مجموعه ی ملک در جناح غربی بازار اصفهان واقع است. کتیبه ی نمای داخلی سردر مجموعه از احداث آن در عصر مظفرالدین شاه قاجار، به سال 1322، خبر می دهد.
این مجموعه ترکیبی است از سه قسمت اصلی، تیمچه و سرا و بهاربند، و حجره هایی در پیرامون آنها. این سه قسمت در امتداد محوری شرقی- غربی در پی هم نشسته اند؛ و این محور، که محور تقارن هر سه قسمت نیز هست، بر مسیر راسته بازار عمود است. فضای مرکزی هر قسمت کانون تجمع حجره هاست. با آنکه عبور بازارچه ای از حدّ فاصل سرا و بهاربند اتصال آنها را قدری سست کرده است، ظرافت طرّاحی بازارچه به حدی است که ادراک پیوستگی سه قسمت مجموعه را ممکن می سازد.
تیمچه اولین و مهم ترین قسمت مجموعه است. در مسیر ورود از راسته بازار به تیمچه، جلوخانی با نمای گچ بری شده و سپس راهروی کوتاه و کم ارتفاع و متفاوت با بازار زمینه ی لازم را برای ورود به فضایی جدید فراهم می کند و در پی این راهرو، با گشادگی ناگهانی تیمچه رو به رو می شویم. قاعده ی کشکولی شکل فضا، که محور طولی آن عمود بر محور دالان ورودی است، حوضی که بر سر راه در وسط تیمچه قرار دارد، کیفیت و مصالح دیوارها، شکل و تزیینات و نورگیرهای سقف، کیفیت نورپردازی فضا – همه در خدمت این سخن نهایی، یعنی فضای میانه ی تیمچه، است؛ و کمتر کسی است که بتواند بدون مکث از این فضا بگذرد. پله های پای حجره ها نیز صورت سکو یافته اند و بیننده را به نشستن و تامل می خوانند.
فضای میانی تیمچه ارتفاعی معادل دو طبقه دارد و طاق گنبدین بر این ارتفاع افزوده است. این طاق سه قسمت دارد و هر قسمت رسمی بندی ظریفی دارد که به شمسه و روزن میان آن منتهی می گردد. اندازه روزن طاق میانی اندکی بزرگ تر و رسمی بندی آن مفصل تر است. در زیر این روزن، حوضی واقع شده که شکل آن از شکل قاعده ی فضا تبعیت می کند؛ و بدین ترتیب، فضا واجد مرکز شده است. رسمی بندیها، که از پایه های معدودی نشئت می گیرد و رفته رفته تکثر می یابد، در میانه ی راه در سطح طاق گسترده می شود و سپس به شمسه و روزن ختم می گردد؛ و این گونه، شبکه ای سه بعدی طاق و روزن و دیوار و کف را به هم می پیوندد. در بالای قوس حجره های میانه ی طاقها، با توجه به محل استقرارشان، مدوّر و بدون جهت است؛ و به همین سبب، شکل روزنهای مشبک جوانب طاق جهت دار و جناغی است. با این تدابیر، نور و مجاری آن را نیز به خدمت هندسه ی فضا درآورده اند. تزیینات فضا ترکیبی از آجر و کاشی است؛ ولی آنچه بیش از همه در بدو ورود جلب نظر می کند نمای چوبی پرکار حجره ها و کاربندی سقف است. تیمچه از طریق راهرو کوتاهی در مقابل دالان ورودی به صحن سرا مرتبط می شود.
سرا صحنی کوچک با قاعده ی مستطیل دارد که دیوارهای آن با تعبیه ی رواقی دو طبقه مجوّف شده است. بدین ترتیب، علاوه بر سبک کردن بصری حجم و بزرگ جلوه دادن صحن، راه مناسبی به حجره های فوقانی سرا و تیمچه و سایبانی در پیرامون صحن در هر دو طبقه فراهم کرده اند. مجموع این فضای مرکزی و حجره های پیرامون در مستطیل کاملی محاط می شود. بر خلاف معمول، زمین طرح شکلی منظم دارد و حجره ها تک لایه و کم عمق است. راه بیشتر حجره های طبقه پایین از فضای میانی است؛ و ورود به حجره هایی که در جناح غربی واقع شده اند و یک روی در سرا دارند از دو سو ممکن است. در طبقه فوقانی، رواقی دسترس به حجره های جناحهای شمالی و جنوبی و غربی را میسر ساخته و برای حجره های جناح شرقی، پلکانی مستقل، واقع در دالان ورودی، تعبیه شده است.
برای تحکیم هندسه ی حجم در این طرح، تدبیری نو اندیشیده اند: سقف رواق فوقانی در میانه ی هر ضلع صحن حذف گردیده و رواق فوقانی در محل محورهای تقارن نما به شکل هشت تهی شده است. با این تدبیر، بی آنکه در تقسیمات رواق و فضاها تغییر فاحشی پدید آید، از لحاظ بصری تغییر چشم گیری رخ نموده است. این تغییر به اختتام نما و حجم نیز کمک کرده است.
سقف چوبین و مسطح رواقها بر ستونهای استوانه ای سنگی نشسته است. در نمای رواقهای طبقه ی پایین، در بین هر دو ستون، قوسهایی کمانی هست. پنجره بندی نیز در طبقه ی پایین درشت تر و در طبقه ی بالا خردتر است. مصالح نما در طبقه ی پایین رواق آجر و کاشی و گچ با پنجره های چوبی و، در طبقه فوقانی، آجر و کاشی و گچ با پنجره های چوبی است. در وسط صحن، که بدون باغچه است، حوضی بیضی شکل و هماهنگ با شکل کشیده ی صحن قرار دارد.
سرا از طریق دالانی در ضلع غربی صحن به بازارچه ای مرتبط می شود. رو به روی سرا، در آن سوی بازارچه، بهاربند تیمچه ی ملک واقع است، با صحنی مستطیل شکل و باغچه ای در وسط، که حجره هایی در یک طبقه در پیرامون آن نشسته اند. گذشته از دالان پرکار ورودی، بهاربند کیفیت طرّاحی درخور توجهی ندارد و آثار دخل و تصرف بسیار در آن هویداست. صحن در یک گوشه (جنوب غربی) پخی دارد که در پس آن، حجره ای بزرگ با ارتفاعی بیش از دیگر حجره ها و با طاقی مدوّر واقع شده است؛ و حجم بیرونی این طاق در صحن بیش از هر چیز حلب توجه می کند.
اصفهان، مجموعه ی ساروتقی
بازار بزرگ، دروازه ی اشرف، کوچه ی بارو اشرف (گل بهار)
مجموعه ی ساروتقی در بازاری به همین نام قرار گرفته که امروزه به سبب انقطاع از مجموعه ی بازار اصفهان، از رونق گذشته افتاده است؛ اما نام و کیفیت بناها از اعتبار آن در عصر صفویان حکایت می کند. شاخص ترین نقطه ی بر جای مانده از این بازار چارسویی زیبا و اصیل، معروف به ((چارسوی ساروتقی))، است که قاعده ی آن از قاعده ی بازار گشاده تر و طاق آن بلندتر و کاربندی شده است. در شمال آن، درِ مجموعه مورد بحث واقع است و در جنوبش، نیم طاق سردر مانندی با مقرنس زیبای آجری. در کنج این نیم طاق، درِ کوتاه مسجد بسیار کوچکِ مجموعه قرار دارد. این طاق کتیبه ای کاشی به خط ثلث محمد رضا امامی دارد که از احداث بنا در سال 1056، در عهد شاه عباس دوم صفوی، حکایت می کند. بر کتیبه های نستعلیق طرفین در مجموعه نیز، همین تاریخ دیده می شود. میرزا تقی خان اعتمادالدوله، معروف به ((ساروتقی))، از رجال اصلاح طلب عهد شاه عباس اوّل و شاه صفی و شاه عباس دوم و آخرین سمت او وزارت اعظم بود که در همین سمت به قتل رسید. تاریخ کتیبه ی بنا با ایام صدارت او مطابقت می کند و از نام بنا معلوم می شود که مجموعه به امر و حمایت او احداث شده است. حتی با صرف نظر از این شواهد و تواریخ، رنگ و بوی بنا و کمال آن در کل جزء بهترین شاهد بر تعلق آن به عهد صفویان است. این کمال و پختگی، از انتظام کلی طرح و ترکیب و ترتیب فضاها گرفته تا اشکال و ابعاد و تناسبات، مجموعه را از بهترین نمونه های ابنیه ی بازار در ایران کرده است؛ و اگر چه از برادران و اجداد این طرح نمونه های زیادی بر جای نمانده است، می توان اثر آن را در بناهای بازار تا دو قرن بعد نیز مشاهده کرد. متاسفانه بخشهایی از بنا به کلی ویران شده و مابقی رو به ویرانی دارد. در نقاط متعددی از این بنا هم، تصرفات فاحش کرده اند. با توجه به اینکه بناهای بازار عموما به لحاظ موقعیت تجاری و ارزش اقتصادی زمین بیش از دیگر بناهای بازار عموما به لحاظ موقعیت تجاری و ارزش افتصادی زمین بیش از دیگر بناهای قدیمی در معرض تخریب عمدی و سهوی قرار دارد، و به خصوص اینکه مجموعه ی ساروتقی به جهات مختلف منحصر به فرد است، جا دارد برای حفظ آن تابیر جدی اندیشیده شود.
مسیر مستفیم بازار و عمود بودن محورهای طرح بر این مسیر یا توازی شان با آن، شکل کمابیش منظم زمین، مطابقت تاریخ کتیبه ی سرا و کتیبه ی مسجد، همچنین آنچه در متون آمده است معلوم می کند که مجموعه ی ساروتقی و بازار ساروتقی هم زمان طرّاحی شده اند. این مجموعه، که از جنوب به بازار مزبور و از شمال به کوچه ای محدود است، از یک سرای بزرگ و دو سرای کوچک و یک هشتی و دو دالان تشکیل شده است: سرای بزرگ نقطه ی نهایی مجموعه است که در منتهی الیه شمال آن قرار دارد؛ دالان، علاوه بر آنکه هشتی ورودی را به سرای بزرگ می پیوندد، ستون، فقرات طرح و متصل کننده ی همه ی بخشها به یکدیگر است؛ سراهای کوچک نیز در طرفین دالان قرار گرفته است.
در مسیر ورود به بنا، بر طبق معمول، اولین فضا هشتی است. هشتی در اینجا قاعده ای مربع شکل دارد و نمونه ای است از علاقه ی طرّاحان دوره ی صفویان به اشکال راست گوشه و استادی ایشان در طرح و ترکیب این اشکال. این مربع در سقف به دو قسمت مستطیل شکل تقسیم می شود. قسمتِ نخست سه طاق و قوس متوالی و مشابه و نورگیرهای جانبی بزرگی دارد. طرح این طاق و کیفیت ترکیب آن نامتعارف، اما بسیار زیباست. با توجه به اینکه فضای چارسو مانندی که به منزله ی جلو خان سراست نورگیر ندارد، با این تدبیر، تفاوت فضایی لازم میان سرا و بازار ایجاد شده است. گشودگی بالای قوسِ ورودیِ سرا، به ظن قوی، روزنی مشبک بوده و بعدها فرو ریخته است. نور به آرامی و بی آنکه تضادی ناخوشایند با تاریکی ایجاد کند از لابه لای آجرهای آن به فضای چار سومانند می ریخته و بر رسمی بندی زیبای طاق و مقرنس آجری سردر مسجد، می تابیده است. هشتی مزبور دوطبقه است؛ و در طرفینِ آن، در هر طبقه، حجره ای هست. می توان ترکیب اولیه فضا را با نمای آجری و تزیینات مُعَقَّلی (کاشی و آجر) در لچکی قوسها و نمای چوبی حجره ها تصور کرد. بخشِ دیگرِ طاقِ هشتی کوتاه تر است و شکلی ساده و هماهنگ با حرکت قوسِ جناغی خود دارد.
هشتی به واسطه ی درگاهی زیبا به دالان پیوسته است. دالان با قاعده ی نیم هشت و نیم طاقی کاربندی شده آغاز شده و دو دستگاه از پله های مجموعه را در کنجهای آن تعبیه کرده اند. در ادامه، دالان صورتی چارسو مانند پیدا کرده است. با طاقی مدوّر و بلندتر از طاقهای مابقی دالان و درگاه های دو سرای فرعی در طرفین. سپس دالان با ترکیبی از طاق و قوسهای مشابه و متوالی مسیری را مشخص کرده که به سرای اصلی منتهی شده است. در طرفین دالان، حجره هایی در دو طبقه قرار گرفته که بعضی از آنها در میان دالان و سراهای فرعی مشترک است. سرای اصلی صحنی ساده و مستطیل شکل با جداری دو طبقه دارد. علاقه ی معماران مجموعه به اشکال راست گوشه و احتراز آنان از ایجاد پخ در کنجها در اینجا نیز مشاهده می شود. حجره هایی شبیه به هم در اطراف میانی جبهه های شمالی و جنوبی، در این ضرباهنگِ ثابت تنوع و نقطه ی اوجی پدید آمده است. در دهانه ی میانی جبهه ی جنوبی، یعنی در مدخل دالان، این تغییر اندازه با تغییر ارتفاع همراه گردیده و در نتیجه، بلندترین آهنگ طرح صحن در همین نقطه نواخته شده است. این طاق بلندِ دو طبقه، همراه با پژواک کوتاهی از آن در میانه ی جبهه ی شمالی، با تعریف محورهای افقی و قائم برای طرح هندسه ی آن را استحکام بخشیده و نمای دو طبقه را به هم پیوسته است.