فصل اوّل : جغرافیای طبیعی شهرستان
1-1. موقعیت جغرافیایی شهرستان
شهرستان نیشابور با قرارگرفتن در استان خراسان رضوی و در محدودهی ریاضی (58 درجه و 8 دقیقه تا 59 درجه و 20 دقیقه) طول جغرافیایی و (35 درجه و 35 دقیقه تا 36 درجه و 52 دقیقه) عرض شمالی واقع گردیده است . (جدول ش 1: طول و عرض جغرافیایی شهرستانهای استان)
موقع نسبی : این شهرستان به شکل بیضی در امتداد رشته کوههای بینالود قراردارد . رشته کوههای بینالود که بهصورت نواری در جهت شمال غربی جنوب شرقی شهرستان امتداد یافته است ، این شهرستان را از شهرستانهای مشهد و قوچان جدا میسازد. در قسمت غرب ، نیشابور و سبزوار 162 کیلومتر مرز مشترک دارند و از طریق رشته کوه طاغنکوه از یکدیگر جدا میگردند. در قسمت جنوب غربی ، رشته کوههای سرخ ، با ارتفاعات نسبتاً بالا، این شهرستان را از شهرستان کاشمر جدا میسازد ؛ مرز مشترک نیشابور با شهرستان کاشمر حدود 51 کیلومتر و با شهرستان تربت حیدریه ، که در جنوب شرقی شهرستان نیشابور قراردارد ، حدود 69 کیلومتر است. در قسمت شرق و شمال شرقی ، مرز مشترک شهرستان نیشابور با مشهد و چناران به ترتیب ، حدود 75 کیلومتر و حدود 60 کیلومتر است و در شمال با شهرستان قوچان ، حدود 77 کیلومتر مرز مشترک دارد[i] (رک : نقشه ش 1: موقعیت استان خراسان و شهرستان نیشابور در کشور).
وسعت شهرستان نیشابور
مساحت استان خراسان قبل از تقسیم بهعنوان بزرگترین استان پهناور کشور به لحاظ وسعت 9/298082 کیلومترمربع است و براساس تقسیمات سیاسی وزارت کشور در سال 1378 قبل از تقسیم خراسان ، وسعت شهرستان نیشابور معادل 3/8925 کیلومتر بوده که 99/2% از مساحت استان را دربرمیگرفت و به لحاظ وسعت در سطح استان ، رتبه یازدهم را دارا بود. در این میان شهرستان بیرجند با 3/34269 کیلومترمربع معادل 8/13 درصد از کل استان بزرگترین شهرستان و شهرستان فریمان با مساحتی برابر 5/3324 کیلومترمربع و 1/1% وسعت از کل استان کوچکترین شهرستان استان را به لحاظ وسعت تشکیل میدهند .
امّا بعد از تقسیم خراسان بزرگ به سه استان خراسان رضوی ، خراسان شمالی و خراسان جنوبی ، شهرستان نیشابور از نظر وسعت در مقایسه با سایر شهرستانهای خراسان رضوی با 3/8925 کیلومترمربع از 7/150547 کیلومترمربع ، رتبه هشتم را داراست.
. تقسیمات سیاسی شهرستان نیشابور
براساس تقسیمات سیاسی وزارت کشور در سال 1378 ، این شهرستان دارای 5 بخش ، 15 دهستان ، 5 نقطه شهری (درحال حاضر 7 نقطه شهری) و 606 آبادی دارای سکنه است ؛ مشخصات بخشها ، دهستانها و برخی از آبادیها و نقاط شهری این شهرستان به شرح ذیل میباشد[ii] (ج ش 3 : نامها و مساحت شهرستان به تفکیک بخش و دهستان) :
1) بخش مرکزی: این بخش که با مساحتی حدود 3/1331 کیلومترمربع ، 9/14% از شهرستان را دربرگرفته است ، دارای 4 دهستان بهنامهای فضل ، مازول ، دربقاضی و ریوند و تعداد 229 آبادی و شهر نیشابور (مرکز شهرستان) میباشد. جمعیت این بخش معادل 227675 نفر و تراکم این بخش 01/171 نفر در کیلومترمربع و متراکمترین بخش شهرستان است .
دهستانها و آبادیهای بخش مرکزی :
دهستان فضل : این دهستان با مساحتی حدود 5/292 کیلومترمربع و با مرکزیت روستای ابوسعیدی دارای 17853 نفر (جمعیت روستایی) است . شهرنیشابور بخشی از آن است و 47 آبادی دارای سکنه در این دهستان قراردارد .
دهستان دربقاضی : مساحت این دهستان 1/268 کیلومترمربع و با مرکزیت روستای خوجان در قسمت جنوبی بخش مرکزی قرار دارد . جمعیت روستایی این دهستان (بدون احتساب جمعیت شهرنیشابور) ، 11092 نفر بوده و تعداد آبادی دارای سکنهی این دهستان 67 آبادی است .
دهستان مازول : با مساحت 9/531 کیلومترمربع و جمعیت روستایی 27579 نفر و تعداد 60 آبادی با مرکزیت روستای قطن آباد در بخش شمالیِ بخش مرکزی قراردارد .
دهستان ریوند : با مساحت 8/238 کیلومترمربع ، در غرب بخش مرکزی واقع گردیده ، جمعیت آن 12304 نفر ، دارای 55 آبادی دارای سکنه و مرکز آن روستای شادمهرک است .
2) بخش تحت جلگه : بخش تحت جلگه که با مساحت 9/1901 کیلومترمربع ، 3/21% از مساحت شهرستان را دربردارد ، دارای 3 دهستان بهنامهای تحت جلگه ، طاغنکوه ، فیروزه و تعداد 103 آبادی و شهر بزغان است . این بخش به لحاظ جمعیت دارای 55955 نفر و تراکم جمعیتی در این بخش حدود 4/29 نفر در کیلومترمربع است .
3) بخش سرولایت : این بخش بهعنوان شمالیترین بخش شهرستان با مساحت 1/1608 کیلومترمربع ، 01/18% از شهرستان را دربرگرفته است ، دارای 2 دهستان بهنامهای بینالود و سرولایت و تعداد 30519 نفر جمعیت و تعداد 78 آبادی است . تراکم جمعیتی آن معادل 19 نفر در کیلومترمربع .
4) بخش میان جلگه : این بخش بهعنوان جنوبیترین بخش شهرستان بامساحت4/2944 کیلومترمربع، 33% از وسعت شهرستان را دربرگرفته است. این بخش دارای3 دهستان بهنامهای بلهرات، عشقآباد و غزالی، وتعداد94 آبادی است. جمعیت این بخش 38377 نفر و تراکم جمعیتی آن 03/13 نفر در کیلومترمربع .
[
) بخش زبرخان : بخش زبرخان که با مساحتی برابر7/1139 کیلومترمربع، 8/12% از مساحت شهرستان را دربرگرفته و در قسمت جنوب شرقی شهرستان واقع گردیده است ، دارای 3 دهستان بهنامهای اردوغش ، اسحاق آباد و زبرخان ، و 103 آبادی ، و 3 شهر درود ، قدمگاه و خرو است . جمعیت آن 58709 نفر بوده و تراکم جمعیت در این بخش 5/51 نفر درکیلومترمربع میباشد (نقشه ش 2 : تقسیمات سیاسی شهرستان به تفکیک بخش و دهستان) .
اقلیم شهرستان نیشابور[i]
1-2-1. بررسی کلی آب و هوا
در تقسیمات اقلیمی کشور، نیشابور جزو اقلیم فلات مرکزی و نیمه بیابانی است که در زمستان نسبتاً سرد و در تابستان معتدل است، در این اقلیم که بیشتر شرایط مناطق نیمه استوایی را دارد ، در اثر وزش بادهای مهاجر که به طرف استوا در حرکت هستند، هوا بسیار خنک است. این منطقه جزو مناطق با فشار هوای زیاد است ، دراین گونه مناطق هوا به دلیل حرکت از قسمتهای فوقانی ، از بالا به پایین گرم و خشک میباشد[ii].
آب و هوای نیشابور ، نسبت به پستی و بلندی مناطق شمالی و جنوبی آن متفاوت است ؛ در کوهستانهای شمالی و جنوبی ، معتدل مایل به سرد و در جلگهی مرکزی ، معتدل است و از نظر میزان بارندگی جزو نواحی خشک محسوبمیگردد[iii].
1-2-2. دما :
شهرستان نیشابور با میانگین درجه حرارت9/13 در سال و 100 روز یخبندان در سال و با میانگین حداقل1/7 و میانگین حداکثر دمای5/22 جزو یکی از نقاط سرد استان محسوب میگردد. (جدول ش 4 و نمودار ش 3)
متوسط درجه حرارت روزانه (دوره 30 ساله) C 8/13 است .
. بارش:
پراکندگی باران ، در طول زمان و مکان ، در شناسایی اقلیم یک منطقه اهمّیت فراوانی دارد . در شهرستان نیشابور نیز بارندگی بهعنوان پارامتر مؤثّر در تعیین اقلیم این شهرستان تأثیر چشمگیری داشته است .
ریزش جوّی در این شهرستان از اواخر مهرماه آغاز و تا اوایل دی ماه بهصورت باران ادامه مییابد و از اوایل دی ماه بهصورت برف و باران (بیشتر بهصورت برف) تا اوایل فروردین ماه ظاهرمیگردد ؛ سپس ازاوایل فروردین ماه تا اوایل اردیبهشت بهصورت باران ادامه مییابد .
متوسط کل بارندگی سالانهی شهر نیشابور (دورهی سی ساله) 4/247 میلیمتر[iv] ، حداکثر متوسط بارندگی ماهانه در اسفندماه 87/50 میلیمتر و حداقل متوسط بارندگی ماهانه در مردادماه 16/0 میلیمتر بوده است .
همچنان که در نمودار شماره 4 مشاهده میشود ، شهرستان نیشابور از لحاظ متوسط میزان بارش در سال ، مقام سوم را در سطح استان به خود اختصاص داده است .
توزیع بارندگی در فصول مختلف متفاوت بوده ، بهطوری که 6/52% بارندگی در فصل زمستان ، 8/34% در بهار، 7/0% در تابستان و 12% در پاییز صورت میگیرد[v] . (ج ش 5 : وضع جوّی شهرستان نیشابور به تفکیک ماه)
(جداول و نمودار در فایل اصلی موجود است)
(تصاویر در فایل اصلی موجود است)