دانلود مقاله طرح، نقش و رنگ بندی قالی بلوچ خراسان

چکیده: اقوام هفت گانه بلوچ، کرد، عرب، ترک، فارس، چارایماق و سیستانی به دلیل شرایط خاص سیاسی و طبیعی در طول تاریخ در مناطق مختلف استان های خراسان رضوی و جنوبی سکونت گزیده اند.

این اقوام تولیدکننده قالیهایی هستند که بلحاظ دارا بودن ویژگیهای مشترک در بازار جهانی فرش به نام قالی بلوچ خراسان شناخته شده اند.

طرح ها و نقوش، نقشمایه، رنگهای کاربردی و همنشینی رنگ ها در این قالیها به هم شباهت بسیاری دارد در این مقاله تلاش گردیده با بهره گیری از طرح تحقیقاتی شناسایی، ریشه یابی و احیای نقوش قالی بلوچ خراسان ضمن معرفی طرح ها و نقوش و نقشمایه های قالی بلوچ خراسان در خصوص رنگبندی و همنشینی رنگها در این قالی بحث و بررسی به عمل می آید.

واژگان کلیدی: قالی بلوچ- طرح های قالی بلوچ- نقش مایه های قالی بلوچ- رنگ بندی قالی بلوچ خراسان مقدمه: قالی ایران درختی است که ریشه درژرفنای کویرداردوبلندای سرشاخه های آن به ارتفاعات البرزمیرسد.میوه شیرین این درخت تنومند قرنهاست که مورد توجه جهانیان قرارگرفته است!

آنان نام ایران را با فرشهایش و قالی را توام با نام ایران شناحته و میشناسد!

قالیبافی در ایران نقطه تقاطع فرهنگ تاریخ و اقتصاد محسوب میگردد!

چراکه در بسیاری از مناطق روستائی، عشایری و شهری علاوه بر آنکه فرشبافی از بعد هنری نیازهای درونی بشر را برطرف می نماید، در ایجاد اشتغال، افزایش درآمد سرانه ملی و صدور فرهنگ ملی و اسلامی نقش بسزائی داشته و دارد.

لذا همگی ما به فرش مدیون هستیم و می بایست در حد توان به معرفی فرشهای ایرانی بپردازیم!

یکی از مهمترین ویژگیهای قالی ایرانی تنوع آن است.

محققی همچون فورد(p.r.j.ford) براین نکته تاکید می نماید که فرشهای ایرانی آنقدر متنوع هستند که بسیاری از طرحها و نقوش آن ناشناخته است.

قالیبافی درایران نزد اقوام مختلف از محبوبیت فوق العاده ای برخوردار است که در این بین خراسان همواره یکی از مهمترین مراکز بافت قالی بوده است.

این استان که زمانی از یک طرف به استان سغد و از طرف دیگر به خوارزم ختم میگردیده از دیرباز تاکنون همواره یکی از مهمترین قطب های تولید فرش بوده است .

هجوم ازبکها، افاغنه و مغولها و تاخت و تاز این اقوام و در بسیاری از موارد ویران نمودن شهرهای بزرگی همچون نیشابور و کاشمر نتوانسته است رشد هنرهای سنتی بویژه قالیبافی را در خراسان متوقف نماید و همواره علیرغم وجود بحرانهای مختلف در مقاطع متعدد تاریخی این هنر- صنعت از رشد خوبی برخوردار بوده است.

تنوع سبکهای بافت ، طرحها و نقوش و اقوام و قبائلی که دراستان خراسان به شغل قالیبافی اشتغال دارند نیزبسیارزیاداست، در حالیکه در شمالی ترین نقطه استان طرحها ونقوش زیبای ترکمن بافته میشود وهر یک از شهرهای استان طرح ونقش ویژه ای دارند، درسراسرمرزمشترک خراسان باافغانستان وترکمنستان واستان سیستان وبلوچستان دستبافته هایی تولیدمیگرددکه با عنوان فرشهای بلوچی در بازارهای داخلی و خارجی به فروش میرسد.

این دستبافته های عشایری و روستائی بسیار سحرآمیزاست و طرحهایش دریچه ای است به سوی شناخت فرهنگ اقوام مختلفی که در این نواحی زندگی می کنند.

طرحها و نقوش فرش دستباف انعکاسی از باورها، اعتقادات، مشاهدات، آرزوها، آرمانها و بطور کلی فرهنگ بافندگان می باشد.

علیرغم جایگاه بسیار مهم قالی بلوچ خراسان درکلان فرشهای ایرانی شرقی متاسفانه اطلاعات دقیق کارشناسی وسامان یافته ای درباره طرحها و نقوش ، نقشمایه ها و موتیفها، رنگبندی آنها ( منجمله تعداد و تنوع رنگها و همنشینی رنگها ) وجود نداشت، لذا طرح شناسایی، ریشه یابی طرحها و نقوش قالی بلوچ خراسان توسط مدیریت پژوهش مرکز ملی فرش ایران اجرا گردید که این مقاله نیز برداشتی از پژوهش فوق می باشد.

1 - شناسایی اقوام مشهور به بلوچ خراسان مشهورترین اقوام تولیدکننده قالی های بلوچ خراسان به شرح ذیل می باشند: الف- تیموریها: در دوره تیموری از افغانستان وارد ایران گردیده و اکنون کشورهای افغانستان و ایران سکونتگاه این قبیله می باشد مهمترین تیره های تولیدکننده فرش دستباف اقوام زوری، بروقی، کودنی، یعقوب خانی، کریمدادی، پربزی، سوربزی، دهخانه، صالحی، طاهری، سلجوقی، زوری، خوافی، شیخی می باشند اقوام تیموری ایران در شهرستان های مختلف استان خراسان رضوی بالاخص تربت جام، تایباد، مشهد، فریمان، خواف، تربت حیدریه و… زندگی می کنند.

ب- بلوچ ها: تیره های اصیل بلوچ شامل قبایل جان بیکی ،کوهکن، سالار خانی، علی اکبر خانی، اسد خانی، رسولخانی می باشند.

تیره های اصیل بلوچ عمدتاً در شهرستان های خواف، تایباد، تربت حیدریه و سرخس زندگی میکنند.

ج- ترکها: شامل ترکهای مهاجر روسی، ترکهای شاهسون، ترکهای بهلولی، --- و بالاخره ترکمنهای ساریخ می باشند.سکونتگاه اصلی ترک های مهاجر شهرستانهای سرخس، تربت حیدریه و مشهد می باشد.

د- اعراب: تیره های طاهری، چوبداری،خزایی و عارفی از اقوام عرب هستند که از صدراسلام تا کنون در مناطق فردوس، قاین و بیرجند سکونت دارند.

2- پتانسیل های بالقوه: مناطق محل اسکان اقوام مشهور به بلوچ خراسان یکی از مستعدترین مناطق جهت توسعه قالیبافی در سطح استان های خراسان جنوبی و رضوی محسوب می باشد، برداشت سالانه بالغ بر پنج هزار تن پشم بلوچی، دویست تن پیله ابریشم، مقادیر متنابهی رنگدانه طبیعی، اقلیم خاص، فرهنگ خاص در خصوص زنان و از همه مهمتر تنوع اقوام و قبایل از مهمترین پتانسیلهای بالقوه منطقه در خصوص توسعه فرشبافی محسوب می گردد.

3- ویژگیهای دار، ابزار ، مواد اولیه و بافت قالی بلوچ خراسان: 3-1- دستگاه قالیبافی مورد استفاده افقی است و از چاقوی بافت و شانه بسیار ساده ای استفاده می کنند که عمدتاً توسط کولی ها ساخته می شود.

3-2- مواد اولیه مورد استفاده پشم گوسفند و موی بز و شتر می باشد.

3-3- از تاب z برای خامه و برای تار و پود از تاب S استفاده می گردد.

3-4-جنس تار و پود از پشم گوسفند می باشد.

3-5- برای رنگرزی در گذشته از رنگدانه های طبیعی بالاخص روناس، برگ بید، برگ توت، اسپرک، پوست انار و نیل استفاده می نموده اند.

دندانه کاربردی آنان در رنگرزی ماده ای به نام مک بوده که سولفات آهن داشته است.

3-6- پشم الوان، دندانه سولفات آهن و آب سنگین باعث گرایش رنگ ها به سمت تیرگی شده است.

3-7-عمده ترین ویژگی قالی بلوچ خراسان گلیم بافی زیاد ابتدا و انتهای فرش است.

3-8- برای بخش گلیم بافی از شیوه سوماک یا پیچ استفاده می کنند.

3-9- بخشی از دستبافته ها به صورت دوپوده و بخشی دیگر تک پوده است.

3-10- عمدتاً در ابعاد کوچک پارچه و حداکثر در ابعاد قالیچه بافته می شوند.

3-11- رنگ پود قالی بلوچ خراسان رضوی مشکی و قهوه ای تیره و در خراسان جنوبی رنگ پود قهوه ای روشن می باشد.

3-12- رجشمار قالب 30-25 رج می باشد و بندرت قالیهای بالاتر از 40 رج بافته می شود.

3-13- شهرستان های مشهد، سرخس، فریمان، تربت جام، تربت حیدریه، خواف، گناباد، کاشمر، فردوس، قاین، بیرجند، سربیشه، نهبندان مهمترین مراکز بافت قالی بلوچ خراسان هستند 4-رنگبندی قالی بلوچ خراسان : سیسیل ادواردز نویسنده کتاب قالی ایران دررابطه با رنگبندی قالی بلوچ خراسان می نویسد : ((رنگ تیره قالیچه های عشایربلوچ که از مشخصات این فرآورده است درنتیجه بکاربردن سه مایه از قرمز سیر ، آبی سیرومتوسط وسیاه حاصل می شود .

شخص تصورمی کند دراین قالیچه ها فقط از رنگ قرمزتیره بهره گرفته شده است درحالیکه متن اغلب آنها فی لواقع آبی سیراست .

برای خطوط اصلی طرح از رنگ سیاه استفاده می شود واینکار اثر رنگهای قرمز وآبی را عمیقتر جلوه می دهد .

به رنگ نگاره ها ونقوش کوچکتر مایه شتری وقدری سبز اضافه می کنند.

رنگ سفید رادرحواشی باریکترزیادبکار می برند.( که بسیار بی مورداست ) درسالهای اخیر قالیچه هایی که درمتن آنها رنگ شتری بکار رفته افزایش یافته است .

دلیل آن شایدافزایش بهای رنگرزی با نیل پرطاووسی وروناس است.)) دیتریش وگنر درمقاله بسیار ارزشمند خودتحت عنوان فرشهای بلوچی وهمسایگان آنها قسمت دوم دررابطه با رنگبندی زمینه قالی بلوچ خراسان اینگونه اظهار نظر می نماید.

((آبی تیره تا آبی مایل به مشکلی عمدتاً درزمینه قالیهای بلوچ مناطق تربت حیدریه ، کاشمر ، جلگه خواف وشمال هرات دیده می شود قالیهای بلوچی مشهد ،سرخس وفریمان که عمدتاً درنیمه دوم قرن گذشته بافته شده است دارای رنگ زمینه آبی متوسط می باشند بافندگان بلوچ شهرستانهای نیشابور ، شمال مشهد ، جلگه تربت جام ، جلگه باخرز، محولات وبخشی از قاینات برای رنگ زمینه از قرمز آجری ، قرمز آتشی تاقرمز تیره بهره می گیرند .

قالیچه های بلوچی گناباد ، بجستان دارای رنگ زمینه قرمز مایل به قهوه ای وبرخی بافندگان قاینات ، بجستان ، محولات ، جلگه خواف وشرق تربت جام بویژه درقالیچه های سجاده ای بلوچی آخوندی از پشم شتر خودرنگ برای زمینه بکار می برند .

برخی قالیهای بلوچی تربت حیدریه دارای رنگ زمینه از پشم کرم تاسفید استفاده نموده درقالیهای بلوچی جنوب افغانستان ونوار مرزی ایران وافغانستان برای رنگ زمینه از پشم قهوه ای مایل به مشکی می بافند برای رنگ زمینه حاشیه بزرگ نیز ازهمان رنگهای زمینه استفاده می شود واین درحالیست که استفاده از حواشی قرمز می تواند جاذبه های آبی تیره را بیشتر نماید.

استفاده ازرنگهای متضاد درقالیهای قدیمی کمتر دیده شده است .تنالتیه های رنگی رنگهای زمینه اغلب برای نقش مایه های زمینه بکار می رود.

برخی از گلبرگهای خارج از زمینه سفید ، زرد یا نارنجی هستند)).

سیاوش آزادی درکتاب قالیبافی درآئین بلوچ می نویسد: ((همانطور که قبلاً گفته ام بلوچ معمولاً رنگهای قرمز قهوه ای تیره ، آبی تیره وسورمه ای مایل به مشکی راترجیح می دهد .

گروهی از تنالتیه های قرمز همچون قرمز مایل به قهوه ای ، قهوه ای مایل به بنفش وبرخی مواقع بنفش مایل به قهوه ای درقالیهای قدیمی بلوچ دیده میشود بلوچها این رنگها رابااستفاده از روناس ودندانه های مختلف فلزی بدست می آورند...

رنگبندی تیره وتاریک یکی از خصوصیات وویژه گیهای فرش بلوچ می باشد .

دستبافته های بلوچ به مراتب تیره تر از دستبافته های ترکمنهامیباشد.

زمینه فرش بلوچ آبی تیره تاآبی مایل به مشکلی ، قهوه ای تیره تاقهوه ای مایل به مشکی ، بنفش مایل به قهوه ای تیره یاقهوه ای مایل به بنفش می باشد .

تنها یک استثناء وجود دارد وآن موقعی است که برای زمینه از پشم شتر استفاده می شود سیسیل ادواردز براین تصوربوده است که این رنگ روشن ممکن است با حنا بدست آمده باشد .

تجربه اینجانب به من آموخته که قالیهای بلوچ ، تیموری ، عرب ، بربری وبراهوئی ، کرد درمناطق تربت حیدریه ، تربت جام دارای شیدهای تیره تری هستند و قالیهای بلوچ منطقه قاینات دارای رنگهای روشنتر ومتنوعتری می باشند وبالاخره دستبافته های بلوچ نیشابور ، مشهد و سرخس دقیقاً میانگین این دو نقطه افراطی می باشند تقریباً بدون استثناء تمامی نقشمایه ها بارنگهای تیره رنگبندی میگردند که باعث میگرددفرش بلوچ تیره تر نیز بنظربرسد .

رنگهای شیری تاسفید (پشم سفیدگری شده ) تنها برای نقشمایه های حواشی کوچک بکار میرود که باعث میگردد آنها به طرف خارج متمایز باشند.

اینگونه رنگبندی قالی بلوچ باعث گردیده نقشمایه های انبوهی که زمینه فرش را پوشانده اند قابل تشخیص نباشند.)) در بین کسانی که دررابطه بافرش های بلوچی بویژه بلوچ خراسان مطالعات و تحقیقاتی داشته اند در رابطه با مقوله رنگبندی قالی بلوچ بنظرمیرسد جامع ترین ایده را دیوید بلاک ارائه نموده است اومی نویسد: (( بلوچها از تنالتیه های مختلف یک رنگ استفاده نمی کنند برای مثال چهار تنالیته قرمز یا بیشتر در قالیهای بلوچ قابل تشخیص است و اگر رنگهای یکصد تخته قالی بلوچ را جدا نمائید فراوانی هریک از رنگها به شرح زیر خواهد بود از نمودار براحتی می توان فهمید که باستثنای رنگ سفید رنگهای تیره بویژه آبی وقهوه ای تیره غالب بوده ودرنتیجه وجه تمایز قالی بلوچ تیرگی رنگهای آن می باشد.

کمیت رنگها نیز مهم است ودراینجا قرمز وآبی مسلط هستند ورنگ سفید رااغلب میتوان دررنگبندی حاشیه دیده رنگ سبز مصرف بسیار کمی دارد واغلب درمواردی که کاربرد دارد که جنبه مذهبی دارند رنگ زرد هم که مجموعاً برای ایرانیان جالب نمی باشد لذا در قالی بلوچ خیلی کم دیده می شود.دررابطه با تنوع رنگها نیز بگونه ای که درنمودار ملاحظه می کنید بالغ بر 75% قالیهای بلوچ کمتر از 7 رنگ دارند واین درحالیست که سایر فرشهای ایرانی ، قفقاز وترک به مراتب تنوع رنگی بیشتری دارند )) دربررسیهایی از مجموعه فرشهای بلوچ دربازار فرش بلوچ در مشهد ( سرای امیر وسرای سعید) بازار فرش بلوچی تربت حیدریه بازار فرش بلوچ بیرجندبعمل آمد ونهایتاً درصد فراوانی هریک از رنگها وتنوع رنگی قالیهای بلوچ خراسان گرفته شد تغییرات بسیارکمی مشاهده شد که بامشاهدات آقای دیوید بلاک موردمقایسه قرارگرفته است آقای بهشتی تولید کننده مشهور فرش بلوچ که قالیهایش از مرغوبترین فرشهای بلوچ خراسان محسوب می گرددتعدادرنگها درقالی تجاری بلوچ خراسان رابین 5 تا7 رنگ ودرمورد دستبافته های خود تا دوبرابر مید اند .

آقای رضا ثروتی دارنده مجتمع قالیبافی درشهرستان تربت جام وتولید کننده عمده فرش بلوچ خراسان دراین منطقه حساسیت خاصی درکاربرد رنگهای آبی تیره ، قرمزتیره وقهوه ای تیره دارد واین موضوع رااز سنتهای اصیل فرش بلوچ میداند آقای دلاکه فروشنده وتولیدکننده فرش بلوچ(بهلولی) دربیرجند تنوع وشادابی رنگهای کاربردی درقالیهای بلوچ بهلولی را وجه تمایز این قالیها باسایر تولیدات بلوچ میداند وفرشهای بهلولی رااز نظر رنگبندی درکنارقالیهای قشقائی قرار می دهد.

قالی های بلوچی که بیش از 70 سال قدمت دارند عمدتا دارای رنگ های آبی متوسط ، سورمه ای ، کبود ، قرمز آجری ، قرمز آتشی ، قرمز تیره ، مسی ، قهوه ای شتری و تیره ، سفید متمایل به کرم و خاکی و زرد قهوه ای بوده, لذا از دیدگاه بسیاری از رنگ های اصیل و کاربردی قالی بلوچ خراسان محسوب میگردند.

در قالی هایی که در50 ساله اخیر بافته شده اند, برخی رنگ های دیگر مانند قرمز لاکی ، نارنجی روشن ، سبز ، ارغوانی دیده میشود .

از بین رنگ های فوق الذکر از رنگ آبی تیره تا سورمه ای بیشتر در شهرستان های تربت حیدریه , کاشمر و جلگه خواف, از رنگ آبی متوسط در تربت جام, سرخس , مشهد، از قرمز آجری، آتشی در فردوس و قاین و از آبی تیره در قالی های بلوچی شهرستان های نیشابور و شمال مشهد ، تربت جام ، قاین ، بیرجند ، نهبندان و فردوس از رنگ مسی در شرق گناباد (روستای گیسور ) ، بجستان ، فردوس, تربت جام ،خواف ، تایباد ، سرخس ، از رنگ سفید متمایل به کرم بافندگان شهرستان های تربت حیدریه ، خواف ، رشتخوار استفاده میکنند .

آقای امیری از فروشندگان فرش های عتیقه بلوچی در خراسان میگوید (رنگ های روشنی همچون سفید ، زرد ، نارنجی متمایل به زرد و رنگ های آبی روشن خاص نشان دادن جزئیات طرح ها و نقوش قالی بلوچ و فی الواقع عمیق ترین قسمت های گل میباشد و برای مرزبندی سطوح نقشه حواشی ومیانکار از رنگ مشکی استفاده میکنند).

5 -طرحها ونقوش قالی الف – یافته های اسنادی : سیاووش آزادی درکتاب ارزشمند قالیبافی درآئین بلوچ درصفحه 57 نقوش وطرحهای بلوچ را معرفی می نماید که خلاصه آن به شرح زیر است : ((طرحهای بلوچ هندسی بوده واز خطوط گردان استفاده نمی کنند اماممکن است خطوط منحنی را بااستفاده از خطهای مستقیم کوتاه درطرحها بوجود آورند سه اصل شبکه ای بودن ، گل گونه بودن وتکراری بودن (سریالی) از ویژگیهای طرحها ونقوش قالی بلوچ می باشد)) درادامه بحث آزادی طرحهای بیدمجنونی ،سجاده ای ، محرابی از طرحهای شاخص قالی بلوچ معرفی نموده وبرای نقوش حواشی نیز از یازده گروه نقشه منجمله نقشمایه های ساده پیوسته ومنقطع ، برگهای تاکی پیوسته ومنقطع ونقمشایه های متناوب نام برد.

دکتر وتریچ وکنر در مقاله بسیار ارزشمندخود تحت عنوان قالیهای پرزدار بلوچ وهمسایگان آنها از طرحهای بوته ، گلدانی ، گل ترکمن، وطرحهای ثانونیه آن ، کشمیری ( ماهی درهم ) ، دوگلی ، قابی هشت ضلعی ، قابی شش ضلعی ، افشان بعنوان مشهورترین ورایجترین طرحها ونقوش نام می برد ودرمیان طرحهای فوق الذکر دررابطه با طرح کشمیری به شرح وبسط بیشتری می پردازد به اعتقاد آقای وگنر این طرح درمیان کلیه قبایل بلوچ اعم از بلوچهای خراسان ، افغانستان وبلوچهایی که دراطراف سیستان زندگی می کنند بافته می شود درعین حال اوتاکید می کند که فکر نمی کند تقلید باعث رواج این طرح درمیان کلیه قبایل بلوچ باشد .

نامبرده درادامه مقاله خود تصاویر سیاه وسفیدی از طرحها ونقوش بلوچ بهمراه توضیحاتی دررابطه با هرکدام آورده عمده ترین طرحها ونقوشی که از بلوچ خراسان دراین مقاله دیده می شود به شرح زیر است .

درادامه بحث آزادی طرحهای بیدمجنونی ،سجاده ای ، محرابی از طرحهای شاخص قالی بلوچ معرفی نموده وبرای نقوش حواشی نیز از یازده گروه نقشه منجمله نقشمایه های ساده پیوسته ومنقطع ، برگهای تاکی پیوسته ومنقطع ونقمشایه های متناوب نام برد.

1- طرح طاووسی مربوطه به بلوچ قاینات بدون هیچگونه توضیحی دراین رابطه وحتی ذکرتاریخ بافت 2- طرح بوته سراسربافت منطقه تربت حیدریه سال 1900 میلادی 3- طرح ماه ونیم ماه بافت منطقه فردوس سال 1900 میلادی 4- طرح قورباغه گل بافت نوارمرزی افغانستان سال 1870 میلادی 5- _طرح مددخانی بافت منطقه نهبندان سال 1925 میلادی که از دیدگاه نویسنده مقاله از انشعابات گل تکه ترکمن می باشد 6- _طرح مارگل بافت جلگه رخ تربت حیدریه سال 1905 میلادی ضمناً نویسنده اظهار می داردکه این طرح درسرخس ، باخرز، مناطق مرکزی افغانستان واطراف قاین نیزبافته می شود اوهمچنین ضمن اشاره به فراگیربودن طرح درمناطق مختلف بلوچ خراسان بدینگونه اظهار عقیده می کندکه به نظر میرسد که این طرح قبل از آنکه توسط ترکمنهای تکه کاربردی داشته باشد درخراسان رایج بوده است .

7- طرح چشمه گل بافت حدود 1910 نوارمرزی افغانستان ازدیدگاه آقای وتریج وگنر این طرح مربوط به گروه کوچکی از ترکمنهاست که توسط بلوچها نیز بافته شده است .

8- طرح بلوچی : بافت اطراف نیشابور بافت حدود سال 1902 9- طرح تیموری بافت تربت جام حدود سال 1930 منطقه تربت جام وگنر از نقشمایه های این طرح بعنوان نقشمایه های ویژه بلوچ نام می برد.

10- طرح کشمیری بافت منطقه خواف بلوچ سید محمد خانی تاریخ بافت حدود سال 1920 11- طرح کشمیری بافت ایل بهلولی حدود1900 میلادی 12- طرح کشمیری بافت منطقه خواف ( سالارخانی ) حدود1900 میلادی 13- طرح کشمیری بافت منطقه خواف بلوچ سید محمدخانی حدود1930 میلادی 14- طرح کشمیری بافت جلگه خواف ( ایل بهلولی ) تاریخ مشخص نمی باشد 15- طرح کشمیری بافت جلگه خواف ( تیره موبزی ایل تیموری ) تاریخ بافت حدود 1920 16- همانطور که قبلاً بیان گردید وگنر دررابطه با طرح کشمیری به شرح وبسط مفصلی می پردازد.

از ازدیدگاه ایشان درقالیهای قدیمی بلوچ طرح کشمیری صرفاً دریک ردیف عمودی تکرار می گردید .( که البته منظور نقشمایه وموتیف کشمیری است ) اما در قالیهای بلوچی دهه اول قرن بیستم به بعد دردوردیف عمودی یابیشتر تکرار گردید واین عمل باعث شد که فرم ماهیها طبیعی ترشده وبصورت خطی درآید ( همانند نقشه سیاه وسفید شماره .....) وی از طرحهای کشمیر منطقه باخرز تایباد باویژگی قابی ، از طرحهای منطقه خواف باویژه گی چند ضلعی دندانه دار بجای لوزی مرکزی ،‌ازطرحهای کشمیری منطقه کاشمر بعنوان طرحهای کلاسیک یاد می کند وگنراشاره می کند که این طرح توسط 16 گروه از بلوچها وهمسایگان آنها درمنطقه ای بسیار وسیع بافته می شود.

17- طرح دوگلی بافت اطراف کاشمر ( بلوچ عبد الرخی ) حدود 1930 18- طرح دوگلی بافت جلگه خواف درتوضیح نقشه دوگلی وگنر ابراز می داردکه دوگلی بمعنای استفاده از دوگل متفاوت دریک نقشه است که دراطراف کاشمر ، بجستان ومنطقه ای فیمابین خواف وکشور افغانستان است.

18- نقشه قابی هشت ضلعی ( بااستقرار قطری ومحرمات گونه ) بافت منطقه جلگه خواف ( بلوچ علی اکبرخانی ) حدود 1930 درتوضیح این طرح وگنر اشاره به این نکته مهم می نماید که شبیه اینگونه طرحها در بین ترکمنها دیده نشده است وبرای آنها ناشناخته است ودراین طرح نقشمایه های هندسی در داخل قابهای هشت ضلعی ، شش ضلعی ولوزی قرارداده شده اند اواذعان می نماید که نتوانسته منشا این نقشمایه ها راپیدا نماید ومی گوید از هر زنی که دراین رابطه سوال نموده ام گفته است که عادت است واین رسم ماست برمبنای نظر وگنر این طرح دراطراف تربت حیدریه ، جلگه باخرز تایباد ، بادغیس افعانستان ، کاشمر ، قاینات ، سیستان بافته می شود.

19-طرح قابی لوزی ( بااستقرار قطری قابها ومحرمات گونه ) بافت منطقه محولات تربت حیدریه حدود سال 1910 20-طرح قابی شش ضلعی بافت جلگه خواف ( با استقرار قطری قابها ومحرمات گونه ) مشهور به گل مویدری حدود سال 1920 میلادی دتریج وگنر دربخشهای پایانی مقاله از بافت طرح ستاره ای بدون قاب دربین علی زائی خواف ، ستاره ای باقاب وبوته توسط اصغر زائی خواف ، رطیلی بدون قاب توسط ایل براهوئی ، نقشه های گلی وماهی گونه بدون قاب توسط دختر قاضی خواف وافغانستان ، گل خواف بوسیله بافندگان ایلخانی خواف ، طرح چند ضعلی دندانه دار وبوته درداخل قابهای کوچک توسط قرایی ها در تربت حیدریه ، درخت زندگی توسط یعقوب خانی درزورآباد ، اشکال صلیبی بدون قاب بوسیله مغول زاده درسنگان وعلی آبادخواف ، نقشه های بوته بدون قاب ورطیلی باقاب لوزی بوسیله بافندگان ایل مختاری ،‌قابی درشت درسرخس ، گلداربدون قاب وتصویری بدون قاب درقاینات خبرمیدهد.

موری آیلند درکتاب فرشهای شرقی ضمن توضیح کلی درباره اقوام وعشایر بلوچ بویژه بلوچ خراسان مجموعاً 8 تصویر رنگی از طرحها ونقوش قالی بلوچ را به چاپ رسانده است.

ازدیدگاه موری آیلند بسیاری از طرحها ونقوش قالی بلوچ خراسان وسایر بلوچها منشاء ترکمنی دارد.

سیسیل ادوارد نویسنده کتاب قالی ایران درسال 1948 عجز وناتوانی خودرا درطبقه بندی نقوش وطرحهای قالی بلوچ خراسان اینگونه ابراز میدارد: (( به ندرت اتفاق می افتد که دوکارشناس یک قالیچه را به یک ایل نسبت دهند به این جهت از اطلاق نام ایلات به قالیچه های بلوچی که درتصاویرنشان داده شده است احتراز جسته ام .

چه اینکار نادرست وگمراه کننده است .

سابقاً زنان هریک از خانواده های منتسب به این ایلات یک طرح را از بر میدانست وبندرت درقالیبافی از طرح دیگری بهره می گرفت ولی امروزه چنین نیست .

ازاینرو یک سبک یا طرح دیگر نمی تواند مانند گذشته ملک مطلق یک ایل یا یکی از خانواده های منتسب به این ایلات می باشد)) سیسیل ادواردز درادامه مجموعاً 24 تصویر سیاه وسفید از قالیچه های بلوچی وبلوچ عربی را از نواحی مختلفی همچون تربت حیدریه ، تربت جام ، کاشمر ، نیشابور ، سرخس وفردوس را آورده است .

جف بوچر نویسنده کتاب دستبافته های بلوچ ضمن ارائه 65 تصویر رنگی از قالیهای بلوچی ( که بخش عمده آن مربوط به بلوچ خراسان می باشد ) طرحهای عمده بلوچ را ( فصل اول کتاب صفحه 16) درختی حیواندار ، خشتی ، طاووسی وبرخی طرحهای گلدار تکراری معرفی می کند وتوضیح بیشتری رادررابطه با ویژگیهای طرح ونقوش قالی بلوچ نمی دهد.

بوگیولف درکتاب مشهورخودتحت عنوان فرشهای آسیای مرکزی ( چاپ اول ، روسیه ، 1908 ) تعدادی از فرشهای تیموری رابه تصویر می کشد ومتوجه اختلاف اساسی وفاحش فیمابین طرحها ونقوش قالیهای افغانی باقالیهای بلوچی می شود.

روبرت پتنیگر(pittenger,robert) درمقاله ای تحت عنوان قالیچه های سجادیه ای زمینه آبی بلوچ وتیموری که درشماره 107 مجله های بچاپ رسیده است ضمن طبقه بندی طرحها ونقوش قالیهای تیموری وبلوچی به سه کلا س A&B&C ویژگیهای مواداولیه ، ساختاری وطرح ونقشه این کلاسها رابیان می کند .

ایشان الگوی کلاس الف را طرح دخترقاضی ودیگر طرحها ونقوش واگیره ای بدون استفاده از قاب با 25 نوع نقشه حاشیه وخصوصیت کلاس ب را استفاده از انواع نقشه های درخت زنگی واستفاده از نقشه برگ موئی در حواشی کوچک وبزرگ ذکرمینماید.

دیوید بلاک نیز دررابطه با طرحها ونقوش قالی بلوچ ضمن رد این مطلب که طرحها ونقوش قالی بلوچ متعلق به عشایر دیگر می باشند به برخی اشتراکاتی که درطرحهای قالی بلوچ باطرحهای قفقاز وترک وکرد وجوددارد می پردازد (بویژه دررابطه با حواشی ) اواز طرح درخت زندگی نام می برد.

آرمن هانگلدین(Hangoldin,H) درکتاب قالیهای ایرانی ترجمه اصغرکریمی ضمن آنکه متاسفانه دچار اشتباه فاحشی شده وبافت قالیهای بلوچی رامربوط به دوایل ترکمنی تحت عنوان بلوچهای قدیم وجدید میداند دررابطه با طرحها ونقوش قالی بلوچ خراسان اینگونه اظهار نظر می نماید: (( تکرار نقشهای هندسی مهم از طرحها شناخته شده قالیهای ایرانی وترکی یاترکمنی وبخش زیادی از تولیدات اختصاص به سجاده های مستطیل شکل وساده ( ودربرخی از موارد استفاده ازطرحهای شناخته شده ) دارد واین طرح شامل نقش درخت زندگی است که زمینه رامی پوشاند طرحهای کوچک تزئینی متنوعی شامل جانور وپرنده نیزمی شود)).

اریک اشنبرنر(Eshenberner , E ) در کتاب قالی ها وقالیچه های شهری و روستایی ایران در رابطه با نقشه ها و طرح های بلوچ اینگونه اظهار نظر می کند : ((تکرار نقشهای هندسی مهم از طرح های شناخته سده ی قالیهای ایرانی و ترکی یا ترکمنی و بخش زیادی از تولیدات اختصاص به سجاده های مستطیل شکل و ساده ( و در برخی از موارد استفاده از طرح های شناخته شده ) دارد و این طرح شامل نقش درخت زندگی است.که زمینه را می پوشاندطرح های کوچک تزیینی متنوعی شامل جانور و پرنده نیز به چشم می خورد.درقالی های نمازی ، نقش محراب یا طاقنما ، که غالباً زمینه آن به رنگ گندمگون یاقهوه ای خیلی روشن است ( دراکثر موارد از پشم شتر وبه رنگ طبیعی آن است ) تقریبا همیشه دارای یک درخت زندگی بسیار بلند است .

این نقش درخت معمولاً از نقش الوانی تشکیل شده که شاخه های ساده شده ای از آن جداشده ودرانتهای آنها برگ های دندانه داری به دو رنگ وجود دارند (معمولاً به رنگ قرمز وآبی ) .بنظرمی رسدکه این درخت در پایه طاقنما از یک یاچند لوزی به بیرون جهیده است .

درحالی که درطرف نوک طاقنما، ((قوس)) غیرقابل احترازی رامی بینیم که دراین قالی ها دارای یک شکل فروهشته به شکل مستطیل و یامربع می باشد.

در بالای قوس دوعدد مستطیل رامی بینیم که دارای نقش های گیاهی ((هندسی ومنظم )) هستند .

اینها برای گذاشتن کف دودست نمازگزاری که به سجده رفته درنظرگرفته شده اند .

معذالک گاهی نیز شکل ساده شده کف دست ، بجای نقوش گیاهی ، از درون این دوعدد مستطیل دیده می شوند .

حاشیه ای که طاقنما رااحاطه کرده به رنگ قرمز وآبی وباطرح های گوناگون است که دراکثر موارد نیز نقوش چند شاخه ای آنها را تزئین می کنند .

قالی های کوچک نمازی بلوچ ها وسیستانی ها که درحوالی زابل بافته می شوند ، دارای ویژگی تزئینی ونقش کاملاً متفاوتی هستند .

درنوعی که دربالا ذکرآن گذشت ، قوس طاقنما بصورت مستطیل یامربع است .

درقالی های کوچک نمازی ، قوس به صورت بیضی است وطاقنما نیز در درون مستطیلی قراردارد که دربالای آن سه عدد گنبد پیازی شکل وجود دارد که روی آنها نیز حالت روینده دارد .این بافته های درشت بافت وضخیم بلوچ ها وسیستانی ها هستند که دربین اکثر آنها وبخصوص در طول این بیست سال اخیر ، قالی هایی را می بینیم که دارای یک ترنج بزرگ میانی است و ازقالی های کوچ نشینان فارس اقتباس شده است.موضوع مورد علاقه درسایر قالی های بلوچستان که نقش سجاده را ندارند ، نقش شبکه لوزی هایی به رنگ قرمز وخطوط دورنگ ( یک خط تیره ویک خط روشن ) است که برروی یک زمینه آبی تیره کشیده شده اند وبه زحمت دیده می شوند .

یا اینکه شبکه ای از شش ضلعی هاست که خط محیطی آنها کم وبیش دندانه دار است .

درمیان این لوزی ها درخت های کوچکی وجود دارند که طرح آنها کاملاً استلیزه هستند .

هشت ضلعی هایی که قالی های افغان ویا قالی های تکه بخارایی را نقش می کنند نیز نقوشی هستند که غالباً درتمامی قالی های بلوچستان دیده می شوند.

اکثر سایرنمونه ها منقش به نقشی می باشند که خاستگاه آنها کاملاً ایرانی است مثل ((میناخانی)) که از یک طارمی از گل های سرخ کوچک ، گل های ختمی وگل های سفید شبیه به نرگس تشکیل شده وهمه اینکه در روی یک زمینه آبی تیره قرار گرفته اند .

ضمناً درتمام اطراف ودرحاشیه اصلی قالی طرازهایی از گل یاگیاه می بینیم که دارای همان طرحی هستند که درزمینه قالی دیده می شود)) ٭.

تورج ژوله نویسنده کتاب برگی از قالی خراسان معروفترین طرحهای امروز قالی بلوچ را کلاه درازی ،سه خشتی ، گاووبرج، سنگچولی ، گل شفتالو، فتح ا...

خانی ، یعقوب خانی ، مدد خانی، علی اکبر خانی ، گوزنی ، جشمه گل ، خوشابی ، دختر قاضی ، کله قندی، طاووسی ، گل بادامی ،‌برگ تاکی ، گل اشرفی ، گل ستاره ، تیمنک ، مرغی ، عبدالسرخ ، پرجلکی ، بله کانی وکشمیری دانسته است.

ازدیدگاه ایشان کشمیری در قاسم آباد خواف ، کلاه درازی درعلی آبادکاشمر، گاووبرج درپایین جام ، سنگچولی در غرب تربت جام ، گل شفتالو درحومه کاشمر ، گوزنی درسنگان ، فتح ا...

خانی درزابل ، جانمازی برگ تاکی درروستای موسی آباد پایین خواف ، دختر قاضی متعلق به بلوچهای افغان ، خوشابی درروستای سنقرآباد باخرز، یعقوب خانی در اطراف تربت جام ، چشمه گل درروستائی بهمین نام درتربت جام ، مددخانی درنهبندان ، علی اکبر خانی در روستای باغ بخشی ، جان بیگی درپایین خواف ، عبدالسرخ درکاشمر ، گل ستاره درتایباد ، تیمنگ درروستائی بهمین نام واقع دربخش مرکزی تربت جام ، طرحهای تصویری در تمامی نواحی تربت جام وتربت حیدریه ، طرح مرغی در زیرکوه قاین بافته می شود.

مهمترین گروه های طرح های قالی بلوچ عبارتند از : 1- محرابی: محرابی یکی از فراگیرترین طرحهای قالی بلوچ خراسان به شمار می آید.

این طرح یادآور محراب می باشد یعنی همان مکانی که درمساجد ویژه نماز گذاردن امام جماعت می باشد .

گر چه بافت این طرح نزد اکثر قبایل مشهور به بلوچ خراسان رایج می باشد اما مرغوبترین قالیچه های محرابی یقیناً در حوزه خواف بافته می شود سجاده های بلوچی خراسان تقریباً در سراسر جهان شناخته شده اند زیرا اولاً دارای رنگبندی خاص و انحصاری بلوچ خراسان میباشند ثانیاً محراب بدون استثناء حالت نمکدان دارد که فاقد ستونها و سرستونهای رایج در سایرقالیهای محرابی است ثالثاً درطرفین محراب جایگاه گذاشتن دو دست در هنگام رفتن به سجده مشخص می باشدکه معمولاً در مورد قالیچه های منسوب به بلوچهای اصیل به نقشمایه پنجه مشخص شده است رابعاً صرف نظر از تعداد بسیار کمی از سجاده های ایل بهلولی که ممکن است دارای برخی نقشمایه های حیوانی بویژه پرندگان باشد در هیچ نوعی از سایر سجاده های بلوچ خراسان نقوش حیوانی دیده نمیشود استفاده از نقوش نباتی و هندسی فوق العاده ساده است خامساً میان کار طرح سجاده ای بلوچ از یکی از نقشمایه های درختی، بوته، خشت ( قاب ) و سایر اشکال هندسی تزئین یافته است.

سجاده های بافت ایل تیموری در منطقه تربت جام معمولاً دارای زمینه آبی و محرابیهای بافت اطراف تربت حیدریه و خواف دارای زمینه کرم یا شتری است.

درخت زندگی یکی از رایج ترین نقشمایه هایی است که فضای اصلی میانکار را تزئین می کند.

هنگامیکه از نقوش درختی یا سایرنقوش دارای تقارن عمودی به منظور تزئین میانکار طرح محرابی استفاده میشود حالت کلی این طرح فرمی صلیب گونه می گیرد که این نکته بسیاری از نویسندگان خارجی را به اشتباه انداخته است بلحاظ اهمیتی که این طرح نزد مردم بلوچ خراسان و بافندگان آنها داشته و دارد.

نمونه های مختلف این نقشه را در تصاویر ملاحظه می نمائید.

2- طرح قابی: قالی های بلوچی خراسان با طرح قابی نیز همچون سایر طرحها و نقوش این اقوام دارای ویژگیهای و خصوصیات انحصاری می باشند که میتوان براحتی آنها از سایر طرحهای قابی که توسط دیگر بافندگان بویژه سایر عشایر ایران می بافند تشخیص و تمیز داد زیرا طرحهای قابی بلوچ علاوه بر دارا بودن رنگبندی خاص اولاً فرم کلی آنها بصورت لوزی، شش ضعلی و هشت ضلعی است.

ثانیاً این قابها در برخی موارد در کنار یکدیگر ولی در اکثر موارد بصورت مورب و قطری چیده میشوند.

ثالثاً برخی از طرح های قابی بلوچ خراسان بصورت یک تا هشت خشت در یک ردیف عمودی قرار می گیرند که البته هر مقدار این خشت ها مشابه یکدیگر (از نظر رعایت اندازه و...) باشند قیمت دستبافته نیز بیشترخواهد بود.