ایران اجرا گردید که این مقاله نیز برداشتی از پژوهش فوق می باشد.

        1 - شناسایی اقوام مشهور به بلوچ خراسان

    مشهورترین اقوام تولیدکننده قالی های بلوچ خراسان به شرح ذیل می باشند:

    الف- تیموریها: در دوره تیموری از افغانستان وارد ایران گردیده و اکنون کشورهای افغانستان و ایران سکونتگاه این قبیله می باشد مهمترین تیره های تولیدکننده فرش دستباف اقوام زوری، بروقی، کودنی، یعقوب خانی، کریمدادی، پربزی، سوربزی، دهخانه، صالحی، طاهری، سلجوقی، زوری، خوافی، شیخی می باشند اقوام تیموری ایران در شهرستان های مختلف استان خراسان رضوی بالاخص تربت جام، تایباد، مشهد، فریمان، خواف، تربت حیدریه و… زندگی می کنند.

        ب- بلوچ ها: تیره های اصیل بلوچ شامل قبایل جان بیکی ،کوهکن، سالار خانی، علی اکبر خانی، اسد خانی، رسولخانی می باشند. تیره های اصیل بلوچ عمدتاً در شهرستان های خواف، تایباد، تربت حیدریه و سرخس زندگی میکنند.

        ج- ترکها: شامل ترکهای مهاجر روسی، ترکهای شاهسون، ترکهای بهلولی، --- و بالاخره ترکمنهای ساریخ می باشند.سکونتگاه اصلی ترک های مهاجر شهرستانهای سرخس، تربت حیدریه و مشهد می باشد.

        د- اعراب: تیره های طاهری، چوبداری،خزایی و عارفی از اقوام عرب هستند که از صدراسلام تا کنون در مناطق فردوس، قاین و بیرجند سکونت دارند.

        2- پتانسیل های بالقوه: مناطق محل اسکان اقوام مشهور به بلوچ خراسان یکی از مستعدترین مناطق جهت توسعه قالیبافی در سطح استان های خراسان جنوبی و رضوی محسوب می باشد، برداشت سالانه بالغ بر پنج هزار تن پشم بلوچی، دویست تن پیله ابریشم، مقادیر متنابهی رنگدانه طبیعی، اقلیم خاص، فرهنگ خاص در خصوص زنان و از همه مهمتر تنوع اقوام و قبایل از مهمترین پتانسیلهای بالقوه منطقه در خصوص توسعه فرشبافی محسوب می گردد.

        3- ویژگیهای دار، ابزار ، مواد اولیه و بافت قالی بلوچ خراسان:

    3-1- دستگاه قالیبافی مورد استفاده افقی است و از چاقوی بافت و شانه بسیار ساده ای استفاده می کنند که عمدتاً توسط کولی ها ساخته می شود.

    3-2- مواد اولیه مورد استفاده پشم گوسفند و موی بز و شتر می باشد.

    3-3- از تاب z برای خامه و برای تار و پود از تاب S استفاده می گردد.

    3-4-جنس تار و پود از پشم گوسفند می باشد.

    3-5- برای رنگرزی در گذشته از رنگدانه های طبیعی بالاخص روناس، برگ بید، برگ توت، اسپرک، پوست انار و نیل استفاده می نموده اند. دندانه کاربردی آنان در رنگرزی ماده ای به نام مک بوده که سولفات آهن داشته است.

    3-6- پشم الوان، دندانه سولفات آهن و آب سنگین باعث گرایش رنگ ها به سمت تیرگی شده است.

    3-7-عمده ترین ویژگی قالی بلوچ خراسان گلیم بافی زیاد ابتدا و انتهای فرش است.

    3-8- برای بخش گلیم بافی از شیوه سوماک یا پیچ استفاده می کنند.

    3-9- بخشی از دستبافته ها به صورت دوپوده و بخشی دیگر تک پوده است.

    3-10- عمدتاً در ابعاد کوچک پارچه و حداکثر در ابعاد قالیچه بافته می شوند.

    3-11- رنگ پود قالی بلوچ خراسان رضوی مشکی و قهوه ای تیره و در خراسان جنوبی رنگ پود قهوه ای روشن می باشد.

    3-12- رجشمار قالب 30-25 رج می باشد و بندرت قالیهای بالاتر از 40 رج بافته می شود.

    3-13- شهرستان های مشهد، سرخس، فریمان، تربت جام، تربت حیدریه، خواف، گناباد، کاشمر، فردوس، قاین، بیرجند، سربیشه، نهبندان مهمترین مراکز بافت قالی بلوچ خراسان هستند

        4-رنگبندی قالی بلوچ خراسان : سیسیل ادواردز نویسنده کتاب قالی ایران دررابطه با رنگبندی قالی بلوچ خراسان می نویسد : ((رنگ تیره قالیچه های عشایربلوچ که از مشخصات این فرآورده است درنتیجه بکاربردن سه مایه از قرمز سیر ، آبی سیرومتوسط وسیاه حاصل می شود . شخص تصورمی کند دراین قالیچه ها فقط از رنگ قرمزتیره بهره گرفته شده است درحالیکه متن اغلب آنها فی لواقع آبی سیراست . برای خطوط اصلی طرح از رنگ سیاه استفاده می شود واینکار اثر رنگهای قرمز وآبی را عمیقتر جلوه می دهد . به رنگ نگاره ها ونقوش کوچکتر مایه شتری وقدری سبز اضافه می کنند. رنگ سفید رادرحواشی باریکترزیادبکار می برند.( که بسیار بی مورداست ) درسالهای اخیر قالیچه هایی که درمتن آنها رنگ شتری بکار رفته افزایش یافته است . دلیل آن شایدافزایش بهای رنگرزی با نیل پرطاووسی وروناس است.))

    دیتریش وگنر درمقاله بسیار ارزشمند خودتحت عنوان فرشهای بلوچی وهمسایگان آنها قسمت دوم دررابطه با رنگبندی زمینه قالی بلوچ خراسان اینگونه اظهار نظر می نماید.

    ((آبی تیره تا آبی مایل به مشکلی عمدتاً درزمینه قالیهای بلوچ مناطق تربت حیدریه ، کاشمر ، جلگه خواف وشمال هرات دیده می شود قالیهای بلوچی مشهد ،سرخس وفریمان که عمدتاً درنیمه دوم قرن گذشته بافته شده است دارای رنگ زمینه آبی متوسط می باشند بافندگان بلوچ شهرستانهای نیشابور ، شمال مشهد ، جلگه تربت جام ، جلگه باخرز، محولات وبخشی از قاینات برای رنگ زمینه از قرمز آجری ، قرمز آتشی تاقرمز تیره بهره می گیرند . قالیچه های بلوچی گناباد ، بجستان دارای رنگ زمینه قرمز مایل به قهوه ای وبرخی بافندگان قاینات ، بجستان ، محولات ، جلگه خواف وشرق تربت جام بویژه درقالیچه های سجاده ای بلوچی آخوندی از پشم شتر خودرنگ برای زمینه بکار می برند . برخی قالیهای بلوچی تربت حیدریه دارای رنگ زمینه از پشم کرم تاسفید استفاده نموده درقالیهای بلوچی جنوب افغانستان ونوار مرزی ایران وافغانستان برای رنگ زمینه از پشم قهوه ای مایل به مشکی می بافند برای رنگ زمینه حاشیه بزرگ نیز ازهمان رنگهای زمینه استفاده می شود واین درحالیست که استفاده از حواشی قرمز می تواند جاذبه های آبی تیره را بیشتر نماید. استفاده ازرنگهای متضاد درقالیهای قدیمی کمتر دیده شده است .تنالتیه های رنگی رنگهای زمینه اغلب برای نقش مایه های زمینه بکار می رود. برخی از گلبرگهای خارج از زمینه سفید ، زرد یا نارنجی هستند)).

     سیاوش آزادی درکتاب قالیبافی درآئین بلوچ می نویسد:

    ((همانطور که قبلاً گفته ام بلوچ معمولاً رنگهای قرمز قهوه ای تیره ، آبی تیره وسورمه ای مایل به مشکی راترجیح می دهد . گروهی از تنالتیه های قرمز همچون قرمز مایل به قهوه ای ، قهوه ای مایل به بنفش وبرخی مواقع بنفش مایل به قهوه ای درقالیهای قدیمی بلوچ دیده میشود بلوچها این رنگها رابااستفاده از روناس ودندانه های مختلف فلزی بدست می آورند... رنگبندی تیره وتاریک یکی از خصوصیات وویژه گیهای فرش بلوچ می باشد . دستبافته های بلوچ به مراتب تیره تر از دستبافته های ترکمنهامیباشد. زمینه فرش بلوچ آبی تیره تاآبی مایل به مشکلی ، قهوه ای تیره تاقهوه ای مایل به مشکی ، بنفش مایل به قهوه ای تیره یاقهوه ای مایل به بنفش می باشد . تنها یک استثناء وجود دارد وآن موقعی است که برای زمینه از پشم شتر استفاده می شود سیسیل ادواردز براین تصوربوده است که این رنگ روشن ممکن است با حنا بدست آمده باشد . تجربه اینجانب به من آموخته که قالیهای بلوچ ، تیموری ، عرب ، بربری وبراهوئی ، کرد درمناطق تربت حیدریه ، تربت جام دارای شیدهای تیره تری هستند و قالیهای بلوچ منطقه قاینات دارای رنگهای روشنتر ومتنوعتری می باشند وبالاخره دستبافته های بلوچ نیشابور ، مشهد و سرخس دقیقاً میانگین این دو نقطه افراطی می باشند تقریباً بدون استثناء تمامی نقشمایه ها بارنگهای تیره رنگبندی میگردند که باعث میگرددفرش بلوچ تیره تر نیز بنظربرسد . رنگهای شیری تاسفید (پشم سفیدگری شده ) تنها برای نقشمایه های حواشی کوچک بکار میرود که باعث میگردد آنها به طرف خارج متمایز باشند. اینگونه رنگبندی قالی بلوچ باعث گردیده نقشمایه های انبوهی که زمینه فرش را پوشانده اند قابل تشخیص نباشند.))

    در بین کسانی که دررابطه بافرش های بلوچی بویژه بلوچ خراسان مطالعات و تحقیقاتی داشته اند در رابطه با مقوله رنگبندی قالی بلوچ بنظرمیرسد جامع ترین ایده را دیوید بلاک ارائه نموده است اومی نویسد:

    (( بلوچها از تنالتیه های مختلف یک رنگ استفاده نمی کنند برای مثال چهار تنالیته قرمز یا بیشتر در قالیهای بلوچ قابل تشخیص است و اگر رنگهای یکصد تخته قالی بلوچ را جدا نمائید فراوانی هریک از رنگها به شرح زیر خواهد بود از نمودار براحتی می توان فهمید که باستثنای رنگ سفید رنگهای تیره بویژه آبی وقهوه ای تیره غالب بوده ودرنتیجه وجه تمایز قالی بلوچ تیرگی رنگهای آن می باشد. کمیت رنگها نیز مهم است ودراینجا قرمز وآبی مسلط هستند ورنگ سفید رااغلب میتوان دررنگبندی حاشیه دیده رنگ سبز مصرف بسیار کمی دارد واغلب درمواردی که کاربرد دارد که جنبه مذهبی دارند رنگ زرد هم که مجموعاً برای ایرانیان جالب نمی باشد لذا در قالی بلوچ خیلی کم دیده می شود.دررابطه با تنوع رنگها نیز بگونه ای که درنمودار ملاحظه می کنید بالغ بر 75% قالیهای بلوچ کمتر از 7 رنگ دارند واین درحالیست که سایر فرشهای ایرانی ، قفقاز وترک به مراتب تنوع رنگی بیشتری دارند ))

    دربررسیهایی از مجموعه فرشهای بلوچ دربازار فرش بلوچ در مشهد ( سرای امیر وسرای سعید) بازار فرش بلوچی تربت حیدریه بازار فرش بلوچ بیرجندبعمل آمد ونهایتاً درصد فراوانی هریک از رنگها وتنوع رنگی قالیهای بلوچ خراسان گرفته شد تغییرات بسیارکمی مشاهده شد که بامشاهدات آقای دیوید بلاک موردمقایسه قرارگرفته است آقای بهشتی تولید کننده مشهور فرش بلوچ که قالیهایش از مرغوبترین فرشهای بلوچ خراسان محسوب می گرددتعدادرنگها درقالی تجاری بلوچ خراسان رابین 5 تا7 رنگ ودرمورد دستبافته های خود تا دوبرابر مید اند . آقای رضا ثروتی دارنده مجتمع قالیبافی درشهرستان تربت جام وتولید کننده عمده فرش بلوچ خراسان دراین منطقه حساسیت خاصی درکاربرد رنگهای آبی تیره ، قرمزتیره وقهوه ای تیره دارد واین موضوع رااز سنتهای اصیل فرش بلوچ میداند آقای دلاکه فروشنده وتولیدکننده فرش بلوچ(بهلولی) دربیرجند تنوع وشادابی رنگهای کاربردی درقالیهای بلوچ بهلولی را وجه تمایز این قالیها باسایر تولیدات بلوچ میداند وفرشهای بهلولی رااز نظر رنگبندی درکنارقالیهای قشقائی قرار می دهد.

    قالی های بلوچی که بیش از 70 سال قدمت دارند عمدتا دارای رنگ های آبی متوسط ، سورمه ای ،     کبود ، قرمز آجری ، قرمز آتشی ، قرمز تیره ، مسی ، قهوه ای شتری و تیره ، سفید متمایل به کرم و خاکی و زرد قهوه ای بوده, لذا از دیدگاه بسیاری از رنگ های اصیل و کاربردی قالی بلوچ خراسان محسوب میگردند. در قالی هایی که در50 ساله اخیر بافته شده اند, برخی رنگ های دیگر

       مانند قرمز لاکی ، نارنجی روشن ، سبز ، ارغوانی دیده میشود . از بین رنگ های فوق الذکر از رنگ آبی تیره تا سورمه ای بیشتر در شهرستان های تربت حیدریه , کاشمر و جلگه خواف, از رنگ آبی متوسط در تربت جام, سرخس , مشهد، از قرمز آجری، آتشی در فردوس و قاین و از آبی تیره در قالی های بلوچی شهرستان های نیشابور و شمال مشهد ، تربت جام ، قاین ، بیرجند ، نهبندان و فردوس از رنگ مسی در شرق گناباد (روستای گیسور ) ، بجستان ، فردوس, تربت جام ،خواف ، تایباد ، سرخس ، از رنگ سفید متمایل به کرم بافندگان شهرستان های تربت حیدریه ، خواف ، رشتخوار استفاده میکنند . آقای امیری از فروشندگان فرش های عتیقه بلوچی در خراسان میگوید (رنگ های روشنی همچون سفید ، زرد ، نارنجی متمایل به زرد و رنگ های آبی روشن خاص نشان دادن جزئیات طرح ها و نقوش قالی بلوچ و فی الواقع عمیق ترین قسمت های گل میباشد و برای مرزبندی سطوح نقشه حواشی ومیانکار از رنگ مشکی استفاده میکنند).

    5 -طرحها ونقوش قالی

    الف – یافته های اسنادی :

     سیاووش آزادی درکتاب ارزشمند قالیبافی درآئین بلوچ درصفحه 57 نقوش وطرحهای بلوچ را معرفی می نماید که خلاصه آن به شرح زیر است : ((طرحهای بلوچ هندسی بوده واز خطوط گردان استفاده نمی کنند اماممکن است خطوط منحنی را بااستفاده از خطهای مستقیم کوتاه درطرحها بوجود آورند سه اصل شبکه ای بودن ، گل گونه بودن وتکراری بودن (سریالی) از ویژگیهای طرحها ونقوش قالی بلوچ می باشد))

    درادامه بحث آزادی طرحهای بیدمجنونی ،سجاده ای ، محرابی از طرحهای شاخص قالی بلوچ معرفی نموده وبرای نقوش حواشی نیز از یازده گروه نقشه منجمله نقشمایه های ساده پیوسته ومنقطع ، برگهای تاکی پیوسته ومنقطع ونقمشایه های متناوب نام برد. دکتر وتریچ وکنر در مقاله بسیار ارزشمندخود تحت عنوان قالیهای پرزدار بلوچ وهمسایگان آنها از طرحهای بوته ، گلدانی ، گل ترکمن، وطرحهای ثانونیه آن ، کشمیری ( ماهی درهم ) ، دوگلی ، قابی هشت ضلعی ، قابی شش ضلعی ، افشان بعنوان مشهورترین ورایجترین طرحها ونقوش نام می برد ودرمیان طرحهای فوق الذکر دررابطه با طرح کشمیری به شرح وبسط بیشتری می پردازد به اعتقاد آقای وگنر این طرح درمیان کلیه قبایل بلوچ اعم از بلوچهای خراسان ، افغانستان وبلوچهایی که دراطراف سیستان زندگی می کنند بافته می شود درعین حال اوتاکید می کند که فکر نمی کند تقلید باعث رواج این طرح درمیان کلیه قبایل بلوچ باشد . نامبرده درادامه مقاله خود تصاویر سیاه وسفیدی از طرحها ونقوش بلوچ بهمراه توضیحاتی دررابطه با هرکدام آورده عمده ترین طرحها ونقوشی که از بلوچ خراسان دراین مقاله دیده می شود به شرح زیر است .