مقدمه
سرخس در فاصله ی 185 کیلومتری شمال شرقی مشهد قرار دارد و از حیث وجود منابع ارزشمند گاز طبیعی و تاسیسات پالایشگاه خانگیران وسایر قطبهای اقتصادی و نیز به دلیل مجاورت از شمال و همسایگی با ترکمنستان وقرارداشتن در مسیر جاده ابریشم از جایگاه ویژه ای برخوردار است .
سرخس در گذشته جلوه مراتع سرسبز آن به مثابه نگین در خشانی بر پهنه وسیع ایران می درخشید. اما اینکه این چهره تابناک به دلیل بهره برداریهای بی رویه ، گرد آلود وخسته ازقهر طبیعت و سیلی دوست گشته است در تیرماه سال 85 این شهرستان به دفعات مورد تهاجم طوفانهای شن قرار گرفته و تنها در دی ماه حداقل 5 نوبت طوفانهای سهمگین شن شرایط زیستن را برای مردم سرخس در روستاهای گنبد لی ، الله نظر ، ابمال ، یازتپه و ... به طورکامل مختل نموده است .
و علاوه بر آن خسارات زیادی به اماکن اقتصادی منطقه به ویژه چاه های گاز خانگیران ، منطقه ویژه اقتصادی سرخس یا روستا های منطقه و مناطق مسکونی وارد نموده است . در سالهای اخیر گام های مثبتی در چند نقطه سرخس از جمله صمد آباد، گنبد لی و ... با هدف مقابله با فرسایش بادی برداشته شده است ولی با توجه به حجم و شدت طوفانهای جاری اقدامات به عمل آمده کافی نبوده و با توجه به وضعیت به وجود آمده اثر بخشی خود را به تدریج از دست داده است.
عومل موثر در ایجاد و تشدید فرسایش بادی (طوفانهای شن )
1 عوامل طبیعی :
1- ارتفاع از سطح دریا : سرخس با ارتفاع 250 تا 256 متر از سطح دریا در یکی از پست ترین نقاط ارتفاعی استان واقع گردیده است.
ب – مکان یابی مناطق برداشت
بادهای فرساینده که ازسمت شمال و از روی دشت قره قوم واقع در جمهوری ترکمنستان می آیند در این منطقه از سرعت آنها کاسته شده و باعث ایجاد شنزار و تپه های ماسه ای در این منطقه می شوند. همچنین دشت ابرفتی که توسط رودهای جاری در منطقه ایجاد گردید. به علت نداشتن پوشش گیاهی مناسب مکان مناسبی برای برداشت ماسه های روان گردیده است .
بنابر این برخی از ماسه های روان منطقه از کشور ترکمنستان به کشور ایران می آیند که لزوم همکاری مشترک در این زمینه کاملا احساس می گردد.
بررسی های انجام شده نشان میدهد که برخی از رخساره های منطقه نقش بیشتری در تولید ماسه و ایجاد فرسایش بادی دارند به همین دلیل مکان یابی مناطق برداشت به کمک عوامل مطالعاتی و به شرح زیر صورت گرفت .
بررسی و شناسایی رخساره های ژئو مورفولوژی با تاکید بر موفودینامیک باد
رخساره های موثر در این منطقه عبارتند از : دشت سرپوشیده که مکان بسیار مناسبی برای کشاورزی می باشد در این رخساره هر جا که ازنظر پوشش گیاهی فقیر است ، بسیار حساس به فرسایش شده و منشاء بسیار مهمی از نظر تامین ماسه های روان گردیده است . همچنین دشت قره قوم و رخساره های حساس آن از دیگر رخساره های برداشت و تامین ماسه برای این منطقه تحت تاثیر فرسایش بادی محسوب می شود.
عوامل بیابانی شده و ایجاد طوقان شن :
عوامل طبیعی : شامل اقلیم شهرستان ، جنس خاک ، نوع پوشش ، عوامل جغرافیایی و فیزیوگرافی عومل زمین شناسی ،ارتفاع از سطح دریا.
عوامل انسانی : شامل ازدیاد جعیت و عدم وجود مشاغل مناسب در منطقه که باعث تخریب مراتع منطقه توسط مردم و تبدیل زراعت های دیم کم بازده شخم و شیار مرتعی به صورت تخریب مراتع ، چرای مفرط دام ، قطع درختچه ها و بوته کنی
برای شناسایی منشاء رسوبات بادی در منطقه تحت تاثیر فرسایش بادی سرخس از روش مکان یابی مناطق برداشت می باشد استفاده گردیده است .
الف ) جهت یابی مناطق برداشت
برای تشخیص جهت حرکت باد غالب و همچنین محل برداشت ماسه های روان ازشکل تپه های ماسه ای ، مطالعه رژیم باد و شناسایی بادهای فرساینده و موثر و نیز اطلاعات محلی که از طریق پرسشنامه بدست آمده کمک گرفته شده است.
جمع آوری اطلاعات منطقه ای از طریق پرسشنامه های محلی
اطلاعات بدست آمده از شهرستان سرخس و روستاهای واقع در منطقه و نیز کارشناسان مجرب منابع طبیعی سرخس و همچنین پرسشنامه های تکمیل شده در منطقه از اهالی محل حاکی ازآن است که در این منطقه یک باد فرساینده واصلی از سمت شمال به جنوب می وزد و نیز یک باد فرعی با جهت جنوب شرقی به شمالغربی وجود دارد که از فرسایندگی کمتری برخوردار بوده و خیلی نقش در فرسایش بادی منطقه ندارد.
بررسی مورفولوژی عمومی واحد تپه های ماسه ای منطقه
تپه های ماسه ای در این منطقه به طور کامل شکل نگرفته اند و هنوز در مراحل اولیه شکل گیری می باشند و مرجع خوبی برای تشخیص نمی باشند ولی از روی ریپل مارک های ایجاد شده و نیز نبکاهایی که در پای بوته ها ایجاد گردیده می توان تا حدودی جهت باد را حدس زد . جهت باد به وسیله GPS و شکل نبکاهای موجود بدست آمد که شامل یک باد غالب اصلی ازسمت شمال به جنوب و یک باد فرعی که از جنوب شرقی به شمال غربی می وزد می باشد.
شناسایی و بررسی منشا ء رسوبات بادی منطقه تحت تاثیر فرسایش بادی سرخس
این منطقه دارای مساحتی بالغ بر 176062 هکتار می باشد که در مختصات جغرافیای تا عرض شمالی و تا طول شرقی واقع شده است که سرخس و اراضی و تاسیسات اطراف آن را در برمی گیرد. این منطقه در نقشه توپوگرافی با مقیاس 250000 : 1 سرخس به شماره NI41-13 قرار دارد.
از کل مساحت منطقه تحت تاثیر فرسایش بادی مساحتی برابر 110687 هکتار آن جزو مناطق برداشت (O) می باشد که از این سطح 24187 هکتار جزو مناطق برداشت با شدت زیاد (O1) ، 5470 هکتار آن در منطقه برداشت با شدت متوسط (O2) و مابقی آن به مساحت 31750 هکتار جزو مناطق برداشت با شدت کم (O3) می باشد.
وسعتی برابر 31375 هکتار از این منطقه در منطقه حمل ( تماما با شدت زیاد (T1) و 34000 هکتار مابقی جزو منطقه رسوب می باشد که از این سطح 12437 هکتار تپه های ماسه ای فعال (S1) ، 15625 هکتار آن تپه های ماسه ای نیمه فعال (S2) و مابقی به مساحت 5937 هکتار جزو تپه های ماسه ای با فعالیت کم ، بدون فعالیت (S3) می باشند.
شناسائی کانون های بحرانی فرسایش بادی در شهرستان سرخس
این شهرستان دارای سه کانون بخرانی فرسایش بادی به نام های کانون بحرانی فرسایش بادی یازتپه و پاسگاه مرزی خانگیران ، کانون بحرانی فرسایش بادی گنبدلی و آب مال و کانون بحرانی فرسایش بادی صمد آباد می باشد. در 5 سال اخیر شدت فرسایش بادی در این شهرستان بسیار شدید بوده و مشکلات عدیده ای برای مردم منطقه مخصوصا اهالی گنبدلی و وسلیل نقلیه عبوری از جاده ترانزیت مشهد – سرخس و تصویب آن و اجرای بخشی از پروژه های پیش بینی شده در آن شامل ، مالچ پاشی ، نهال کاری و بذر کاری تا اندازه ای از مشکلات منطقه کاسته شده ولی این فعالیت ها کافی نبوده و پروژه های پیش بینی شده در طرح باید به طور کامل اجرا شود تا مشکل فرسایش بادی در منطقه حل گردد.
کل مساحت کانون های بحرانی فرسایش بادی در این شهرستان طبق بررسی ها و برآوردهای انجام شده 59686 هکتار است که از این سطح 42500 هکتار آن دارای شدت زیاد (C1) و مابقی به مساحت 17186 هکتار دارای شدت متوسط (C2) می باشد. از این سطح 24187 هکتار آن در منطقه برداشت با شدت زیاد (O1) ، 2312 هکتار آن در محدوده برداشت با شدت متوسط (O2) ،12437 هکتار آن در منطقه رسوب با فعالیت زیاد (S1) ،15625 هکتار درمنطقه ریوب با فعالیت نیمه فعال (S2) و 5125 هکتار آن در منطقه رسوب با فعالیت کم (S3) واقع شده است.
طبق بررسی های به عمل آمده کل خسارت وارده به منابع اقتصادی ، زیستی ، راه های مواصلاتی و اماکن سالیانه حدود 5415717 هزار ریال می باشد.
اصول اولیه هواشناسی
باد یا حرکت هوانسبت به سطح زمین اصولا تفاضل گرمای خورشیدی هوا در مناطق مختلف سطح زمین می باشد این نفاضل باعث می شود که ستون هوا در هریک از این مناطق دارای ارتفاع متفاوتی باشد. بنابر این نقاط هم ارتفاع فشارهای متفاوتی وجود دارد که باعث نیروهای افقی شده و متعاقبا حرکت افقی هوا را ایجاد می کند. این حرکت نیروهای دیگری مانند نیروی انحرافی یاکسریولیس( در اثر دوران زمین ) و نیروهای بازدارنده ( اصطکاک سطح زمین و هوا ) را بوجود می آورد. در حالت یکنواخت حرکت هوا باباقیمانده ای از نیروهای گرادیان فشار ، که یولیس ، گریز از مرکزو اصطکاک مشخص می گردد. نیروهای باد مورد نظر در طراحی سازه ها به وسیله ی دو سیستم بزرگ مقیاس ( مانندگردبارهای بسیر گرم ) و بادهای محلی (مانند بادهای خون ، اثرجت ، برا و تورنادو ) به وجود می آیند.