دانلود مقاله استرس و بهداشت روانی

تعریف استرس پژوهشگرانی که استرس و رابطه آن با بهداشت روانی را مطالعه کرده‌اند، از استرس تعاریف زیادی ارائه داده‌اند.

در اینجا تعریف سلیه (1994)، فیزیولوژیست کانادایی آورده می‌شود.

سلیه، که تحقیقات و نوشته‌های او درباره استرس، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، استرس را چنین تعریف می‌کند: مجموعه واکنش‌های غیراختصاصی ارگانیسم در مقابل هر نوع تقاضای سازگاری از آن.

مثال زیر مطلب را روشنتر می‌کند.

اگر در چله زمستان فوتبال بازی کنیم، بدن ما با سرعت بخشیدن به ضربان قلب و تنفس و با تحریک غدد مولد عرق، واکنش نشان خواهد داد.

اگر ده دقیقه مانده به شروع کلاس، مطلع شویم که باید گزارش تحقیقی خود را همین امروز تحویل دهیم، تعداد ضربان‌های قلب و آهنگ تنفس افزایش خواهد یافت و عرق سرد سرتاپای وجود ما را خواهد گرفت.

بدین ترتیب، می‌توان گفت: استرس عبارت از یک واکنش جسمی‌است که به دنبال یک تحریک درونی(شناختی) یا بیرونی (محیطی) بوجود می‌آید.

محرکی که استرس بوجود می‌آورد، عامل استرس‌زا نامیده می‌شود.

برای آن که استرس و عوامل استرس‌زا روشنتر تعریف شود، باز هم مثال می‌آوریم.

فرض کنید درس سمینار دارید و از شما خواسته‌اند تا درباره موضوعی مطلب جمع‌آوری کنید و آن را در کلاس به صورت سخنران (کاری که در تخصص شما نیست) ارائه دهید.

واکنش‌های جسمی، مثل افزایش تعداد ضربان‌های قلب و آهنگ تنفس، بالا رفتن فشار خون، درد معده، خشک شدن دهان، عرق کردن دستها و.

.

نشانه‌های استرس خواهد بود.

عوامل استرس‌زا، که این واکنش‌ها را راه می‌اندازد، عبارتند از: انتقاد درونی از خود، دلهره ناشی از نگاه‌های کنجکاوانه برخی دانشجویان، لب و لوچه آویزان کردن برخی دیگر، تفسیرها و واکنش‌های استاد.

بنابراین، عامل استرس‌زا، یعنی هر محرکی که استرس بوجود آورد.

استرس مثبت و استرس منفی نباید از مثال بالا چنین نتیجه گرفت که استرس همیشه منفی است و باید از آن اجتناب کرد.

اگر خوب توجه کنیم، خواهیم دید که تعریف سلیه، هرنوع تقاضای سازگاری از ارگانیسم را استرس‌آور می‌داند.

بنابراین، می‌توان گفت که تقریباً همه محرک‌های بیرونی می‌توانند استرس ایجاد کنند، چون همه آنها از ارگانیسم می‌خواهند که سازگار شود، مثلاً وقتی صدایی می‌شنویم، به طرف آن برمی‌گردیم و وقتی غذایی در دهان می‌گذاریم، بزاق ترشح می‌شود و همه این اعمال برای سازگاری با موقعیت است.

بدین ترتیب می‌توان گفت که در موارد زیادی، استرس خوشایند و مفید خواهد بود، مثلاً ورزش، عامل استرس‌زای خوشایند و مفیدی است، زیرا اثربخشی دستگاه قلبی عروقی را افزایش می‌دهد.

سلیه (1974) بین استرس خوشایند یا مثبت، مثلاً ورزش ملایم و استرس ناخوشایند یا منفی، مثل بیماری بلندمدت، تفاوت قائل می‌شود.

می‌توان گفت که ارگانیسم همیشه در حال استرس است، خواه این استرس خوشایند باشد یا ناخوشایند، خواه ملایم باشد یا ناملایم.

نبود کامل استرس هرگز امکان‌پذیر نخواهد بود، مگر اینکه تحریک بیرونی وجود نداشته باشد و آن زمانی است که فرد در زیر خروارها خاک خوابیده است.

بنابراین، وجود استرس برای بقاء ضرورت دارد.

روانشناسانی که در زمینه‌ی بهداشت روانی کار می‌کنند، اصولاً علاقه دارند پیامدهای منفی استرس را مطالعه کنند و به همین دلیل، آنها اصطلاح استرس را در معنای استرس منفی یا زیان‌آور بکار می‌برند، حال آنکه استرس می‌تواند جنبه مثبت نیز داشته باشد.

علت‌های استرس، دگرگونی‌ها و گرفتاری‌های زندگی استرس در همه زمینه‌های زندگی و در همه جا با درجات مختلف، حضور دائمی‌دارد.

علت‌های اصلی استرس عبارتند از: دگرگونی‌های زندگی، استرس بلندمدت، گرفتاری‌های زندگی، ناکامی‌و تعارض‌ها.

دگرگونی‌های زندگی رویدادهای مهمی‌که زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهند، مثل ازدواج، فوت یکی از اعضای خانواده یا تغییر محل سکونت، می‌توانند استرس به همراه آورند.

طبق نظر هولمز و راهه (1967)، مواجه شدن با تعداد زیادی از موقعیت‌های استرس‌زا، در یک زمان کوتاه، می‌تواند برای بهداشت روانی پیامدهای نامساعد داشته باشد.

همه تغییرات زندگی، از جمله ازدواج، مرگ یکی از اعضای خانواده، تغییر در ساعات کار روزانه و حتی تغییر در ساعات حرکت وسایل نقلیه استرس‌زاست و اگر میزان استرس از توانایی سازگاری ارگانیسم قراتر رود، می‌تواند بهداشت روانی او را بخطر اندازد و حتی به بیماری‌های جسمی‌نیز منجر شود.

هولمز و راهه، مقایسه‌ای تهیه کرده‌اند که 41 موقعیت استرس‌زا را به ترتیب اهمیتی که دارند، شامل می‌شود و می‌تواند رابطه دگرگونی‌های زندگی با بهداشت روانی را پیش‌بینی کند.

مولفان، برای هر یک از موقعیت‌ها، ارزش عددی قایل شده و بدین وسیله مقیاسی بوجود آورده‌اند که دگرگونی‌های زندگی را ارزشیابی می‌کند.

مقیاس ارزشیابی دگرگونی‌های زندگی مقیاس هولمز و راهه در زیر آورده‌ شده است.

موقعیت‌ها را بخوانید، دگرگونی‌های زندگی خود را در دوازده ماه گذشته و امتیازهای مربوط به آنها علامت بزنید.

جمع کل امتیازها را بدست آورید.

اگر جمع کل امتیازها بین 200-150 شد، 37% احتمال خواهد داشت که در طول سال مریض شوید.

اگر جمع کل امتیازها بین 200 تا 300 و بالاتر از 300 شد، احتمال بیماری شما به ترتیب، 50.

80% خواهد بود.

طبق نظر مولفان، اشخاصی که امتیازهای آنها بیشتر از 300 باشد، در مقایسه با افرادی که در حد متوسط قرار دارند، احتمالاً از نظر روانی افسردگی نشان می‌دهند و از نظر جسمی، به بیماری‌های قلبی عروقی و غیره نیز مبتلا می‌شوند.

مولفان که افزایش جمع کل امتیازها می‌تواند پیش آگهی افزایش حوادث و رویدادهای ناگوار زندگی باشد.

البته، مقیاس هولمز و راهه انتقادهای زیادی بدنبال آورده است، زیر برخی متخصصان بهداشت روانی معتقدند که تعداد زیادی از این موقعیت‌ها استرس‌زا نیست.

پس می‌توان پرسید که دقت این مقیاس تا چه اندازه لازم است؟

مقیاس هولمز و راهه برای ارزشیابی دگرگونی‌های زندگی موقعیت‌ها را یک به یک بخوانید و دگرگونی‌های خود در دوازده ماه گذشته و امتیازهای مربوط به آنها را علامت بزنید.

جمع کل امتیازها را به دست آورید و برای تفسیر نتایج، به متن مراجعه شود.

لازاروس و فولکمن (1984) سه فرضیه ارائه داده‌اند که اساس ارزشیابی استرس بر حسب موقعیت‌ها را تشکیل می‌دهند.

آنها ابتدا فرضیه استرس‌آور بودن هر دگرگونی را مورد تردید قرار داده‌اند.

این دو نظریه‌پرداز، برای بیان تردید خود، بر تحقیقاتی تکیه کرده‌اند که طبق یافته‌های آنها، رویدادهای مهم و چشمگیر زندگی، مثل یائسگی و بازنشستگی، در اکثر افراد مسائل جدی به همراه نمی‌آورد (نوگارتن، 1970؛ روزوف، 1963).

همچنین آنها روی این اعتقاد تردید کرده‌اند که دگرگونی باید آنقدر مهم باشد که استرس بیماری‌زا ایجاد کند.

آنها متوجه شده‌اند که انسان‌ها، در ادراک از رویدادها، تفاوت‌های فردی زیادی دارند، به طوری که یک رویداد معین برای یکی استرس شدید ایجاد می‌کند‌، اما برای دیگری هیچ استرسی به همراه نمی‌آورد، مثلاً خانه و نقل مکان به محیط دیگر می‌تواند برای یکی کاملاً استرس‌آور و برای دیگری آْرزوی دیرینه باشد.

به عقیده لازاروس (1990)، موقعیت زمانی استرس‌زا خواهد بود که فرد وادار شود تا برای مقابله با آن از منابعی که در اختیار دارد، به شدت استفاده کند.

او معتقد است که ما موقعیت‌ها را ارزشیابی می‌کنیم تا ببنیم آیا در حال حاضر خطرناک هستند یا بالقوه می‌تواند خطرناک باشند یا رقابتی ایجاب می‌کنند که با خوشبینی و علاقه آن را دنبال می‌کنیم؟

ما این ارزشیابی را بر اساس افکار، استعدادها و تجربه‌های شخصی انجام می‌دهیم.

بدین ترتیب، هر موقعیت بر اساس ارزشیابی خود شخص، می‌تواند یک آزمایش سخت یا یک موقعیت طلایی باشد.

بالاخره، لازاروس و فولکمن، معتقد نیستند که دگرگونی‌های مهم زندگی می‌توانند علت‌های بیماری‌ها باشند.

درست است که استرس می‌تواند به طور معنی‌دار، به بیماری‌های مختلف کمک کند، همبستگی بین ارزش‌های دگرگونی‌ها و بیمای نزدیک به 12/0 است.

به دلیل این همبستگی ضعیف، به نظر می‌رسد که ارزش‌های دگرگونی‌ها برای پیش‌بینی بیماری مناسب نیست.

استرس بلندمدت موقعیت‌های استرس‌زا تنها به صورت رویدادهای کوتاه‌مدت، مثل مرگ یا تولد جلوه نمی‌کند، ازدواج با شکوه یا حقیرانه، موقعیت‌های کاری نامناسب یا جو سیاسی خفقان‌آور نیز می‌توانند به صورت‌های عامل‌های استرس‌آور بلندمدت جلوه کند.

با این همه، خواه این عوامل کوتاه‌مدت باشند خواه بلندمدت، هر شخص به نحو متفاوتی در مقابل آنها واکنش نشان می‌دهد، مثلاً یک کارگر می‌توان سالیان سال در زیر سلطه یک کارفرمای بداخلاق به کار خود ادامه دهد، اما کارگر دیگری حتی نمی‌تواند یک ماه نیز طاقت بیاورد.

واکنش هر کس در مقابل عوامل استرس‌ زای بلندمدت، به ارزشیابی شناختی او از موقعیت وابسته است.

از نظر شخصی، رویدادهای طلاق، از دست دادن کار، اعتیاد به الکل و مسائل اقتصادی می‌توانند برای همه اعضای خانواده استرس شدیدی به همراه آورند.

زندگی اجتماعی نیز می‌تواند استرس‌آور باشد، زیرا برای پیدا کردن چند دوست و نگاه داشتن آنها، اغلب به تلاش و انرژی زیادی نیاز داریم.

این حالت مخصوصاً در مورد کسانی که کمرو هستند یا در مقابل بیگانگان راحت نیستند، بیشتر صدق می‌کند.

حفظ دوستی‌های بلندمدت نیز گاهی دشواری‌هایی بوجود می‌آورد، زیرا دوری مسافت، الزام‌های اداری یا شغلی و ازدواج، ساعت فراغت را محدود و رفت و آمدها را دشوار می‌کند.

همه‌ی این عوامل استرس‌های بلندمدت به همراه می‌آورد.

در تحقیقات مربوط به استرس بلندمدت، اغلب عوامل استرس‌زا در محیط کار یا در ارتباط با کار را مطالعه کرده‌اند.

اشخاص معمولاً از این نظر استرس دارند که می‌خواهند شغل خود را حفظ کنند یا‌ آن را تغییر دهند، زیرا نیاز به درآمد دارند یا نمی‌توانند با همکاران خود کنار بیایند.

بنابراین، در اجتماعی که امنیت شغلی وجود ندارد و مردم همیشه نگران از دست دادن کار خود هستند، یا نمی‌توانند محل کار خود را تغییر دهند و در کنار افرادی باشند که با آنها راحت هستند، بهداشت روانی رخت می‌بند و به ناکجا آباد می‌رود.

استرس می‌تواند خود فرد و اعضای خانواده او را به شدت تحت تاثیر قرار دهد.

طبق تحقیقات، پدری که از نظر کاری استرس دارد، بیشتر آماده است که با خانواده و مخصوصاً با پسر خود درگیری پیدا کند.

اثر این درگیری تا آنجا پیش می‌رود که پسر در ایجاد رابطه رضایت‌بخش با دوستان خود نیز ناموفق می‌شود.

گرفتاری‌های زندگی علاوه بر انواع مختلف استرس‌های بلندمدت، استرس‌های روزانه نیز وجود دارند که به گرفتاری‌ها یا کارهای روزانه نسبت داده می‌شوند.

این گرفتار‌ی‌ها، که به ظاهر بی‌معنا و کم‌اهمیت به نظر می‌رسند، مثل پیدا کردن جای پارک برای اتومبیل، ایستادن در صف نان و اتوبوس، پرداخت به موقع پول آب، برق و تلفن، کنترل دفعات تلفن به شهرستان، کنترل مصرف روزانه آب و برق و.

می‌توانند به منابع مهم استرس تبدیل شوند و بهداشت روانی را با نوسان‌های زیان‌آور مواجه کنند.

برخی متخصصان معتقدند که گرفتاری‌های روزانه خیلی بیشتر از رویدادهای زندگی استرس‌زاست.

در واقع، می‌توان گفت که وقتی رویدادهای مهمی‌در زندگی اتفاق می‌افتد، گرفتاری‌های روزانه خود به خود افزایش می‌یابند و در نتیجه خود رویداد بیشتر استرس‌زا می‌شود.

مثلاً به هنگام ازدواج یا مرگ عزیزان، گرفتاری‌های زندگی بیشتر می‌شود و قدرت استرس‌زایی ازدواج یا مرگ را افزایش می‌دهد.

به همین علت، در مقیاس ارزشیابی دگرگونی‌های زندگی، به تغییر محل سکونت 12 امتیاز و به طلاق 73 امتیاز داده شده است.

تغییر محل سکونت، تعداد زیادی گرفتاری‌های روزانه ایجاد می‌کند، اما طلاق می‌تواند در دراز مدت، دهها گرفتاری بوجود آورد، از جمله اجبار در تعویض خانه یا ترک خانه بوسیله زن یا شوهر.

حتی امکان دارد که مقدمات تعویض خانه یا گذاشتن خانه در معرض فروش، خیلی بیشتر از اثا‌ث‌کشی استرس‌آورتر باشد.

همه این رویدادهای مهم و به همراه آنها، همه گرفتاری‌های زندگی می‌توانند بر سلامت روانی ضرر داشته باشند، اما همانطور که گفته شد، در این مورد نیز تفاوت‌های فردی قابل ملاحظه‌ای وجود دارد.

پیامدهای استرس، واکنش‌های ارگانیسم این که علت استرس روانی باشد یا جسمانی، خیلی مهم نیست.

وقتی در حال استرس هستیم، بدن تعداد زیادی تغییرات فیزیولوژیک کوچک و بزرگ تحمل می‌کند.

مهمترین این تغییرات، که می‌تواند مقاومت بدن در مقابل بیماری‌ها را تضعیف کند، آنهایی هستند که بوسیله دستگاه عصبی خودکار (سمپاتیک و پاراسمپاتیک) تنظیم می‌شود.

آثار فیزیولوژیک استرس در استرس‌های ضعیف‌، دستگاه پاراسمپاتیک سرعت ضربان قلب را کاهش می‌دهد و فشار خون را پایین می‌آورد، در حالی که حرکات ماهیچه‌ای معده و روده را افزایش می‌دهد.

بدین ترتیب، ارگانیسم می‌تواند انرژی لازم را نگهدارد، مواد غذایی را جذب کند، عملکرد طبیعی داشته باشد و نهایتاً از نظر بهداشت روانی در حالت بهنجار به سر برد.

در شرایط استرس‌زا، دستگاه سمپاتیک فعال می‌شود.

بدین صورت که تعداد ضربان‌های قلب و تعداد نفس کشیدن‌ها را افزایش می‌دهد، فشار خون و ماهیچه‌‌ای را بالا می‌برد، حرکات ماهیچه‌ای را کند و رگ‌های خونی را منقبض می‌کند و برخی هورمون‌ها، از جمله آدرنالین و کرتیزول را آزاد می‌سازد.

این هورمون‌ها چربی‌ها را به جریان خون وارد می‌کنند و در نتیجه برای ارگانیسم انرژی فراهم می‌آورد.

جنگ یا گریز می‌توان گفت که فعالیت سمپاتیک، واکنش در مقابل استرس است و به راحتی تبیین می‌شود.

در مراحل اول تکامل انسان، برای رو در رویی با استرس، دستگاه عصبی خودکار یکی از این دو سایق را راه می‌انداخت: جنگ یا گریز.

وقتی فرد در حالت استرس شدید قرار می‌گرفت، مثلاً زمانی که مجبور می‌شد با خرسی یا دشمنی قوی‌تر از خود روبرو شود، تنها دو راه منطقی در پیش داشت: جنگ یا گریز.

در این شرایط، اجداد ما به نیروهای فیزیولوژیک، نیروهایی که به کمک دستگاه عصبی سمپاتیک فراهم می‌شود، نیاز داشتند.

ما نیز همان واکنش‌های خودکار نیاکان خود را داریم، اما محیطی که در آن زندگی می‌کنیم، خیلی فرق دارد.

برای آنکه بتوانیم از موقعیت‌های استرس‌زا بیرون بیاییم، خیلی کم اتفاق می‌افتد که مستقیماً مبارزه کنیم یا بدون از دست دادن فرصت، پا به فرار بگذاریم.

بنابراین، نیاز نداریم که تعداد ضربان‌های قلب افزایش یابد یا فشار خون بالا رود و میزان هورمون‌ها نیز بیشتر شود.

در دنیای امروزی، برای آنکه بتوانیم بهداشت روانی و سلامت جسمی‌خود را از دست ندهیم، یاد نگرفته‌ایم جنگ یا گریز کنیم، بلکه یاد گرفته‌ایم خونسرد باشیم و مسایل را به شیوه منطقی حل کنیم.

این شیوه عمل، ما را از واکنش جسمی‌در مقابل تغییرات فیزیولوژیک، تغییراتی که بوسیله عوامل استرس‌زا بوجود می‌آید، معاف می‌کند.

در فرهنگ امروزی، واکنش فرار یا مبارزه‌ی دستگاه عصبی خودکار خود یک واکنش غیرانطباقی به حساب می‌‌آید.

به علاوه، این واکنش تغییرات فیزیولوژیک ایجاد می‌کند که آنها نیز به نوبه خود، می‌توانند در درازمدت برای سلامتی جسمی‌و روانی مضر باشند، بدین صورت که بیماری‌های حاد، مثل حمله‌های قلبی و سرطان، بوجود آورند.

در سال 1963، سلیه اعلام کرد که عوامل استرس‌زای شدید، واکنش فیزیولوژیک تعمیم یافته‌ای ایجاد می‌کند و این واکنش را سندرم کلی سازگاری نامید (شکل زیر).

این واکنش سه مرحله دارد: مرحله اول اعلام خطر یا هشداری است، یعنی ارگانیسم از طریق فعال کردن دستگاه عصبی سمپاتیک (سرعت بخشیدن به ضربان‌های قلب، ‌بالا بردن فشار خون و افزایش ترشح هورمون‌ها و.

) در مقابل عوامل استرس‌زا واکنش نشان می‌دهد.

بنابراین، ارگانیسم مقدار زیادی انرژی در اختیار می‌گیرد، بیشتر دقت می‌کند و آماده می‌شود که با عوامل استرس‌زا مبارزه کند، اما مقاومت او در مقابل بیماری تضعیف می‌شود.

اگر عامل استرس‌زا همچنان حضور داشته باشد، ارگانیسم به مرحله مقاومت وارد می‌شود.

در این مرحله، هشداری یا اعلام خطر از بین می‌رود و ارگانیسم خود را با عامل استرس‌زا انطباق می‌دهد، میزان مقاومت او در برابر بیماری، به بالاتر از حد طبیعی افزایش می‌یابد.

این مرحله برای ارگانیسم مرحله پرزحمتی است.

ادامه طولانی عامل استرس‌زا، دیر یا زود مرحله فرسودگی را به همراه می‌آورد.

در جریان این مرحله پایانی، نشانه‌های آشکار کننده هشداری دوباره ظاهر می‌شود، مقاومت در مقابل بیماری کاهش می‌یابد، انرژی لازم برای سازگاری از بین می‌رود و بالاخره مرگ از راه می‌رسد و به کل ماجرا خاتمه می‌دهد.

از نظر سلیه، دوام بلندمدت عامل‌های استرس‌زا نه تنها بهداشت روانی و جسمی‌را تحت تاثیر قرار می‌دهد، بلکه کل زندگی را با خطر نابودی مواجه می‌کند.

استرس و دستگاه ایمنی تغییرات فیزیولوژیک ناشی از استرس می‌تواند فعالیت دستگاه ایمنی بدن را مختل کنند.

اگر دستگاه ایمنی به طور طبیعی به فعالیت خود ادامه دهد، بیماری‌ها را ردیابی خواهد کرد و ارگانیسم را سالم نگه خواهد داشت.

برعکس، تضعیف دستگاه ایمنی، بدن را برای ابتلا به تعداد زیادی از بیماری‌های جسمی‌و روانی آماده خواهد کرد.

مطالعات نشان می‌دهد که استرس‌های شدید، مثل عزا، جراحی و محرومیت از خواب، در دستگاه ایمنی بدن تغییر شکل‌هایی بوجود می‌آورند.

بین این تغییر شکل‌ها و میزان بالای هورمون‌های ناشی از استرس، مثل اپی‌نفرین، نوراپی نفرین و کرتیزول رابطه پیدا شده است.

به نظر می‌رسد که حضور این هورمون‌ها معمولاً پیش از تضعیف دستگاه ایمنی و بروز بیماری‌های عفونی صورت می‌گیرد.

بنابراین، احتمال دارد که ما تنها به دلیل تحمل استرس شدید، به گریپ یا زکام مبتلا شویم.

در واقع نتایج تحقیقات انجام شده به وسیله کوهن و همکاران او (1991) نشان می‌دهد که استرس به ضعف تدریجی دستگاه ایمنی و آسیب‌پذیری از ویروس زکام کمک می‌کند.

به نظر می‌رسد که استرس، خط مقدم دفاعی ارگانیسم را، که از نفوذ ویروس به جریان خون جلوگیری می‌کند، درهم می‌کوبد.

جای تردید ندارد که زکام، اثر خستگی و کسل‌کنندگی دارد، اما زندگی بیمار را به خطر نمی‌اندازد.

با این همه، استرس شدید و ضعف روحیه می‌تواند زمینه را برای رشد بیماری‌های خطرناک، مثل سرطان یا بیماری‌های قلبی، مساعد کند.

استرس و بیماری‌های خطرناک در تحول و گسترش تعداد زیادی از بیماری‌های جسمی، بویژه بیماری‌های قلبی، سرطان، روماتیسم، التهاب کیسه صفرا، میگرن، آسم و اختلال‌های معده و روده، مثل زخم معده و ورم روده، عوامل روانی نقش مهمی‌دارند.

برای بیان چگونگی اثر استرس بر بیماری‌های جسمی، دو علت اصلی مرگ در اجتماع امروزی را بررسی می‌کنیم:‌ سرطان و بیماری‌های قلبی.

سرطان، علت‌های اصلی، از جمله استرس همه از کلمه سرطان وحشت دارند و این وحشت بی‌دلیل نیست.

سرطان اولین علت مرگ زنان امریکاست و این خطر وجود دارد که تا سال‌های آتی، علت مرگ هر دو جنس باشد (هندرسون، راس و پیک، 1991).

در کانادا، 28 درصد مرگ و میر سال 1991 بر اثر سرطان صورت گرفته و طبق آمار 1993، افزایش آن در مورد زن‌ها بیشتر از مردهاست.

ریشه سرطان را سلولی تشکیل می‌دهد که بدون کنترل تکثیر می‌شود.

سلول‌های تکثیر شده، به تدریج بر سلول‌های سالم هجوم می‌آورند، آنها را معیوب می‌کنند یا از بین می‌برند، بافت‌ها و اعضای بدن را تخریب می‌کنند و بدین وسیله موجب مرگ می‌شوند.

تا امروز بیشتر از 100 نوع سرطان شناسایی شده است.

به نظر می‌رسد که سرطان‌ها با برخی آمادگی‌های ارثی، عوامل محیطی و اختلال‌های دستگاه ایمنی ارتباط دارند.

هرچند نمی‌توان برای مقابله با آمادگی‌های ارثی، کاری انجام داد، می‌توان خطرات آنها را با تغییر رفتار و بالا نگه داشتن بهداشت روانی کم کرد.

رفتار، چگونه می‌تواند سرطان را تحت تاثیر قرار دهد؟

شواهد نشان می‌دهد که هر چیزی می‌تواند علت سرطان باشد.

برخی مواد موجود در محیط، مثل دود سیگار و مواد شیمیایی زیان‌آور می‌توانند علت سرطان باشند.

این بیماری حتی ممکن است بر اثر تغییرات زیست ـ شیمیایی داخلی بدن نیز، که می‌توانند تولید مجدد سلول‌های را تحت تاثیر قرار دهند، بوجود آید.

اکثر مردم باور نمی‌کنند که رفتار نیز می‌تواند این دو عامل را تحت تاثیر قرار دهد.

رفتار به راحتی می‌تواند ما را با عوامل سرطان‌زای محیطی در تماس دایم قرار دهد، مثلاً وقتی سیگار می‌کشیم، خود را در معرض مواد سرطان‌زای موجود در سیگار قرار می‌دهیم.

به منظور کاهش عوامل زیان‌آور محیطی، باید از ایجاد تماس با عوامل استرس‌زا اجتناب نمود.

چرا باید سیگار کشید؟

یا حتی چرا باید در اتاقی که دیگران سیگار می‌کشند، توقف کرد؟

اجتناب از عوامل استرس‌زا، زمانی پیچیده و دشوار می‌شود که بخواهیم عادات دیرینه و لنگر انداخته را تغییر دهیم؛ مثلاً پس از سال‌ها عادت به سیگار، بخواهیم آن را کنار بگذاریم یا شغلی را که در آنها با استرس‌های فراوان روبرو هستیم، کنار بگذاریم، مخصوصاً اگر رییس اداره هم باشیم.

البته آثار رفتار بر زیست ـ شیمیایی ساخت بدن خیلی پیچیده‌ و تغییر دادن آنها نیز بسیار دشوار است.

بیماری‌های قلبی بیماری‌های قلبی عبارت از کلیه نارسایی‌هایی است که بر اثر بد کار کردن ماهیچه‌های قلب بوجود می‌آید.

در بیماری‌های قلبی، عوامل زیادی وارد عمل می‌شوند، از جمله کشیدن سیگار، استرس، برخی ویژگی‌های شخصیتی، چاقی، رژیم غذایی پرچربی، نبود فعالیت‌های بدنی و عوامل ارثی.

آنچه به بحث حاضر مربوط می‌شود، این است که استرس چگونه می‌تواند بیماری‌های قلبی را موجب شود؟

لازم به یادآوری است که واکنش «برنامه‌ریزی شده» جنگ یا گریز در مقابل عوامل استرس‌زا، برانگیختگی شاخه سمپاتیک دستگاه عصبی خودکار را موجب می‌شود.

نتیجه این برانگیختگی، ترشح اپی‌نفرین و کلسترول در جریان خون است.

حضور همزمان این دو هورمون، ضربان قلب را افزایش می‌دهد و ارگانیسم را وادار می‌کند تا به منظور تامین سریع انرژی برای ماهیچه‌ها، چربی ذخیره را مصرف کند.

حال اگر فعالیت جسمی‌انجام گیرد، مثلاً ارگانیسم مجبور به جنگ یا گریز باشد، چربی، به عنوان منبع انرژی استفاده خواهد شد و هیچ عارضه ثانوی زیان‌آوری ایجاد نخواهد کرد.

برعکس، اگر هیچ فعالیت جسمی‌به عمل نیاید، همانطور که معمولاً در اجتماع جدید و ماشینی امروز دیده می‌شود، چربی وارد شده در جریان خون احتمالاً به دیواره‌های رگ‌های خونی خواهد چسبید و رسوب‌های چربی تشکیل خواهد داد.

این رسوب‌ها تا آنجا متراکم خواهد شد که از جریان موج خون به طرف قلب جلوگیری خواهد کرد و در نتیجه حمله‌های قلبی پیش خواهد آورد.

شخصیت تیپ A اگر شخصب خیلی پرانرژی، رقابت‌جو، جاه‌طلب، بی‌حوصله و ستیزه‌جو باشد، احتمالاً آثار استرس شدت پیدا خواهد کرد.

اشخاصی که تیپ شخصیتی A دارند، به طور دایم عصبانی می‌شوند، تندتند حرف می‌زنند، احساس فوریت می‌کنند و اغلب به مسوولیت‌های خود می‌اندیشند.

نقطه مقابل شخصیت تیپ A، شخصیت تیپ B است.

کسانی که شخصیت تیپ B دارند، آرام، راحت و بدون تنش هستند.

چگونه فهمیم که به چه تیپی تعلق داریم؟

روانشناسان، تیپ‌های شخصیتی را به کمک پرسشنامه ارزشیابی می‌کنند.

برای آنکه درباره تیپ شخصیتی خود دید کلی داشته باشید، می‌توانید به جدول زیر مراجعه کنید.

این جدول، طرح‌های کلی رفتارهای شخصیت‌های تیپ A, B را نشان می‌دهد.

اولین تحقیقاتی که درباره رفتار تیپ A انجام گرفته، این باور را بوجود آورده که رفتاری تیپ A، برای بیماری‌های قلبی و فشار خون، عامل بسیار مهمی‌است.

با این همه، تحقیقات جدید این همبستگی را بدست نیاورده (ماتیوز، 1984؛ ویلیامز، 1984).

به نظر می‌رسد که همه ویژگی‌های شخصیت تیپ A، به بیماری‌های قلبی کمک نمی‌کند و تنها برخی از آنها می‌توانند در این مورد نقش داشته باشند، مخصوصاً دشمنی، خشم و تندخویی.

به نظر می‌رسد که افراد تیپ A، وقتی با موقعیت‌هایی روبرو می‌شوند که برای سازگاری مجدد باید تلاش شدیدی بکار ببرند یا خشونت داشته باشند، نسبت به افراد تیپ B، واکنش‌های فیزیولوژیک شدیدتری نشان می‌دهند.

جدول، طرح‌های کلی رفتارهای شخصیت‌های تیپ A, B به نظر ویلیامز، دشمنی و تندخویی عواملی هستند که به بیماری‌های قلبی کمک می‌کنند.

به عقیده او فردی از تیپ A، که نگرش دشمنانه و منفی دارد، نسبت به فرد دیگری از همان تیپ که نگرش دوستانه و مثبت دارد، بیشتر در معرض جسمی‌و روانی است.

دشمنی موجب می‌شود که فرد همیشه در حال آماده‌باش باشد، دشمنی‌ها را پیش‌بینی و پیشگیری کند و در نتیجه دایماً در حال استرس روزگار بگذراند.

به علاوه، این افراد در موقعیت‌های استرس‌زا، اغراق‌آمیز واکنش نشان می‌دهند و این حالت را به مدت طولانی نیز نگه می‌دارند.

آیا می‌توان به جای رفتار تیپ‌ A، رفتار تیپ B‌ نشان داد؟

آن گروه از افراد تیپ A که نگش مثبت دارند، نیاز ندارند رفتار خود را تغییر دهند، اما آنهایی که نگرش منفی و خصمانه دارند، باید سعی کنند رفتارهای تیپ B نشان دهند و کمی‌حوصله داشته باشند.

روانشناسان بهداشت روانی برای تغییر رفتار تیپ A، دو روش فراهم آورده‌اند: روش کلی و روش اختصاصی.

روی کلی سعی می‌کند مجموعه رفتارهای تشکیل دهنده شخصیت تیپ A را تغییر دهد.

فریدمن و همکاران او، از این روش در برنامه پیشگیری بیماری‌های قلبی حاد استفاده می‌کنند.

این برنامه در مورد تشخیص و درمان بیماری‌های قلبی، توصیه‌هایی ارائه می‌دهد: تجویز رژیم غذایی، برنامه ورزشی و دارویی مناسب و گروه درمانی به منظور تغییر یا حذف رفتارهای تیپ A.

در این روش، افراد تیپ A تشویق می‌شوند که آهنگ رفتارهای خود را آرامتر کنند و رفتارهایی پیش بگیرند که با شخصیت آنها سازگاری ندارد، مثلاً سعی کنند به حرف دیگران، بدون قطع کردن آنها گوش دهند یا به میل خود در صف‌های طولانی فروشگاه‌ها یا اتوبوس‌ها رعایت کنند و وقتی به طور دسته‌جمعی و با اعضای فامیل سر سفره هستند، صبر کنند تا همه بیایند و آن وقت شروع کنند، در حال غذا خوردن، اگر حرفی به ذهنشان رسید که باید بگویند، آن قدر تحمل داشته باشند که غذای خود را ببلعند، سپس حرف بزنند، نه اینکه با دهان پر سخن بگویند.

روش اختصاصی تنها آن گروه از رفتارهای تیپ A را هدف قرار می‌دهد که احتمالاً علت بیماری قلبی هستند و مخصوصاً آنهایی که نگرش منفی و دشمنانه ایجاد می‌کنند.

فردی که بتواند رفتارهای موردنظر را تغییر دهد، کسی خواهد بود که اراده دارد و بر خود مسلط است.

چنین فردی می‌تواند اختیار بهداشت روانی خود را تا اندازه‌ای برعهده بگیرد.

مسلماً، استرس و رفتار تیپ A، تنها عواملی نیستند که بروز بیماری‌های قلبی را مساعد می‌کنند.

چاقی نیز می‌تواند مستقیماً بر قلب فشار آورده، زیرا افزایش وزن، ماهیچه‌های قلب را وادار می‌کند تا خون زیادی به بدن بفرستند.

رژیم غذایی پرچربی، مخصوصاً غذای گلسترول‌دار، می‌تواند به گرفته شدن شبکه‌های خونی، بر اثر تراکم مواد چربی، کمک کند.

نبود ورزش یا فعالیت بدنی، وزن را افزایش می‌دهد و مانع می‌شود تا ارگانیسم، از امکاناتی که در اختیار دارد، بهره بگیرد، مثل تقویت ماهیچه‌های قلب، بهبود اثربخشی قلب و ترشح هورمون‌هایی که فرد را آرا می‌سازند و به سلامتی او کمک می‌کنند.

آثار شیوه زندگی بر بهداشت جسمی‌و روانی به تعدادی از تحقیقات انجام شده درباره فرهنگ‌های مختلف اشاره می‌شود تا آثار شیوه زندگی غربی بر گسترش اختلال‌های قلبی ـ عروقی، اختلال‌های روانی و سرطان را درک کنیم.

گروه نی‌ـ هون ـ‌ سان از سال 1964، مطالعه پیوسته‌ای روی بیماران قلبی، که 12000 مرد ژاپنی را شامل می‌شد، انجام داده است.

آزمودنی‌هایی که در ژاپن زندگی می‌کردند، کمترین میزان بیماری‌های قلبی را داشتند، کسانی که به هاوایی مهاجرت کرده بودند، حد متوسط را تشکیل می‌دادند و آنهایی که به کالیفرنیا رفته بودند، بالاترین میزان بیماری‌های قلبی را نشان می‌دادند.

پژوهشگران فوق، این تفاوت‌ها را به فرهنگ‌پذیری نسبت داده‌اند.

فرهنگ‌پذیری فرآیندی است که طی آن انسان‌ها، رفتارها و سنت‌های انسان‌های دیگر را جذب می‌کنند.

ژاپنی‌هایی که در ژاپن زندگی می‌کنند و شیوه سنتی زندگی خود را نگه می‌دارند، کمتر علایم ابتلا به بیماری‌های قلبی را نشان می‌دهند.

میزان کلسترول آنها پایین است، کمتر سیگار می‌کشند، کمتر چاق هستند و نسبت به ژاپنی‌های مقیم آمریکا، 40 درصد کمتر چربی مصرف می‌کنند و از نظر بدنی نیز فعال‌ترند (کاگان، مارموت و کوتا، 1680).

همچنین پژوهشگران متوجه شده‌اند که در دو فرهنگ ژاپن و امریکا، فشار خون ضعیف‌ترین عامل خطر برای پیش‌بینی بیماری قلبی است.

سایر عوامل خطر غیرقابل اغماض عبارتند از: سن، میزان کلسترول خون، مصرف سیگار و میزان گلوکز.

لازم به یادآوری است که بین مصرف متعادل برخی نوشیدنی‌ها و فعالیت بدنی با بیماری‌های قلبی، همبستگی پیدا شده است.

زندگی با استرس باورنکردنی است که بتوان از همه موقعیت‌های استرس اجتناب کرد.

البته از نظر بهداشت روانی نیز درست نخواهد بود که تحت هیچ نوع عامل استرس‌زا قرار نگرفت، آنها را تجربه نکرد و برای مقابله با آنها آماده نشد.

انسان همه تنش‌های کاری، سیاسی، گرفتاری‌های روزانه و دگرگونی‌ها را تحمل می‌کند.

او مجبور است مرگ عزیزان را نیز تحمل کند.

چون انسان نمی‌تواند از استرس به دور باشد، پس باید بیاموزد که در مقابل عوام استرس‌زا به طور موثر وارد عمل شود.

لازاروس و فولکمن (1984) سازگاری با استرس را بدین صورت تعریف کرده‌اند: تغییر دایمی‌در رفتارها و ادراک‌ها، به منظور پاسخگویی به خواسته‌های درونی و بیرونی‌ای که طاقت‌فرسا به نظر می‌رسد و از توانایی‌های شخص بالاتر است.

به عبارت ساده‌تر، سازگاری با استرس، یعنی، پذیرفتن آن و به نحو موثر واکنش نشان دادن.

البته در اینجا سازگاری با استرس خاصی مورد نظر نیست، بلکه فرآیندی موردنظر است که امکان مقابله با انواع استرس‌ها را ممکن می‌سازد.

این فرآیند می‌توان هم شکل‌های سازگاری با هیجان‌های استرس و هم شکل‌های سازگاری با حل مسایل حاصل از استرس را دربر بگیرد.

شکل‌های سازگاری با هیجان‌های استرس، ارزشیابی مجدد موقعیت شکل‌های سازگاری با هیجان‌های استرس، یعنی استفاده از راهبردهای هیجانب یا شناختی‌ای که ارزشیابی فرد از موقعیت استرس‌زا را تغییر می‌دهند.

به عنوان مثال، فرض کنید تقاضای شما برای شغل دلخواه رد شده است.

می‌توانید موقعیت را مجدداً ارزشیابی کنید و نهایتاً به این نتیجه برسید که آن شغل برای شما خیلی هم مناسب نبوده است.

پیش خودتان استدلال می‌کنید که به نظر کارفرما، شما همه توانایی‌های لازم برای احراز آن شغل را ندارید و بهتر است به شغل دیگری اشتغال داشته باشید.

برای روبرو شدن با استرس، اغلب از مکانیزم‌های دفاعی استفاده می‌شود.

شخص بطور ناآگاه از این راهبردها کمک می‌گیرد تا من را حفظ کند و با تغییر شکل واقعیت، اضطراب را از خود دور نگهدارد.

مکانیسم‌های دفاعی می‌توانند احساس اضطراب و گنهکاری را سبک کنند، اما در عین حال، ممکن است در درازمدت زیان‌آور باشند.

مثلاً کسی که به مکانیسم دفاعی انکار متوسل می‌شود، در واقع وجود مشکل را حاشا می‌کند و نگرش غیرواقعی پیش می‌گیرد.

شکل‌های سازگاری با حل مسائل حاصل از استرس شکل‌های سازگاری با مسایل حاصل از استرس مستقیماً خود موقعیت یا عوامل استرس‌زا را هدف قرار می‌دهند تا آنها را کاهش دهند یا از بین ببرند.

به طور کلی، سازگاری با مسایل، یعنی بکار بردن شیوه‌هایی برای حل آنها.

هر اندازه فرد بیشتر تمایل داشته باشد که مسائل خود را حل کند، به همان اندازه بیشتر توان خواهد داشت که راهبردهای موثر برای مقابله با استرس را فراهم آورد.

راهبردهای موثر عبارتند از: تعیین منبع استرس، بیان راه حل‌های قابل تصور، آشکار کردن راه حل مناسب و بکارگیری مناسب آن به منظور حذف استرس.

برای روشنتر شدن تفاوت دو راهبرد سازگاری، مثال می‌آوریم.

فرض کنید استاد گزارش کار شما را گک کرده و با این تصور که شما گزارش ننوشته‌اید، نمره نداده است.

می‌توانید موقعیت را دوباره ارزشیابی کنید و به این نتیجه برسید که این مردودی برای شما ضرری نخواهد داشت (راهبرد سازگاری با هیجان استرس) یا می‌توانید با دلایل و مدارک نشان دهید که کار خود را به موقع تحول داده‌اید (راهبرد سازگاری با حل مساله).

منابع لازم برای مبارزه با استرس، از سلامتی تا امکانات مالی لازاروس و فولکمن (1984)، برای مبارزه با استرس، فهرستی از انواع محنتلف منابع فراهم آورده‌اند: سلامتی و توانایی، افکار مثبت، توانایی حل مسائل، منبع کنترل درونی، توانایی اجتماعی شدن، حمایت اطرافیان و امکانات مالی.

سلامتی و توانایی عامل استرس‌زا، موجب تغییرات فیزیولوژیک می‌شود، در نتیجه سلامتی فرد و ناتوانی او با عامل استرس‌زا، مستقیماً تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

مرحله مقاومت، در واقع مرحله سازگاری است.

توانایی مقاومت و سازگاری فرد، تابع نیرومندی و زنده بودن اوست، او می‌تواند بدون آنکه وارد مرحله فرسودگی شود، تا زمانی که سلامتی اجازه می‌دهد، با استرس مقابله کند.

افکار مثبت نگرش و تصویر ذهنی مثبت از خود، سودمندی خاصی دارد.

تحقیق نشان می‌دهد که حتی افزایش موقتی اعتماد به نفس، اضطراب ناشی از موقعیت‌های استرس‌زا را کاهش می‌دهد.

امیدواری نیز می‌تواند به هنگام گرفتاری، به فرد کمک کند، همانطور که فعالیت و پیروزی افراد در موقعیت‌های دشوار و ظاهراً غیرممکن، موجب تقویت روحیه آنها می‌شود.

به نظر لازاروس و فولکمن، امیدواری موجب می‌شود تا فرد: 1) به خود اعتماد داشته باشد و بر اثر این اعتماد راهبردهای سازگاری خاص خود را بکار گیرد.

2) به دیگران اعتماد پیدا کند، همچنان که بیمار به پزشک معالج خود اعتماد پیدا می‌کند.

3) به خدا متوجه شود و در اثر این توجه قوت قلب به دست آورد.

نرمان کازینز، فردی که به بیماری مرگ‌آوری مبتلا شده بود، در کتاب اراده و بهبود، نجات خود را به نگرش خوب و عوامل مثبت، مثل خنده، امیدواری، اعتماد و اراده برای زندگی کردن و زنده ماندن، نسبت می‌دهد.

کازینز به این فکر می‌افتد که از هیجان‌های مثبت خود چگونه می‌تواند بهره بگیرد.

او پس از بهبود اعلام می‌کند: «خنده دوای همه دردهاست».

کازینز واقعاً تصمیم گرفته بود زنده بماند.

وا درمان‌های عادی بیماری را کنار گذاشته بود و در عوض شوخ طبیعی بیش از اندازه، مشاهده فیلم‌های کمدی، باز هم کمدی، خنده‌های انفجاری، فیلم‌های بسیار شاد، شوخی، سر به سر گذاشتن‌ها و گاهی هم به بازی گرفتن زندگی روی آورده بود.