جغرافیایی طبیعی
الف) موقعیت و مساحت : استان همدان با وسعتی در حدود 20 هزار کیلومتر مربع که درحدود 2/1% مساحت کل کشور را تشکیل میدهد ، در غرب ایران بین مدار 33 درجه و 59 دقیقه تا 25 درجه و 45 دقیقه عرض شمالی و 47 درجه‌و34دقیقه تا 49درجه‌و36 دقیقه طول شرقی‌از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است .این استان از شمال به استان زنجان ، از جنوب به استان لرستان (بروجرد) و از شرق به استان اراک و از مغرب به استانهای باختران
و قسمتی از کردستان محدود میباشد .
رزن
کبودرآهنگ
سیمینه رود
قراء وپیشخور
بهار
مهاوند
اسدآباد
تویسرکان
فیروزآباد
خزل
یاس
ب)پستی و بلندی : این استان منطقه‌ایست کوهستانی و کوههای واقع در آن در تقسیم‌بندی کوههای ایران جزو رشته‌کوههای غربی ومرکزی کشور است که جهت آنها مانند کوههای مرکزی از شمال غربی به جنوب شرقی میباشد . نوع آنها خارائی وبیشتر ایام سال مستوراز برف بوده و بهمین علت سرچشمه رودخانه‌ها و چشمه‌سارهای فراوان می باشند.
مهمترین کوههای استان عبارتند از :
- الوند : رشته‌کوهی است تک در ابتدا و امتداد سلسله‌کوههای زاگرس که از کوههای میانی فلات ایران محسوب و مربوط به دوران سوم زمین شناسی است . درجنوب شهرستان همدان واقع و از شمال غربی به کوه خدابنده‌لوی سنندج و کوه مهم چهل چشمه کردستان واز جنوب شرقی به ارتفاعات راسوند اراک و کوه وفس متصل است .خط‌الراس‌آن‌حد طبیعی‌بین شهرستان همدان وتویسرکان می باشد وبلندترین قله آن موسوم به الوند در 18 کیلومتری جنوب شهر واقع و ارتفاع آن 3574 متر می باشد .
- کوههای کم ارنفاع چنگ الماس در شمال دهستان مهربان که ارتفاع بلندترین قله آن 2525 متر میباشد .
- کوههای قره‌داغ با 2365 متر ارتفاع
- کوههای ارمنی در شمال بخش کبوترآهنگ
- کوه وفس در مشرق با ارتفاع 2540 متر
- سلسله‌کوههای‌خرقان درشمال شرقی‌که خط‌الراس طبیعی بین همدان وقزوین محسوب میشوند
- گردنه مشهور آوج با ارتفاع 3013 متر و در مسیرسلسله کوههای خرقان قرار گرفته‌است .
ج)رودخانه‌ها :
1- رودخانه قره‌چای 2- رودخانه سیمینه 3- رودخانه خاکو 4- روخانه دره مرادبیگ
5- رودخانه عباس آباد 6-رودخانه فرجین 7- روخانه گردنه اسدآباد 8- روخانه همه‌کسی
رودخانه‌های دیگر همدان عبارتنداز : ابوک ، ارزانفود و فرجین
سابقه تاریخی :
هرودت مورخ یونانی بنای شهر همدان را که به دیاکس ، نخستین شهریار ماد نسبت میدهد مینویسد پس از آنکه این پادشاه هگمتانه را جهت پایتخت کشور خویش برگزید ، کاخی عجیب ومستحکم بصورت هفت قلعه که هریک درون دیگری قرارگرفته بود ساخت وبه تقلید از رنگ‌آمیزی قصرهای بابلی ، کنگره های هریک ازدیوارهای قصر مزبور را برنگی در آورد و کاخی بس بلند مخصوص شاه و خزانه سلطنتی در آخرین قلعه درونی بر پا ساخت وسکنه شهر خارج از حصارها مسکن داشتند . محیط آخرین دیوار قلعه تقریباً به بزرگی
شهر آتن بود. این قصر دارای 300 تا 1000 اطاق و هر اطاق را 8 درب آهنین بوده‌است .
(655 تا 708 ق م ) اما آنچه‌که در کتیبه تگلات‌پالسراول شهریارآشوری که مربوط به قرن‌یازدهم پیش از میلاد میباشد در مورد همدان آمده است«در این کتیبه نام همدان همدانا نوشته شده است » مشخص می سازد که گفته هرودت مبنی بر بنای شهر توشط دیوکس محقق نبود و احتمالاً این پادشاه با ایجاد هفت قلعه حیرت انگیز فوق بر آبادانی وتوسعه آن افزوده است . بهرحال از آنچه که سایرمورخین بیگانه در مورد همدان نگاشته‌اند می توان پی‌برد که این شهردر دوران زمامداری دیوکس بعنوان پایتخت دولت ماد اهمیت و رونق خاصی داشته‌است در این زمینه پلی بیوس مورخ دیگر یونانی (204 تا 132 ق.م) همدان باستانی رابدینگونه توصیف می نماید.
در د امان کوه ارنتس (به زبان یونانی مقصود کوه الوند است) شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم وعجیب حیرت آوری قرار گرفته ، قصر شاهی درون آخرین قلعه آن استوار
گردیده و مساحت زمین زیر کاخ شاهی در حدود 1300 متر است . وضع ساختمان و آرایشهای عجیب وتزئیناتی که در این کاخ بکار رفته‌است بنحوی است که توصیف آن مبالغه‌آمیز بنظر می رسد. چوبهایی که در آن بمصرف رسیده پوشیده از زر و سیم است ، درها و ستونها و رواقها با هزاران گونه کنده‌کاریها ونقش ونگارها آراسته‌شده ویک تیر عاری از زیور و یک دیوار بی پیرایه در آن کاخ یافت نمی شود حتی کاشیهایی که
زینت بخش ازارها و دیوارهای درونی قصر است با پوششی از آب نقره سیم اندود گشته همه چوبها از جنس سرو وکاج است .
بهرحال پس از شکست دیوکس بوسیله سارگن پادشاه آشور وتحقق وحدت مادها که برای اولین بار توسط او مطرح شده بود توسط یکی دیگر از رؤسای ماد بنام فرورتیش یا فرااورتس شکل می‌گیرد و هم او ناحیه وسیعی از همدان را به اشغال خود در می آورد ودر زمامداری آخرین پادشاه ماد موسوم به ایختوویکو یا آستیاک بدنبال درخواست مردم
اکباتان « بزبان یونانی آن را اکباتان میخواندند » ودر سال 550 ق . م و پس از 3 سال جنگ سلسله مادها بوسیله کوروش هخامنشی منقرض گردید .
بعضی از مورخین اعتقاد دارند که شهر همدان در دوره بخت‌النصر ویران شده است ودر زمان داریوش اول از نو آباد گردیده و کشف آثار متعدد از این دوره در همدان علاوه بر
تائید این نظریه مشخص می سازد که همدان پایتخت تابستانی هخامنشی بوده است .
در دوران قدرت نمائی اسکندر همدان بعنوان ستاد فرماندهی سلوکیان برضد پارتی ها مورد استفاده قرارمی گیرد وسالیان بعد پس از آنکه اشکانیان قدرت کافی یافتند وبر تمامی ایران تسلط پیدا کردند همدان را پس از تصرف برای پایتخت تابستانی خود انتخاب می نمایند (250ق.م) وکشف آثار فراوان مربوط به دوره زمامداری ساسانیان در نقاط مختلف استان مؤید این نکته است که در این دوره نیز همدان مورد توجه قرار داشته است .
و بعد هنگام طلوع آفتاب درخشان اسلام مردم همدان از جمله اولین مردمی هستند که در
جهت مقابله و پشت پا زدن به اختلافات طبقاتی شدید و ظلم و ستم دوران ستمشاهی خانواده ساسانی بفرمان رسول اکرم (ص) بر تشرف بدین مبین اسلام پاسخ مثبت می دهند .
و در سال 319 هجری و در زمان تسلط دیلمیان همدان مرکز کشمکشهای فراوان بین حسنویه و دیلمیان وکاکویه قرار می گیرد تا اینکه عاقبت همدان در تقسیمات به رکن‌الدوله می رسد وسپس شمس الدوله از طرف سیده‌خاتون زمامداری همدان را بدست می آورد و
هم اوست که وزارت خود را به فیلسوف نامدار ایران «ابوعلی سینا » می سپارد .
در حمله خانمانسوز مغول (617 ه .ق ) همدان نیز از این آسیب بزرگ و وحشتناک برکنار نمی‌ماند ودر زمان هلاکو خان بمدت شش ماه مقر فرماندهی او می شود وسالیان بعد یکی
از اعقاب ایلخانیان بنام بایدوخان‌مغول (695 ه.ق) در این شهر تاج گذاری می‌کند وتوسط همین شخص است که جهت ترمیم ویرانیهای شهر کوششهایی مبذول می گردد . در زمان غازان‌خان نیز اقداماتی در آبادانی شهر از جمله ساختن خانقاهی انجام می گیرد .
و پس از چنگیزیان در حملات یکی دیگراز خونخواران تاریخ یعنی تیمور وتاسیس حکومت قره‌قویونلوها بر ویرانه‌های ایران توسط اشخاصی چون امیر حسین بیک و بازماندگان او
چون اغورلو از تیموریان همدان نیزاز این آشوب مصون نمی ماند . تا اینکه در دوران
حکومت صفویان و به گاه حکومت شاه‌اسماعیل که ظاهراً به آبادی ایران علاقه‌مند است در این شهر اقداماتی چون ایجاد کارخانه چرم سازی صورت می پذیرد و قلمرو علی شکر نامی که دراین دوران به همدان اطلاق می شود بعنوان یکی از بیگلربیگی‌ها و یکی از املاک معتبر شیخ علیخان رئیس‌الوزرای شاه سلیمان اعتباری خاص می یابد پس از انقراض صفویه و بروز هرج ومرج و در سال 1138 هجری شهر همدان بدنبال پایداریهای مردانه مردم اما
بعلت فقدان ادوات جنگی به‌تصرف احمد پاشا والی بغداد درمی آید ولی مجدداً در زمان شاه طهماسب دوم ترکان عثمانی بر این شهر تسلط می یابند وبعد در سال 1145 بموجب
پیمانی که میان ایران وعثمانی امضاء می‌شود شهر همدان بطور قطع به ایران تعلق پیدا
می کند . تا اینکه درزمان حکومت قاجاریان بعنوان ستاد فرماندهی محمدعلی میرزای دولتشاه در جنگ با علی پاشا والی بغداد مجدداً در گیر جنگ می شود و عاقبت در زمان
تسلط پهلویان براین منطقه از کشور همان شد که بر سایر نقاط روا رفت . ویرانه‌های باقی مانده بر روی تپه تاریخی هگمتانه در مرکز و قلب شهر بعنوان لایه روئین تاریخ چندین
هزارساله از ماد تا پهلوی و بعنوان تمدن پهلوی ویا دروازه‌های تمدن بزرگ به مثابه گواه زنده‌ایست که بر تارک شهر همچون سایه ای نفرت انگیز خودنمائی می کند .
نگاهی کوتاه وگذرا به بافت قدیم شهر همدان
مجموعه بازار : مجموعه بازار شهر همدان که از بافت زیبا و منظمی بر خوردار است ،قسمت عمده آن در حد فاصل خیابانهای باباطاهر –اکباتان وشورین وچند راستای آن درمحدوده خیابانهای عباس آباد وباباطاهر قرار گرفته که درمسیر دو خیابان اکباتان وبابا طاهر
(پس از احداث) قسمتهایی از آن صدمه دیده است .
راستا بازار زنگنه یامظفریه یا حکیم خانه . 2- راستا بازار زرگرها .
3- راستا بازار صندوقسازها . 4- راستا بازار مسجد جامع .
5-راستا بازار چلنگر ها . 6- راستا بازار قصابها .
7-راستا بازار مسگرها . 8-راستا بازار قنادها .
9-راستا بازار شیشه فروشها. 10- راستا بازار قبله .
11- راستا بازار پیامبر . 12-راستابازار نخود بریزها .
13-راستا بازار حلبی سازها. 14-راستا بازار صحافخانه .
15-راستا بازار علاقبندها. 16-راستا بازار کفشدوزها.
17-راستا بازارکفشدوزخانه بزرگ. 18-راستا بازار موتانخانه .
19-راستا بازار حسین خانی . 20-راستا بازارکلیمیها.
21-راستا بازار حاج فضل الله . 22-راستا بازار گلشن .
23-راستا بازار دباغخانه . 24- راستا بازار آهک فروشها.
جمعیت ،نژاد و پراکندگی :
جمعیت :
کل جمعیت این استان مطابق سر شماری سال 1355 پیرامون 1088024 نفر است که از این تعداد 762848 نفر ، یعنی معادل 70% آن ساکن در روستا و بقیه 325176 نفر در شهر های استان ساکن می باشند .
نژاد،زبان و پراکندگی آن :
1-ترکها 2-لرو لک. 3-کردها. 4-فارسها.
محلات وکوی های قدیمی :
شهر همدان در قدیم نزدیک به سی کوی (محله ) داشته است .که بعضی از آنها بزرگ وبرخی کوچک بوده اند . این محلات دو شکل داشته ؛ گرد ودراز . کوی در هم کمتر دیده شده .
هر کوی گرد دارای میدانچه‌ای بوده که به آن چمن می گفته اند(زیرا در وسط ،باغچه ، حوض و چاه آب وجود داشته است ) در اطراف هر چمن ، حمام وچند دکان بقالی ، عطاری ،قصابی،نانوایی و غیره وجود اشته . مانند چمن کلپا ، ورمزیار و محل حاجی . مردمی که
در خانه آب جاری یا چاه نداشته اند از قنات چمن استفاده می کردند . هر محله دراز عبارت بود از یک راستا ،که از کوچه های معمولی پهنتر بود و حمام ومسجد ودکانها در آن قرار داشتند و به آن کوی می گفتند .کوچه ها از اطراف به کوی می پیو ستند . چون محل کولانج
و بختیاریها .
کوی بزرگ دارای چند حمام ومسجد بود مانند کوی درود آبادیها که دارای چهار
حمام و بازارچه بود .
دربسیاری موارد نام این محلات به اسامی افراد سر شناس و خیر ساکن درآن محله نامیده می شدند .مانند محله جولانی وکبابیان.
محلات و کوی های بزرگ وکوچکی هنوز در همدان وجود دارد که بعضی از آنها عبارتند از : محلات جولان ، ورمزیار ، کلپا، سر گذر ، جالگه ، آقاجانی بیک ، امامزاده یحیی ، کبابیان ،
درود آبادیها وپیر گرگی .