مقدمه :
گیاه کاسنی از جمله گیاهان مفیدی است که تاریخ استفاده آن به دورانهای قبل از میلاد مسیح می رسد و مصرف آن بین ملل مختلف متداول بوده است ، بطوری که اطباء آن دوران از جمله جالینوس ، پلین ، دیوسکورید و عده ای دیگر برای کلیه قسمتهای این گیاه بعنوان درمان و بهبودی بیماریها اهمیت زیادی قائل بوده اند و هنوز هم به دلیل اعتقادی که بیشتر مردم به این گیاه دارند آن را برای مداوای بیماریهای مختلف مصرف می کنند که در این باره نیز به ویژه در کتابهای قدیمی و سنتی ایران از جمله مخزن الادویه ، قانون ابوعلی سینا و... توصیه هایی شده است . پس بر شهرت کاسنی افزوده شده است و امروزه علاوه بر جمع آوری گونه های وحشی آن ، بصورت اهلی نیز کشت می شود (۲) .
مشخصات سیستماتیک :
Class: DICOTYLEDONES
Sub . Cl: GAMOPETALIES
FAMI : COMPOSITAE / ASTERACEAE
GENUS : CICHORIUM
SP : INTYBUS (5)
Wild chicory , suceory نام انگلیسی :
Chieoree amere , chicoree , chicoree sauvage نام فرانسه :
Zichorien weg warte , wild cichorie , cichorien warzel نام آلمانی :
c. amara , Radicchio – baono , cicorea salvatica , cicoria نام ایتالیایی :
نام عربی : شِکوَریه ، سِرِش ، شاعَر گل (۱۱)
نام فارسی : کاسنی تلخ ، کاسنی ( ۴)
مترادف :
Cichorium caeruleum Gilib , C . commune Pall. (5)
مشخصات گیاهشناسی :
کاسنی گیاهی علفی خودروی یکساله ، دو یا چند ساله است ( ۴ ). دارای ساقه ای است که در حالت وحشی ، ارتفاعش به ۵/۰تا ۵/۱ متر می رسد ولی اگر پرورش یابد از دو متر نیز تجاوز می نماید .
از اختصاصات آن این است که ریشه ای قوی به قطر انگشت به درازی ۵/۰تا ۱ متر و به رنگ قهوه ای دارد ولی اگر قطع گردد ، رنگ مایل به سفید نمایان می سازد . در داخل ریشه آن ، شیرابه ای شیری رنگ جریان دارد (۵ ) .
۱.۲ ساقه
ساقه آن باریک ، استوانه ای و دارای انشعابات کم و منحصرا در قسمت انتهایی ساقه ، شاخه هایی با حالت فاصله دار از محور اصلی در گیاه مشاهده می شود .
۱.٣ برگ
برگهایی متناوب و پوشیده از تارهای فراوان در اطراف رگبرگ میانی دارد . شکل ظاهری برگهای قاعده ساقه آن با بقیه فرق دارد ، مانند آنکه در قاعده ساقه ، برگها عموماُ دراز ، منقسم به قطعات عمیق دندانه دار و منتهی به یک قسمت انتهایی مثلث شکل است و هرقدر به رأس ساقه نزدیک گردیم ، برگها کوچکتر می شوند و کناره تقریباُ ساده و وضع ساقه آغوش پیدا می کنند و برگهای پایینی ساقه بریده ، بریده و برگهای بالایی آن ساده است ( ۹) .
۱.۴ گل
گلهای مجتمع آبی ، ندرتاُ صورتی یا متمایل به سفید است ( ۸) . به شکل گل آذین کاپیتول ، مرکب از گلهای زبانه ای است (۵ ) . کپه گل فاقد دمگل ، دوتایی یا سه تایی است و براکته ها و قطعات گریبان هم کرکدار و غده ای می باشند (٨ ) . گلها به تعداد زیاد و به شکل فاصله دار در طول محور ساقه و انشعابات آن شکفته می شوند (۵) . در هر کاپیتول کاسنی ۱٨تا ۲۰گل زبانه ای منتهی به۵ دندانه دیده می شود که در انولوکری سبز رنگ و مرکب از ۲ ردیف براکته واقع اند (۵) . گلها از بغل برگها می رویند و قطر تاج تقریباُ ۱۵تا ۴۵ سانتیمتر است .
۵.۱. میوه
میوه فندقه چهار وجهی ، خاکستری ، نسبتاُ مسطح و منتهی به مجموعه ای از فلسهای بسیار کوچک است ( ۵) . فندقه ، ٨ بار طویل تر از کرکهای جقه ای هستند ( ۸) .
از مشخصات آن این است که گلهایش در مقابل تابش نور خورشید ، حالت شکفته و باز شده بخود می گیرند (۱۰) . در حالی که هنگام غروب آفتاب یا موقع شب ، یا در هوای مه آلود و یا بارانی ، گلهای واقع بر روی کاپیتول ، بهم نزدیک می گردنند و آنرا بصورت تا شکفته جلوه می دهند ( ۵) .
۲. پراکنش جغرافیایی :
کاسنی در زمینهای نسبتاُ مرطوب کناره جاده ها ، اماکن بایر و دامنه های کم ارتفاع می روید (۱۳) .
۲-۱پراکنش در جهان :
در دامنه های کم ارتفاع غالب نواحی اروپا تا سوئد ، مناطق غربی و مرکزی آسیا و شمال آفریقا به حالت خودرو و در آمریکای شمالی به حالت نیمه وحشی می روید (٧ ) .
۲-۲پراکنش در ایران :
کاسنی دارای پراکنش وسیعی است و تقریبا در اغلب مناطق ایران می روید چنانکه در دامنه های کم ارتفاع البرز ، راه قزوین به رشت ، اطراف رودبار ، تهران – کرج ، اطراف تهران ، آذربایجان ، گیلان ، فارس ، بلوچستان ، آبادان و مناطق کوهستانی خراسان می روید (۱۱) .
٣. اکولوژی
کاسنی در انواع اقلیمها بخصوص در مناطق معتدله می روید ، معمولا در اراضی و بایر در قسمتهای سایه مرطوب و کم نور رشد می کند . کاسنی به خاکهای غنی ، خوب زهکش شده ، خنثی تا قلیایی ( با پی اچ متوسط ) و نور خورشید نیاز دارد (۸ ) .
۴. نحوه تکثیر :
کاسنی بوسیله ی بذر در بهار یا پاییز تکثیر می شود ( ۳ ) .
۵. کاشت ، داشت ، برداشت :
۵-۱کاشت :
برای پرورش کاسنی ، دانه گیاه را در اوایل اردیبهشت می کارند (۷ ) . معمولاُ بذر را قبل از کاشت چند ساعت در آب خیس می کنند و پس از بیرون آوردن و باد دادن می کارند . فاصله بوته ها ا زهر طرف ۲۵ سانتیمتر گرفته می شود . تراکم ۱۲-٨ بوته در هر متر مربع با فواصل ردیفهای کاشت ۵۰-۶۰ مناسب است و برای کاشت هر هکتار ۵کیلوگرم بذر لازم است . بذرها بعد از ۲-۱ هفته جوانه می زنند (۱۳) .
5-2- داشت :
وقتی ارتفاع گیاه به ۱۰ الی ۱۵رسید مزرعه کج بیل اول زده می شود و هفته بعد از آن ، کج بیل دوم زده می شود و تا وقتی ارتفاع گیاه به چند سانتیمتر برسد بایستی علفهای هرز را از خاک خارج کرد ( نقدی بادی ) .
٣-۵- برداشت :
از برگ آن در تیر و مرداد می توان استفاده کرد و ریشه آن را در مهر و آبان می توان برداشت نمود برای تولید دانه پس از بیرون آوردن ریشه های آن تعدادی از ریشه که رشد کافی نموده و قوی سالم باشند برای تولید انتخاب و بی درنگ مجدداُ در زمینی که قبلا تهیه و آماده و کود دهی شده می کارند . این پایه ها در بهار رشد نموده و در پاییز سال بعد به دانه می نشیند و می توان محصول دانه ی آن را برداشت نمود . کاسنی در زمینهای بایر و کنار جاده های می روید و اگر آن را بطور پرورشی و با مراقبت کاشته C. intybus وحشی ریشه ی آن خیلی ضخیم و کلفت می شود که آنرا کاسنی قهوه ای می نامند (۱۳) . لازم به تذکر است که برگ کاسنی را باید به موقع از ساقه جدا کرد که گیاه کاملاُ رسیده باشد . زیرا در غیر این صورت به نمو ریشه زیان می رساند (۳ ) . در موقع خارج کردن ریشه کاسنی از زمین باید به این نکته توجه شود که ریشه ها در آخر سال اول ، از زمین خارج گردد . زیرا در غیر این صورت اگر دیرتر بدست آید ، حالت گوشتدار بودن آن از دست می رود و سخت و چوبی و غیر قابل استفاده می شود .
برداشت این گیاه مانند یونجه با داس صورت می گیرد . این گیاه را سه بار در سال می توان برداشت نمود . برداشت اول اگر کشت در اسفند ماه صورت گرفته باشد در اوایل تابستان ، چین دوم در اواسط تابستان و چین سوم در اواخر مهر ماه صورت می گیرد .
عملکرد در هکتار :
ریشه در سال دوم ۱۰تن در هکتار و اندام های هوایی ۱۲ تن در هکتار در هر سال .
۶. اندام مورد استفاده
ریشه ، برگ ، دانه ، گل و تقریبا تمامی اعضای کاسنی مورد استفاده قرار می گیرد (۶) .
۷. ترکیبات شیمیایی:
۷-۱- برگ کاسنی
شیکورین ( تلخ ) ، سولفاتها و فسفاتهای سدیم ، منیزیم ، پتاسیم ، نیترات پتاسیم
۷-2- ریشه کاسنی
۱۵% -۱۱ % اینولین ، قندهای مختلف از قبیل گلوکز ، لولز و ساکاروز ۱۵%-۲۲% ، شیکورئین ، پکتین ، لوولین ، یک ماده رزینی و لعاب ، تانن ، اسانس
۷-٣- ترکیبات جوشانده کاسنی
۵۶گرم برگ کاسنی به صورت جوشانده ۱۰کیلو کالری ارزش انرژی زایی دارد . در تجزیه شیمیایی ۵۶گرم جوشانده برگ کاسنی علاوه بر آب مواد زیر بدست آمده است :
( ۳) .B 2 – B1- A پروتئین یک گرم ، چربی کم ، قند ۲ گرم ، کلسیم ۴۵ گرم ، ویتامین
کاسنی دارای سزکوئی ترپن لاکتون های تلخ مزه به نام لاکتوکسین و لاکتوکوپیکرین و شیکورئین ( گلوکزید کومارینی ) . مالتون ( پیرون ساده ) و تاداگزاسترین ( تری ترپن) می باشد ( ۱ ) .
مقدار و طرز استعمال :
۸-۱- گل کاسنی :
طریقه مصرف از گل کاسنی این است که به نسبت ۲۰تا ٣۰گرم گل کاسنی را در یک لیتر آب دم کرده مقداری از آن را به بیمار می خورانند (۳ ) .