مقدمه :
نام تایباد را زیاد شنیده اید. از صداوسیما به عنوان یک منطقه محروم یا محل عبور و گذشتن از مرز. تایباد مکانى کوچک و بى سروصدا در خراسان است. شهرستانى جلگه اى و کوهستانى با آب و هوایى بیابانى و نیمه بیابانى. مى گویند وجه تسمیه تایباد را به مفاهیم پاکان و نیکان و مردان نیکو پشت داده اند. اما اگر گذرتان به تایباد افتاد اگر میان جاده تابلویى سبز رنگ به شما نوید نزدیک شدن به این شهرستان را خبر داد بدون گشت و گذار از آن رد نشوید. آرامگاه مولانا زین الدین ابوبکر تایبادى در این دیار در سکوت آرمیده است.زین الدین ابوبکر یکى از صوفیان برجسته قرن هشتم هجرى است که در سال ۷۹۱ ه.ق وفات یافته است. مقبره مولانا زین الدین ابوبکر، در ابتداى جاده تایباد به خواب واقع شده است. بر اطراف مرقد، معجرى کشیده شده است و دو لوح سنگى خاکسترى رنگ، یکى بر روى قبر و دیگرى در بالاى سر آن به صورت افراشته قرار داده شده اند. معجر خاکسترى در سال ۱۰۳۰ ه.ق توسط شخصى به نام «خواجه درویش» تقدیم مزار شده است.در برابر این مزار بناى مجللى وجود دارد که در سال ۸۴۸ ه.ق توسط پیر احمد خوافى _ وزیر شاهرخ، پسر تیمور _ براى مسجد و نمازخانه بنا شده است. در شرق مقبره مولانا، در میان قبرستانى بنایى قرار دارد که به مقبره شیخ زین الدین على _ پدر شیخ زین الدین ابوبکر- منسوب است. اهمیت این بنا به کتیبه هاى زیباى سردر، کاشى کارى معرق و حواشى آن مربوط است. کتیبه منظومى به خط نستعلیق روى سنگ نقر شده و در بالاى سر قبر قرار داده شده است. این کتیبه حاکى از این است که معجر مشبکى از سنگ رخام در سال ۱۰۳۰ ه.ق از طرف خواجه درویش نامى براى قبر شیخ زین الدین على ساخته شده است. این معجر هم اینک در خارج مسجد و جلو ایوان نصب شده است. این بنا در زمره آثار تاریخى تایباد به ثبت رسیده است.
تایباد
تایباد در گذشته بنام باخرز شهرت داشته که از نواحی قدیمی ایران بوده است . حمدالله مستوفی در نزهه القلوب نوشته : ( باخرز ولایتی است از اقلیم چهارم و ولایتی بسیار دارد و معتبر است و در مجموع مواضع ، باغات انگور و میوه فراوان باشد ) باخرز از حدود هزاره سوم پیش از میلاد در نقاطی محدود مسکون گردیده (دو تپه ملاحسن و بزه خور) در دوران تاریخی جمعیت زیادی را به خود جلب کرده است . تپه های مربوط به آن دوران مانند حصار سرخ - اسکندر آباد - تپه های دشت پلبند - تپه شاه عباس - تپه حوض و شرشره از جمله آنان می باشد . اما دوران طلایی شکوفایی باخرز از قرن چهارم تا هفتم هجری بوده ایت که تپه های تاریخی مالین - فیض آباد - ارزنه جوزقان و چند منطقه دیگر با وسعت زیاد سفالها اشیا متنوع و متعدد بهترین گواه ب این امر است از دوران صفویه به بعد بجز قلاع خشت و گلی آثار برجسته دیگری در منطقه نداریم.
فرهنگ نامه ها و کتب قدیمی در مورد وجه تسمیه باخرز اشاراتی نموده اند از جمله لغت نامه دهخدا می نویسد باخرز ناحیه ای است دارای قریه های بزرک که بین نیشابور و هرات واقع است و اصل آن به زبان پهلوی باد هرزه می باشد نام تایباد که شهرت و قدمت آن کمتر از باخرز می باشد در سال 1359 به شهرستان تبدیل شد و نام آن در برخی کتب قدیمی و همچنین در باور عام با اسامی تایاباد ، طایاباد ، طیبات ، تائب آباد ، تای باد ، ته باد آورده شده است ولی مستند ترین نام همان تایباد می باشد که در گویش محلی به نیمی از شبانه روز (12 ساعت) گفته می شود و بدین صورت تایباد یعنی محلی که در آن نیمی از شبانه روز باد می وزد .
بنا های تاریخی و باستانی شهرستان
شهرستان تایباد در اعصار گذشته جایگاه تمدنهای باشکوهی بوده است، بنا بر این نشانه هایی از آثار و ابنیه مدنی و شهرنشینی در گوشه و کنار شهرستان به چشم می خورد، لذا برای اینکه مروری بر آثار تاریخی و ابنیه باستانی شهرستان داشته باشیم آنها را به چهار دسته: آثار بجای مانده از شهرهای قدیمی، تپه های باستانی و آثار معماری و آثار بجای مانده از گورستانها و مزارات تقسیم مینماییم.
شهر تایباد نیز یکی از شهرهای قدیمی در شهرستان محسوب می شود. شهر اولیه تایباد در اطراف مزار مولانا قرار داشته است. آبادی شهر تایباد به قرون سوم و چهارم هجری می رسد، زیرا که گروهی معتقدند بر اثر حمله مغول این شهر یا قصبه ویران شده است. آبادی شهر تایباد مجددا توسط خود سربازان مغول صورت گرفته و گروهی در این شهر ساکن می شوند و محله ای که اینها ساکن شدند هنوز هم به مغول آباد مشهور است.در سالهای 640 ق بر اثر بیماری طاعون جمعیت ساکن به نواحی اطراف پراکنده میشوند و شهر در اثر حوادث طبیعی تخریب میشود. بعدها شهر آباد می شود و به عنوان مرکز حکام محلی شهرستان محسوب می شده است، زیرا در زمان حمله تیمور جزء شهرهای بزرگ منطقه بوده و حاکمان و امرای محل بر آن حکومت میکردند. پس از حمله تیمور و ملاقات وی با مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی این شهر به مرور رونق می گیرد و در طی تاریخ گذشته تا امروز حوادث زیادی را دیده است.
اوضاع طبیعی شهرستان تایباد
شهرستان تایباد بین 60 درجه و 5 دقیقه تا 61 درجه و 5 دقیقه طول شرقی در نیمکره شرقی و بین 34 درجه و 30 دقیقه تا 35 درجه و 18 دقیقه عرض شمالی در نیمکره شمالی واقع شده است . این شهرستان در شمال شرقی استان خراسان واقع شده و در شمال با شهرستان تربت جام حدود 110 کیلومتر مرز مشترک دارد، در شمال غربی با شهرستان تربت حیدریه 60 کیلومتر در جنوب و جنوب غربی با شهرستان خواف حدود 70 کیلومتر و در مرز شرقی در مجاورت کشور افغانستان قرار داشته و حدود 75 کیلومتر مرز مشترک دارد . این شهر در فاصله 220 کیلومتری جنوب شرقی مشهد قرار دارد و با افغانستان 20 کیلومتر فاصله دارد. مساحت شهرستان تایباد در حدود 5084 کیلومتر مربع است و پس از شهرستانهای شیروان و درگز کوچکترین شهرستان استان خراسان است که 63/1 درصد سطح کل استان را به خود اختصاص داده است.
وضع زمین، پستی و بلندی
سرزمین تایباد در دره های بین کوههای سیجه در شمال وکوههای ارزنه در جنوب واقع شده که تا کوه سیجه 3 کیلومتر و تا کوههای ارزنه 12 کیلنمتر است . این دره جزء حوزه آب ریز هریرود است و یکی از شعبات هریرود بنام « راوس» یا« رود باخرز» در این دره جاری می باشد و از قسمت شمال شرقی تایبادگذشته، به هریرود می ریزد.
سرزمین وسیعی که بخش مرکزی تایباد را تشکیل می دهد از نظر پستی و بلندی می توان به دو بخش کوهستانی و جلگه ای تقسیم نمود. قسمت کوهستانی شامل کوهستان جوان تایباد و پایکوههای آن می باشد.. این کوهستان در فسمت جنوب غربی شروع و تمام جنوب را چون دیواری تمام کرده و در قسمت شرقی به کوههای کم ارتفاع مرزی متصل می گردد . دره های آن اکثرا سر سبزند و تا ارتفاع کم از درختان میوه که روستائیان نشاء کرده اند پوشیده است و در سراسر کوهستان قسمت سنگلاخی عریان کمتر دیده می شود . از دره های معروف قسمت تایباد دره ارزنه و دره خور قابل ذکراست.
قسمت جلگه ای یا بخش هموار تایباد از نظر وسعت به مراتب بیشتر از قسمت کوهستانی است و در قسمت شرقی شهرستان واقع است.
مشاهیر و فرزانگان
مولانا شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی
مولانا شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی والی ملک ولایت و هادی راه هدایت از مشایخ صوفیه و از اجله عرفای قرن نهم هجری است. منابع موجود از زمان تولد و دوران کودکی او خبری بدست نمی دهد. وی از شاگردان مولانا نظام الدین هروی بوده است. و از شیخ الاسلام احمد النمامقی الجامی تربیت روحانی یافته است. آورده اند ((مولانا زین الدین ابوبکر )) به مدت هفت سال با پای برهنه از تایباد به جام میآمد و بر مزار شیخ احمد به تلاوت قرآن می پرداخت به طوریکه در روایت ها آمده هزار ختم قرآن به این طریق کرده است. پس از آن به زیارت حرم مطهر رضوی در مشهد نایل گشت و در انجا خلعتها و نوازشها یافت. بعدها عزیمت طواف مزارات توس آغاز کرد و با ریاضات شاعقه به مقامات عالیه ارباب طریقت و حقیقت رسید. مولانا در دوران زندگانی خود ملاقاتهایی با امیر گورگان بهالدین نقشبند در تایباد و در راه سفر حج با حافظ در شیراز داشته است. وی سر انجام در ظهر روز پنجشنبه آخر محرم الحرام سال 791ه.ق (سال وفات حافظ شیرازی) به دیار باقی شتافت.