شهرستان تربت حیدریه با مساحت حدود 6319 کیلومتر مربع از شمال به مشهد، از شمال غرب به نیشابور، از مشرق به تایباد و رشتخوار، شمال شرق به فریمان و تربت جام، از جنوب شرق به خواف، از مغرب به کاشمر و از جنوب به مه ولات محدود می شود. ارتفاع این ناحیه از سطح دریاهای آزاد 1323 متر است. مرکز این شهرستان تربت حیدریه و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 6 بخش و 11 دهستان و 225 آبادی دارای سکنه است. وجود کوههای متعدد که جلگه های پی در پی وسیعی را در برگرفته از عوامل تنوع آب و هوایی و در نتیجه گوناگونی محصولات کشاورزی در این ناحیه شده است. حوضه کالشور در این ناحیه در جنوب ناحیه تربت و جلگه زوزن در بخش شرقی کوه خیبر یا کبیر، از سوی دیگر دره بایگ که در سراسر بخش غربی شهرستان به طرف کوه سرخ ادامه یافته از آب و هوایی ییلاقی بهره مند است. از میان پوشش گیاهی این ناحیه می‌توان به کنگر، گوینه، سوسن، بورزه، لاله و کما اشاره کرد.
SITUATION AND
GEOGRAPHICAL SPECIRCATIONS
Torbat Heidarieh, 1358 1.9Sqm is restricted to Mashhad from the north, Neyshaboor from the west, Taybad from the east, Gonabad from the south. The height of this area is 1233m from the sea. The center of this city is Torbat Heidarieh and on the basis of the last divisions of the country has 6 districts named central, Bayg, Kadkan, Rokh, Zaveh and Feizabad. There are many mountains that surrounded large plain that cause to various weather and various agricultural productions. Kalshoor in the south of Torbat and Zozan plain in the east of Khabir Mountain is hot but Bayk valley across the west has temporary weather. Vegetations include prickly artichoke, lily and tulip.
پیشینه تاریخی
از پیشینه تربت حیدریه در اعصار قبل از اسلام و دوره تاریخی آگاهی چندانی وجود ندارد، اما شواهد و آثار بر جای مانده موید این مسئله است که ولایت زاوه بخشی از خراسان میانی محسوب می شده و از جمله مناطق آباد و پرونق بوده، روزگاری نیز جزء ولایت اشکانیان به شماره می آمده است. مولف فتوح البلدان فتح زاوه را در حدود سال 28-29 هجری به دست عبدا... بن عامر در زمان خلافت عثمان ذکر کرده است. گویا زاوه در قرن 3 هجری و همچنین در اوایل سده هفتم هجری نیز از شهرهای تابع نیشابور به شمار می آمده که در برابر فتنه مغول مقاومت دلیرانه ای کردند. این ناحیه در عصر تیموری نیز از توابع هرات شمرده می شده و در اواخر همین دوران است که به جای زاوه نام تربت به سبب وجود آرامگاه عارف بزرگ سده هشتم هجری قطب الدین حیدر بر آن نهاده شد. تربت حیدریه در عصر صفوی به علت موقعیت استقرار در مسیر جاده هرات نقش حساس و مهمی را برای حکمرانان صفوی ایفا کرده است. و پس از این دوران در اندک مدتی قلعه ای محکم و استوار به دست خان قرایی از رجال عصر قاجار پیرامون شهر ایجاد شد.
TOR BAT HEIDAIUEH BACKGROUND
The evidences show that Zaveh is a district of Middle Khorassan. A commander of Islamic Army, Abdullah Ibn Amer, has conquered Zaveh in 28-29 Hejria. This area is a part of Harat in Teymoori period and at the end of this period, Zaveh changed to Torbat in historical texts because there was Ghotboddin Heydarieh’s tomb who was a learned person of sixth century.
مجموعه تاریخی مزار قطب الدین حیدر
مجموعه معماری این ابنیه شامل آرامگاه قطب الدین حیدر و ایوانی از یک مسجد بزرگ در مجاورت آن است.
OLD COMPREHENSIVE MOSQUE
This place locates on western side of Ghotboddin Heydar’s tomb of the poith of Old Compiehensive Mosque. The height of this porch is 11 .5m and a length of entrance is l0.5m. Internal space of this porch is 200m that includes chamber and an altar that decorated with paintings .The date of construction of this brick building has been engraved on the black stone that shows 1045 Hejria coincide to Saffi king period.
مسجد جامع قدیم
در ضلع غربی مقبره الدین حیدر ایوان مسجد جامع قدیم تربت حیدریه جلب نظر می کند. ارتفاع ایوان مذکور 5/11 و طول دهانه آن حدود 05/1 متر است. فضای داخلی ایوان مقصوره یا گنبدخانه مسجد با وسعت بیش از 200 متر شامل غرفه و محرابی مزین به مقرنس و نیز تزئیناتی به شیوه کاربندی در بخش زیرین گنبد است. بنای مسجد جامع آجری است و تاریخ بنای آن که نام بانی را نیز شامل می شود بر سنگ سیاه و لوح مانندی حکی شده است که نشان دهنده سال 1045 ه.ق زمان شاه صفی و به نام خواجه عبدا... فرزند دوریش علی تربتی است.