سیاه زخم
تعریف بیماری:
سیاه زخم‌یک بیماری عفونی و قابل انتقال بین‌انسان و حیوان میباشد. مخزن این‌بیماری در دام (عمدتا گوسفند، بز وگاو) بوده و با مرگ و میر بالا و سریعی‌همراه است. انسان به صورت اتفاقی درصورتی که در معرض تماس با دام‌آلوده، پوست، پشم و فرآورده‌های آن‌قرار گیرد یا از گوشت آلوده استفاده‌نماید و یا در هوای آلوده به اسپور(هاگ) تنفس نماید به بیماری مبتلامی‌شود.
تاریخچه:
در آثار باقیمانده از مصر باستان به‌این بیماری اشاره شده است ونشانه‌های بالینی سیاه زخم را ازسالهای بسیار قدیم می‌شناخته‌اند.
«داوین» میکروب این بیماری رادر سال ۱۸۴۹ میلادی برای نخستین‌بار از خون گوسفندی که از سیاه‌زخم‌تلف شده بود بدست آورد.
در سال ۱۸۷۷ میلادی«رابرت کخ» نیز توانست آن را کشت‌دهد.
عامل بیماری:
عامل این بیماری نوعی باکتری به‌نام «باسیلوس آنتراسیس» میباشد.هاگ باکتری بر اثر جوشاندن در مدت۱۰ دقیقه کشته میشود.
عامل بیماری قادر است که سالها(حتی تا بیست سال) در خاک وفرآورده‌های دامی زنده بماند که این‌خاصیت، عامل مهمی در انتشار بیماری‌به حساب می‌آید.
باکتری باسیلوس آنتراسیس عامل بیماری سیاه زخم است. نامهای دیگر این بیماری در زبان انگلیسی آنتراکس (Anthrax) و به فرانسوی شاربن است.
نام آنتراکس از کلمه یونانی (anthrakis) به معنی زغال گرفته شده که بدلیل زخم سیاه رنگی هست که در این بیماری بوجود می آید. از بیماریهای مشترک انسان و تعداد زیادی از حیوانات است که البته در حیوانات شایعتر و در انسان کمتر هست.
کپسول باسیلوس آنتراسیس به رنگ بنفش در اطراف باکتری
شکل و خصوصیات باکتری:
باکتری میله‌ای شکل و غیرمتحرک و دارای کپسول بوده و هوازی بی‌هوازی اختیاری است از خصوصیات مهم این جنس یعنی باسیلوس‌ها و این باکتری، تولید هاگ یا اسپور (Spore) است به همین دلیل، مقاومت محیطی زیادی دارند و اکثرا در آب هوا و بخصوص خاک حضور دارند.
مقاومت باکتری:
فرم رویشی و جوانه‌زده‌ی باکتری، مقاومتی همانند مقاومت سایر باکتری‌های بدون هاگ دارد یعنی حساس است و در گرمای 60 درجه و مواد ضدعفونی کننده‌ی عادی، بزودی از بین می‌رود ولی هاگ یا اسپور آن سالها در شرایط عادی باقی می‌ماند و پس از این مدت اگر در شرایط مناسب قرار گیرد به فرم رویشی تبدیل میشود. گزارش های مختلفی از دوام هاگ این باکتری وجود دارد بطوریکه بقای آن را در طبیعت تا 60 سال گزارش کرده‌اند. عواملی که باعث هاگ‌گذاری، تبدیل هاگ به فرم رویشی و تبدیل فرم رویشی به هاگ میشود، موجب بقای باکتری است که در این مورد می توان به وجود زمین‌های قلیائی و حاوی آهک و مقداری ازت در اثر نباتات گندیده (که این مناطق به مناطق گرمخانه‌ای موسوم هستند) و همچنین فصول بارانی و خشکسالیهای پی در پی و گرمای بیش از 15 درجه اشاره کرد که تناوب تبدیل هاگ به فرم رویشی و بالعکس را تامین می کند (این تبدیلات بطور استثناء در هاگ این باکتری وجود دارد یعنی با مساعد شدن شرایط به فرم رویشی تبدیل میشود و با نامساعد شدن شرایط، مجددا به شکل هاگ برمی‌گردد). اسپور باکتری در دمای 120 درجه سانتیگراد در تحت فشار در اتوکلاو به مدت 15 دقیقه از بین می‌رود. عوامل دیگری که در از بین بردن هاگ این باکتری موثر است: گرمای خشک 140 درجه به مدت بیش از 3 ساعت، محلول 10% فرمالین در دمای 40 درجه به مدت 15 دقیقه( اما در دمای کمتر مدت زمان بیشتری مورد نیاز است)، محلول 5% سود سوزآور. اما نور آفتاب و گندیدن لاشه بر هاگ باکتری اثر کمی دارد.
حساسیت:
در دام ها در شرایط طبیعی، تمام علفخواران نسبت به این بیماری حساسیت زیادی دارند. نشخوارکنندگان بویژه گوسفند، گاو و بز بسیار حساس می‌باشند و در صورت ابتلا بیماری بیشتر به شکل فوق حاد بوده و تلف می‌شوند. حساسیت دام‌های تک‌سمی نیز زیاد است اما از نظر حساسیت بعد از نشخوارکنندگان قرار دارند. گوشتخواران حساسیت کمی دارند و بطور استثناء ممکن است مبتلا شوند. پرندگان به این بیماری مقاومت دارند به استثنای شترمرغ که حساس است. نژاد در حساسیت دام‌ها موثر است بطوریکه گوسفندان آفریقا نسبت به سایر نژادها مقاومت بیشتری به شاربن دارند همچنین حیوانات مسن بدلیل ایمنی اکتسابی و تدریجی بیش از حیوانات جوان مقاومت دارند.
انسان به بیماری شاربن حساس بوده و با تماس با حیوانات مبتلا و یا فراورده‌های آلوده به این بیماری مبتلا میشود.
بیماریزایی:
باسیلوس آنتراسیس از طریق تولید سم یا زهرابه به میزبان حمله می‌کند. بطور دقیقتر، بیماریزایی باسیلوس آنتراسیس به دو عامل مربوط است: کپسول و زهرابه. به این ترتیب که کپسول، باکتری را در برابر بیگانه خوارها و فاگوسیت‌ها و سایر عوامل دفاع غیرآختصاصی بدن محافظت می‌کند و زهرابه یا توکسین که از سه جزء مهم پروتئینی تشکیل شده است.
سیاه زخم جلدی در پوست انسان
علایم‌بیماری‌درحیوانات:
علایم این بیماری در حیوانات‌ممکن است به سرعت اتفاق بیفتد;حیوان ممکن است دچار لرزش‌عضلانی، تنگی نفس و پرخونی مخاطگردد و به فاصله کوتاهی این علایم باکلاپس* و سپس مرگ خاتمه یابد.همچنین به دنبال تلف شدن حیوان‌ترشح خون از منافذ طبیعی بدن شامل:مقعد، واژن، بینی، دهان و حتی ازچشم‌ها و گوش‌ها جاری می‌گردد.
از علل خونریزی آزادشدن‌توکسین (سم) از ارگانیسم و ممانعت ازانعقاد خون میباشد.
در شکل حاد بیماری ممکن است‌نشانه‌هایی تا ۴۸ ساعت قبل از مرگ‌حیوان مشاهده گردد که شامل‌افسردگی، بی حالی و سستی،بی‌اشتهایی، تب، تنفس عمیق و سریع،افزایش ضربان قلب، پرخونی پرده‌های‌مخاطی و قطع نشخوار میباشد.
در گاو سقط جنین و کاهش مقدارشیر نیز مشاهده میشود.
شکل تحت حاد یا مزمن: چنانچه باکتری از طریق گوارشی ومصرف مواد آلوده وارد بدن شود،شکل تحت حاد تا مزمن اتفاق می‌افتد،در گوشتخواران وحشی و اهلی (چون‌سگ و گربه) نیز غالبا بیماری، مشابه‌خوک تظاهر و عفونت تحت حاد تامزمن را ایجاد می‌کند.
علایم بیماری در انسان:
بیماری در انسان به شکل‌شدیدتری ایجاد گردیده و مرگ ناشی‌از آن غیر معمول نیست. در انسان‌بیماری به سه شکل اصلی مشاهده‌می‌گردد (که بستگی به چگونگی ورودباسیل و جایگزینی آن دارد):
سیاه‌زخم پوستی:
معمولا در مناطقی از پوست دست و بازو که بیشتر در معرض تماس با آلودگی هستند روی می‌دهد (پوست صورت و گردن هم با شیوع کمتری گرفتار می‌شوند).
علائم:
ضایعه معمولا با ایجاد جوش بی‌درد در محل ورود میکروب آغاز میشود که به سرعت گسترش می‌یابد و به قرحه‌ای که اطراف آن را طاول‌های کوچک احاطه کرده‌اند منجر میشود و به نکروز قرمز تیره و سیاه رنگی تبدیل میشود (در مرکز زخم یک اثر و جاماندگی از زخم سیاه رنگ بوجود می‌آید). این ضایعه قطر 1 تا 3 سانتیمتری داشته و به آن پوسچول بدخیم (malignant pustule) می‌گویند. در اثر زهرابه میکروب خیز و ادم وسیع، بزرگ شدن عقده‌های لنفاوی (لنفادنوپاتی)، تب، بی‌حالی و نیز سر درد هم ممکن است دیده شود. بیماری در اکثر موارد خودبخود محدود شده و بهبودی حاصل میشود اما موارد درمان نشده می‌تواند به باکتریمی Bacteremia یا وجود باکتری در گردش خون، مننژیت و مرگ منجر شود و این تلفات در اینگونه افراد حدود 20% است. این بیماری در مناطق استوایی شایعتر است.
شایعترین محل عفونت شاربن‌جلدی، سر و ساعد است.
سیاه‌زخم تنفسی یا ریوی:
یک مقطع از ریه مبتلا به شاربن تنفسی
در انسان که بیماری پشم ریسان هم خوانده میشود در اثر استنشاق اسپورها ایجاد می‌گردد که در ابتدا آثاری شبیه به سرماخوردگی دارد ولی بزودی به بیماری شدید ریوی و پنومونی تهدید کننده تبدیل میشود. میزان تلفات در این شکل بیماری حتی افرادیکه تحت درمان دقیق قرار می‌گیرند زیاد است چون زمانی به بیماری مظنون می‌شوند که جراحات قابل ترمیم نیست.
علائم:
تب، سرفه‌ی خشک، احساس ناراحتی در پشت جناغ سینه و نهایتا تنگی نفس حاد، تعریق و سیانوز. پرده جنب ریه هم درگیر میشود و پس از آن تجمع مایع خونی در فضای پلور ( فضای بین دو پرده جنب) روی می‌دهد. بیماری به سرعت پیشرفت می کند و در عرض 24 تا 36 ساعت شوک، افت دمای بدن و مرگ رخ می‌دهد.
سیاه‌زخم گوارشی:
در اثر مصرف گوشت آلوده ایجاد میشود.
علائم: