چکیده این پژوهش با هدف تدوین و اعتبارسنجی برخی شاخصهای پایه‌ای و اصلی امکانات و فعالیتهای آموزشی -ترویجی و به کارگیری آنها به منظور رتبه‌بندی استانها از نظر فعالیتهای آموزشی و ترویجی در دو فاز انجام گرفته است.
در فاز اول پس از مرور ادبیات موضوع 137 شاخص آموزشی - ترویجی، در هفت زمینه؛1- شاخصهای مربوط به عاملین ترویج، 2- شاخصهای زیرساختی ترویج، 3- شاخصهای مربوط به فعالیتهای آموزشی ترویجی، 4- شاخصهای سازمان و مدیریت ترویج، 5- شاخصهای آموزش انبوه رسانه‌ای، 6- شاخصهای ارتباطات ترویجی و 7- شاخصهای اعتبارات ترویجی تدوین و در معرض داوری 180 کارشناس ترویج در 6 استان منتخب قرار گرفت.
پس از محاسبه آماره‌های مد، میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات (CV) هر یک از آنها، شاخصهای مناسب تعیین گردید.
در فاز دوم مطالعه با توجه به اطلاعات و داده‌های در دسترس تعداد 132 شاخص انتخاب و داده‌های مورد نیاز از طریق معاونت ترویج و نظام بهره‌برداری وزارت جهاد کشاورزی گردآوری و شاخص ترکیبی هر یک از محورهای هفتگانه فوق محاسبه و وضعیت استانها از نظر شاخصها ترکیبی محورهای هفتگانه رتبه بندی شدند.
برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم افزارهای SPSS و GIS استفاده شد.
نتایج پژوهش نشان داد که؛ از لحاظ شاخصهای مربوط به عاملین ترویج، استان همدان بهترین وضعیت و استان خوزستان بدترین وضعیت را در بین دیگر استانها دارا هستند، از لحاظ شاخصهای مربوط به زیرساخت‌های ترویجی استان آذربایجان غربی در بالاترین رتبه و استان خراسان در پایین‌ترین رتبه قرار دارند، از لحاظ شاخصهای مربوط به فعالیتهای آموزشی ترویجی استان زنجان مناسب‌ترین وضعیت و استان کهکیلویه و بویراحمد پایین‌ترین رتبه را در بین دیگر استانها دارا هستند، از لحاظ شاخصهای مربوط به سازمان و مدیریت ترویج، استان کردستان بهترین وضعیت و استان آذربایجان غربی پایین‌ترین رتبه را در بین دیگر استانها دارا هستند، از لحاظ شاخصهای مربوط به آموزشهای انبوه رسانه‌ای استان قم از وضعیت مناسب و استانهای گیلان، کهکیلویه و بویراحمد و آذربایجان شرقی با داشتن شاخص ترکیبی یکسان از رتبه‌های پایین‌تری برخوردار بوده‌اند.
از لحاظ شاخصهای مربوط به ارتباطات ترویجی استان زنجان بالاترین رتبه و استانهای آذربایجان شرقی، کهکیلویه و بویراحمد و گیلان با داشتن شاخص ترکیبی یکسان پایین‌ترین رتبه را در بین دیگر استانها دارا هستند، از لحاظ شاخصهای مربوط به اعتبارات ترویجی، استان هرمزگان بهترین وضعیت و استان گیلان پایین‌ترین رتبه را در بین دیگر استانها دارا هستند، و بالاخره از لحاظ شاخص ترکیبی کلی، استان همدان در رتبه نخست و استان قزوین در پایین‌ترین رتبه در بین دیگر استانها قرار دارد.
کلمات کلیدی: شاخص های آموزشی ترویجی، فعالیت های آموزشی ترویجی، رتبه بندی استان ها.
مقدمه: توزیع ناموزون استانی امکانات و فعالیتها و وجود نابرابریها و شکاف توسعه هم در بین استانها و هم در درون استانها همواره به عنوان یکی از دلمشغولیهای سازمانها و نهادهای اجتماعی – اقتصادی مطرح بوده است.
هم اکنون نیز عدم تعادلهای بین استانی در فرآیند توسعه در ایران از موضوعات جدی است که در سالهای اخیر مورد توجه محققین قرار گرفته است.
مطالعات انجام گرفته توسط موسسات بین‌المللی و محققین داخلی در زمینه پتانسیلها و توانمندیهای صنعتی، کشاورزی، خدماتی و غیره موید وجود نابرابریهای فزاینده در توزیع خدمات و امکانات در عرصه‌های مختلف می‌باشد.
( بانک جهانی 1976، سازمان برنامه و بودجه 1361 و 1363، آتش 1988، امیراحمدی 1987، شربت اوغلی 1991، مسکن و شهرسازی 1370 و کلانتری 1377 ، 1380 و2004).
علیرغم انجام مطالعات گسترده در حوزه‌های مختلف و تحلیل ابعاد منطقه ای توزیع منابع، امکانات و خدمات و استفاده از الگو های تکنیک های منطقه ای و بهره‌گیری از شاخصها به عنوان روشی کارآمد برای برنامه‌ریزی توسعه، متاسفانه هنوز مطالعه‌ای در زمینه توزیع امکانات و خدمات ترویج کشاورزی در ایران انجام نگرفته و این روشها و الگوها در حوزه برنامه ریزی های ترویجی ناشناخته بوده و نهضت شاخص‌سازی در این بخش آغاز نگردیده است.
اقتصاددانان اولین کسانی بودند که به تدوین شاخصهایی در حوزه اقتصاد و برنامه ریزی های اقتصادی اقدام نمودند و شاخصهایی نظیر درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی(GNP) از جمله شاخصهای عمده برای اهداف برنامه ریزی و سیاستگذاریهای اقتصادی در نزد اقتصاددانان و برنامه ریزان اقتصادی بود.
در اواخر دهه 1950 و اوایل دهه 1960 نهضت شاخص سازی اجتماعی بطور خاص مورد توجه برنامه‌ریزان، متفکرین مسائل اجتماعی، دولت، نهادها و انجمن‌های حرفه ای قرار گرفت.
بطوریکه بعد از آن شاخصها به عنوان مبنایی برای تصمیم گیری، سیاستگذاری و برنامه ریزی در حیطه های مختلف در آمدند ((Kundo, 1980.
بر اساس رهیافتهای جدید توسعه، سازمان ملل شاخصهای چهارگانه شامل: 1) شاخصهای اجتماعی (نظیر آموزش، اشتغال، بهداشت، مسکن، رفاه و عدالت اجتماعی، میراث فرهنگی، فقر و توزیع درآمد، جنایت، جمعیت، ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی، نقش زنان، دسترسی به زمین و سایر منابع طبیعی و ساختار اجتماعی)، 2) شاخص های اقتصادی (مانند وابستگی و استقلال اقتصادی، انرژی، الگوهای تولید و مصرف، مدیریت فاضلاب، حمل و نقل، معدن، ساختار اقتصادی و توسعه، تجارت و بهره‌وری)، 3) شاخص های زیست محیطی ( نظیرآبهای زیر زمینی، آب شیرین، کشاورزی و امنیت غذایی، شهرسازی، مناطق ساحلی، حفظ تپه‌های مرجانی و محیط زیست دریا، آبزیان، تنوع گونه‌ها و بیوتکنولوژی، مدیریت پایدار جنگل‌ها، آلودگی هوا و تخریب لایه ازن، تغییر اقلیم جهانی و بالا آمدن آب دریاها، بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی، جهانگردی پایدار، تغییر کاربری اراضی) و 4) شاخص های نهادی (مانند تصمیم‌گیری یکپارچه، ظرفیت‌سازی، علوم و تکنولوژی، آگاهی عمومی، همکاری و قراردادهای بین‌المللی، دولت و نقش جامعه مدنی، چارچوب نهادی و قانونی، آمادگی برای مقابله با سوانح و مشارکت عمومی) را مبنای سنجش پایداری توسعه قرار داده است (United Nation, 1996).
در ترویج کشاورزی شاخصها ابزارهایی برای نظارت و ارزشیابی اثرات و سنجش تغییرات یک فعالیت می باشند(ACC, 1984).
در ترویج کشاورزی دو رهیافت استقرایی و قیاسی برای تنظیم شاخصها بکار گرفته می شود.
در رهیافت استقرایی، یک نظام اجتماعی، اقتصادی و آمار جمعیتی ایجاد می شود و بر اساس آمار موجود، مجموعه وسیعی از شاخصها تدوین می گردد.
از این رهیافت در تدوین شاخصهای اجتماعی ملل متحد استفاده شده است (FAO, 1988) .
در رهیافت قیاسی، حوزه های مورد علاقه تعیین می شود و سپس شاخصهای مورد نظر تدوین می گردد.
در تدوین شاخصهای اقتصادی- اجتماعی کنفرانس جهانی اصلاحات ارضی و توسعه اجتماعی، از این رهیافت استفاده شده است.
در نظارت ترویج از هر دو رهیافت استقرایی و قیاسی استفاده می شود؛ بدین معنی که برخی از شاخصها بر اساس آمار موجود تدوین و برخی دیگر نظیر شاخصهای عملکرد، بر اساس نتایج داده های ویژه تدوین می شوند (سوانسون و همکاران، 1381).
در ترویج کشاورزی شاخصها را می توان به مستقیم و غیر مستقیم یا نماینده شاخصهای منفرد یا مرکب؛ شاخصهای کمی و کیفی؛ شاخصهای درونداد و برونداد؛ شاخصهای نظارت و ارزشیابی طبقه بندی کرد(Clayton, 1983, ACC, 1984) .
همچنین شاخصهای ترویجی را می توان به شاخصهای توانایی ترویج و شاخصهای عملکرد ترویج طبقه‌بندی نمود.
شاخصهای توانایی ترویج نه تنها به منظور تعیین توانایی ترویج دریک مقطع زمانی معین، بلکه با هدف تعیین تغییرات آن در طول زمان، به طور منظم مورد بررسی قرار می گیرند.
شاخصهای عملکرد ترویج نشانگر کارایی فنی و عملیاتی ترویج است و این شاخصها را می توان به شاخصهای اثر بخشی ترویج (شامل شاخصهای منفرد که نشانگر یک جنبه از عملکرد ترویج و شاخصهای مرکب که نشانگر دو یا چند جنبه از عملکرد ترویج است) و، شاخصهای کارایی ترویج تقسیم کرد(سوانسون و همکاران، 1381).
کلانتری (1383 ) در بررسی خود با هدف تحلیل توزیع فضایی پتانسیلها و خدمات فیزیکی و انسانی ترویج کشاورزی در ایران، در مجموع 24 شاخص شامل 11 شاخص خدمات انسانی و 13 شاخص مربوط به خدمات فیزیکی ترویج کشاورزی را بکار گرفت و شکاف وسیعی از نظر توزیع امکانات ترویجی در بین استانها بدست آورد.
مقاله اخیر در صدد است تا ضمن تدوین و اعتبار سنجی شاخصهای پایه‌ای و اصلی برنامه‌ریزی ترویجی، به رتبه بندِی استانها بر اساس شاخصهاِی آموزشِی-تروِیجِی پرداخته و الگوی استانی فعالیت های ترویج و آموزش کشاورزی را مورد تحلیل و تبیین قرار دهد.
از این رو این مطالعه درصدد است تا به دو سئوال اساسی ذیل پاسخ دهد: 1- شاخص های مناسب ترویج کشاورزی در ابعاد مختلف کدامند و این شاخصها تا چه حد از نظر کارشناسان ترویج از اعتبار لازم برخوردارند.
2- استانهای مختلف از نظر فعالیتهای آموزشی-ترویجی از چه رتبه‌ای برخوردارند و شکاف بین استانها در هر یک از محورهای هفتگانه مورد بررسی چگونه است؟
موادو روشها این مطالعه در دو فاز انجام گرفته است.
در فاز اول با بررسی ادبیات موضوع مجموعا 137 شاخص آموزشی - ترویجی در هفت محور به شرح زیر تدوین گردید.
1- شاخص های مربوط به عاملین ترویج (22 شاخص) 2- شاخص های مربوط به فعالیتهای آموزشی – ترویجی (35 شاخص) 3- شاخص های مربوط به سازمان و مدیریت ترویج (17 شاخص) 4- شاخص های زیرساختی فعالیتهای آموزشی – ترویجی (14 شاخص) 5- شاخصهای مربوط به آموزش انبوه رسانه‌ای (16 شاخص) 6- شاخصهای مربوط به ارتباطات ترویجی (27 شاخص) 7- شاخص های مربوط به اعتبارات ترویجی (6 شاخص) شاخصهای فوق در قالب پرسشنامه در اختیار 180 نفر از کارشناسان آموزش و ترویج کشاورزی در 6 استان گلستان، آذربایجان غربی، همدان، چارمحال بختیاری، فارس و کرمان قرار گرفت و پس از ارزیابی و محاسبه، مد، میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات هر یک از شاخصها، شاخص های مناسب تعیین گردید.
در فاز دوم نیز اطلاعات مورد نیاز در خصوص 132 شاخص در قالب محورهای هفتگانه فوق از طریق معاونت ترویج و نظام بهره‌برداری وزارت جهاد کشاورزی جمع‌آوری و با بهره‌گیری از روش تحلیل مولفه‌های اصلی شاخص ترکیبی و هر یک از محورها محاسبه و رتبه استانها در هر کدام از محورها تعیین شد.
برای سنجش اینکه تا چه حد مقدار یک شاخص بطور نامتعادل در بین استانهای کشور توزیع شده است، از روش ضریب تغییرات (CV) استفاده شده است که فرمول آن بشرح ذیر می باشد.
براساس این آماره مقدار بالای (CV) نشان دهنده نابرابری بیشتر در توزیع شاخص فوق در بین استانها می‌باشد.
در این معادله: Xi= عبارتست از مقدار یک شاخص در یک منطقه خاص = میانگین شاخص i N = تعداد مناطق در بخش تحلیل داده‌ها از آزمون‌های توصیفی و تکنیک‌های رفع اختلاف مقیاس، ضریب تغییرات و تحلیل مولفه‌های اصلی و برای تحلیل توزیع استانی فعالیتهای آموزشی- ترویجی از تکنیک‌های GIS استفاده شد.
نتایج و بحث همانطوریکه قبلاً نیز بیان گردید برای اعتبار سنجی شاخصهای تدوین شده تعداد 180 کارشناس ترویج و آموزش کشاورزی انتخاب و شاخصهای فوق در معرض داوری آنها قرار گرفت.
از نظر ترکیب جنسی، 67/11 درصد از این پاسخگویان زن و 23/88 درصد مرد بودند.
از نظر میزان تحصیلات نیز33/8 درصد دارای مدرک تحصیلی دیپلم، 33/63 درصد کارشناسی، 56/25 درصد کارشناسی ارشد و 78/2 درصد نیز دارای تحصیلات دکتری بودند از میان افراد دارای تحصیلات دانشگاهی 52/71 درصد دارای رشته تحصیلی کشاورزی (شامل ترویج، علوم گیاهی، زراعت، دامپروری، کشاورزی عمومی، و گیاهپزشکی) و 48/28 درصد نیز دارای رشته‌های غیر کشاورزی (شامل مدیریت، ارتباطات اجتماعی، توسعه روستایی، پژوهشگری اجتماعی، اقتصاد، علوم تربیتی و برنامه‌ریزی) بودند.
از نظر سابقه کار نیز 34/18 درصد کمتر از 10 سال، 70 درصد بین 11 تا20 سال، و 44/9 درصد نیز دارای بیش از 21 سال سابقه کار بودند.
الف) ارزیابی شاخصهای ترویجی از نظر کارشناسان در فاز اول مجموعاً 137 شاخص آموزشی – ترویجی، در هفت محور تدوین و طبقه بندی گردید (جداول 1 تا 7) که نتایج آن بشرح زیر است.
1- شاخصهای مربوط به عاملین ترویج شاخصهای مربوط به عاملین ترویج (جدول 1) نشان می دهند که میانگین امتیاز تعیین شده برای کلیه شاخصهای این مولفه بیش از 5 می‌باشد.
با توجه به دامنه امتیازات تعیین شده که بین 1 و 10 می‌باشد، شاخصی که میانگین امتیاز آن بیشتر از 5 بوده به عنوان شاخص مناسب و کمتر از 5 به عنوان شاخص نامناسب تعیین شده است.
بنابراین 22 شاخص در نظر گرفته شده برای این مولفه ترویجی از نظر پاسخگویان مناسب تشخیص داده شده و ضریب تغییرات بدست آمده نیز در سطح بسیار پایین می‌باشد.
پایین بودن مقدار ضریب تغییرات (CV) بیانگر این واقعیت است که اجماع نظر مناسبی بین پاسخگویان درخصوص تعیین میزان مناسب بودن شاخصها وجود دارد.
شاخصهای 17 الی 20 از میانگین امتیاز بالای 7 برخوردار می‌باشند.
این شاخصها ابعاد خصوصی سازی و نقش نهادهای غیر دولتی در فعالیتهای آموزشی - ترویجی را نشان می‌دهند.
در بین شاخصهای 22 گانه، اگر چه میانگین امتیاز شاخص شماره 3 یعنی تعداد مروج به ازای هر 100 روستا و شاخص شماره 8 یعنی تعداد مددکار ترویجی به ازای هر 100 روستا به ترتیب 82/5 و 72/5 تعیین شده است، اما هر دو شاخص از دارای مد 3 می‌باشند که نشان می‌دهد تعداد زیادی از پاسخگویان این شاخص را در سطح پایین ارزیابی کرده‌اند.
نقطه اشتراک این شاخصها با یکدیگر و تفاوت آنها با سایر شاخص درخصوص مخرج انتخاب شده برای این دو شاخص می‌باشد، بطوریکه در این دو شاخص پتانسیلهای ترویجی نسبت به روستا سنجیده شده است در حالیکه در سایر شاخصها، پتانسیلها، توانمندیها و امکانات آموزشی - ترویجی نسبت به بهره‌بردار، اراضی زیر کشت و یا تعداد دام در نظر گرفته شده است.
اما به طور کلی براساس نتایج این جدول کلیه شاخصهای 22 گانه می‌‌توانند مبنای برنامه‌ریزی و ارزیابی فعالیتها و پتانسیلهای آموزشی - ترویجی از نقطه نظر عاملین ترویج باشد.
جدول (1) شاخصهای مربوط به عاملین ترویج امتیازات بین 1 و 10 می باشند ( عدد 1 نشان دهنده کاملاً نامناسب و 10 بیانگر کاملاً مناسب است).
2- شاخصهای مربوط به فعالیتهای آموزشی - ترویجی همانطوریکه از جدول (2) بر می‌آید مجموعاً 35 شاخص برای ارزیابی فعالیتهای ترویجی انتخاب و در اختیار پاسخگویان قرار گرفت.
کلیه شاخصهای ارائه شده در این قسمت از میانگین امتیاز بالای 5 برخوردار هستند و بعنوان شاخصهای مناسب برای تعیین پتانسلها و ارزیابی فعالیتهای آموزشی - ترویجی از سوی پاسخگویان شناخته شدهاند.
مد بدست آمده برای شاخصها نیز حاکی است که بیشترین فراوانی در نقاطی از امتیازات قرار دارند که میزان آن از 5 به سمت 10 میل می‌کند.
جدول (2) شاخصهای فعالیتهای آموزشی - ترویجی امتیازات بین 1 و 10 می باشند ( عدد 1 نشان دهنده کاملاً نامناسب و 10 بیانگر کاملاً مناسب است).
3- شاخصهای سازمان و مدیریت ترویج شاخصهای انتخاب شده در این بخش، پتانسیلها و توانمندیهای ترویج و آموزش کشاورزی را از منظر قدرت سازماندهی و مدیریت مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
شناخت و ارزیابی توان تخصصی، تناسب بین نیروهای ترویج در سطوح مختلف، قدرت سازماندهی، ارتباط تخصصی و وجود متخصصان موضوعی توسط این شاخصها مورد هدف و ارزیابی قرار می‌گیرند.
برای پوشش دادن این بعد از فعالیتهای آموزشی - ترویجی 17 شاخص به عنوان معیار مناسب برای ارزیابی تعیین و در معرض داوری پاسخگویان قرار گرفت.
به جز شاخصهای 16 و 17 یعنی درصد مروجین و کارشناسان با رشته تحصیلی ترویج به کل مروجین یا کارشناسان استان که به ترتیب از میانگین امتیاز 97/5 و 98/5 برخوردار هستند و بعنوان شاخصهای مناسب تعیین شدهاند، بقیه شاخصها میانگین امتیاز بالاتر از 6 را کسب کرده‌اند و از مد بالایی نیز برخوردارند به طوری که براساس جدول (3) بسیاری از شاخصها دارای مد 10 می‌باشند.
مقدار ضریب تغییرات محاسبه شده نیز موید اجماع نظر پاسخگویان درخصوص مناسب بودن این شاخصهاست.
بنابراین شاخصهای 17 گانه فوق برای ارزیابی وضعیت سازمان و مدیریت در ترویج معیارهای مناسبی می‌باشند.
جدول (3) شاخصهای سازمان و مدیریت ترویج امتیازات بین 1 و 10 می باشند ( عدد 1 نشان دهنده کاملاً نامناسب و 10 بیانگر کاملاً مناسب است).
4- شاخصهای زیر ساختی فعالیتهای آموزشی - ترویجی زیر ساختهای فعالیتهای آموزشی و ترویجی از جمله محورهایی است که در بررسی و ارزیابی توانمندیهای ترویجی استانها باید مد نظر قرار گیرد.
مرکز آموزشی، خانه ترویج، مجتمع های آموزشی و کتابخانه‌های روستایی از جمله این زیر ساخت‌ها محسوب می‌شوند.
به منظور پوشش دادن به این جنبه از پتانسیلهای ترویج 14 شاخص انتخاب و در معرض داوری کارشناسان آموزشی و ترویجی 6 استان کشور قرار گرفت.
براساس جدول (4) به جز شاخص شماره 14، یعنی تعداد کتابخانه روستایی به ازای هر 100 روستا که از امتیاز 80/4 برخوردار می‌باشد و به عنوان شاخص نامناسب و غیر قابل قبول شناسایی شده است.
سایر شاخصها دارای میانگین امتیاز 5 به بالا بوده و به جز شاخص تعداد خانه ترویج به ازای هر 100 روستا سایر شاخصها از مد مناسبی نیز خوردار هستند.
ضریب تغییرات پایین برای شاخصها نیز بیانگر اجماع نظر مناسب در بین پاسخگویان درخصوص مناسب بودن شاخصهای زیر ساختی فعالیتهای آموزشی - ترویجی است.
جدول (4)شاخصهای زیر ساختی فعالیتهای آموزشی - ترویجی امتیازات بین 1 و 10 می باشند ( عدد 1 نشان دهنده کاملاً نامناسب و 10 بیانگر کاملاً مناسب است).
5- شاخصهای مربوط به آموزشهای انبوه رسانه‌ای رسانه‌های دیداری و شنیداری و فعالیتهای نمایشی نظیر نمایشگاهها، جشنواره‌ها، تئاتر، و غیره از جمله شیوه‌هایی است که برای آموزشهای انبوه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
فعالیتهای آموزشی و ترویجی در استانها نیز بخشی از اهداف آموزشی و ترویجی خود را از طریق بهره‌گیری از این روشها دنبال می‌کنند.
برای ارزیابی اینگونه آموزشهای انبوه رسانه‌ای 16 شاخص تعیین و برای ارزیابی در اختیار پاسخگویان قرار گرفت.
از مجموع شاخصهای 16 گانه شاخصهای شماره 13 یعنی تعداد جشنواره برگزار شده به ازای هر 10 نفر مروج و کارشناس، با میانگین امتیاز 93/4، شاخص شماره 14، یعنی تعداد تئاتر ترویجی اجرا شده به ازای هر 000/10 بهره‌بردار با میانگین امتیاز 62/4 و شاخص شماره 15 یعنی تعداد تئاتر ترویجی اجرا شده به ازای هر 10 نفر کارشناس و مروج با میانگین امتیاز 57/4، سایر شاخصهای 13 گانه به عنوان شاخصهای مناسب و قابل قبول انتخاب شدند.
به جز شاخص شماره 2، یعنی تعداد نمایشگاه ترویجی برگزار شده به ازای هر 100 روستا و شاخص شماره 15، یعنی تعداد تئاتر ترویجی اجرا شده به ازای هر 10 نفر کارشناس و مروج که به ترتیب دارای مد 2 و 1 هستند سایر شاخصها از مد بالاتر از 5 برخوردارند.
ضریب تغییرات شاخصها از اجماع نظر قابل قبول بین پاسخگویان حکایت دارد (جدول 5).
جدول (5) شاخصهای آموزشهای انبوه رسانه‌ای امتیازات بین 1 و 10 می باشند ( عدد 1 نشان دهنده کاملاً نامناسب و 10 بیانگر کاملاً مناسب است).
6- شاخصهای مربوط به ارتباطات ترویجی ارتباطات ترویجی در قالب سمینارها، بازدیدهای آموزشی، جشن روستا، تابلوهای ترویجی، مسابقات، جلسات توجیهی، ایجاد مزارع و باغات آموزشی و نمایشی، پروژه‌های روز مزرعه و انتقال یافته‌ها از جایگاه مهمی در رهیافتهای ترویجی برخوردارند.
به منظور ارزیابی فعالیتهای ترویجی از منظر اینگونه رهیافتهای ترویجی، مجموعاً 27 شاخص انتخاب و در اختیار پاسخگویان قرار گرفت تا شاخصهای مناسب براساس اجماع نظر داوران تعیین شوند.
میانگین امتیازات بدست آمده برای کلیه شاخصها بیشتر از 5 بوده و همه شاخصها برای ارزیابی برنامه‌های ترویجی از بعد ارتباطات مناسب تشخیص داده شدند.
به جز شاخص شماره 4 با ضریب تغییرات 985/0 که به نسبت مقدار بالایی را در مقایسه با سایر شاخصها نشان می‌دهد، بقیه شاخصها از ضریب تغییرات پایین‌تری برخوردار هستند که نشان از اجماع نظر بالا بین داوران درخصوص مناسب بودن شاخصهاست.
جدول (6) شاخصهای ارتباطات ترویجی امتیازات بین 1 و 10 می باشند ( عدد 1 نشان دهنده کاملاً نامناسب و 10 بیانگر کاملاً مناسب است).
7- شاخصهای اعتبارات ترویجی اعتبارات مالی برای انجام فعالیتهای آموزشی و ترویجی از معیارهای مهم در توسعه این فعالیتهاست.
مجموعاً 6 شاخص (جدول 7) برای ارزیابی این جنبه از توانمندیهای ترویجی تعیین و در اختیار پاسخگویان قرار گرفت.
میانگین امتیاز کلیه شاخصها بالاتر از 6 بوده و همه آنها دارای مد 8 یا 10 هستند و از مقدار ضریب تغییرات (CV) پایینی نیز برخوردارند.
بنابراین کلیه شاخصهای مربوط به اعتبارات ترویجی از نظر کارشناسان آموزش و ترویج برای ارزیابی، مناسب تشخیص داده شدند.
جدول (7 ) شاخصهای اعتبارات ترویجی امتیازات بین 1 و 10 می باشند ( عدد 1 نشان دهنده کاملاً نامناسب و 10 بیانگر کاملاً مناسب است).
به طور کلی در تدوین شاخصهای مربوط به پتانسیلها، توانمندیها و فعالیتهای آموزشی و ترویجی بهتر است شاخصهای انتخاب شده نسبت به بهره‌بردار، اراضی کشاورزی، تعداد دام، تعداد کارشناس و غیره استفاده شود و از تعیین آنها نسبت به تعداد روستا پرهیز گردد.
زیرا براساس نظر داوران و کارشناسان آموزشی - ترویجی متغیرهای ترویجی نسبت به روستا در بسیاری از موارد مناسب تشخیص داده نشدند.
ب) سطح بندی استانها از نظر فعالیتهای آموزشی- ترویجی در فاز دوم مطالعه به منظور رتبه‌بندی استانها از نظر سطح فعالیتهای آموزشی و ترویجی تعداد 132 شاخص که مناسب بودن آنها در فاز اول تایید شده بود انتخاب، و اطلاعات لازم از طریق معاونت ترویج و نظام بهره برداری وزارت جهاد کشاورزی جمع‌آوری گردید که در این بخش مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
وضعیت استانها از نظر شاخصهای ترکیبی هفتگانه جدول (8) وضعیت استانها را از نظر شاخصهای ترکیبی هفتگانه مورد مطالعه نشان می دهد.
بر اساس داده‌های جدول فوق، از نظر شاخصهای عاملین ترویج استان همدان با داشتن شاخص ترکیبی 64/31 بهترین وضعیت را در بین دیگر استانها داراست و استانهای فارس، قزوین و خوزستان به ترتیب با داشتن شاخصهای ترکیبی 87/3، 87/2 و 44/2 پایین‌ترین رتبه را از نظر شاخصهای عاملین ترویج به خود اختصاص داده‌اند.
در نقشه (1) استانهای مختلف بر اساس شاخص ترکیبی عاملین ترویج در سه طبقه گروه بندی شده اند.
همانطور که مشاهده می‌شود در طبقه اول که مقدار شاخص ترکیبی آن بین 64/31-63/13 می‌باشد فقط استان همدان قرار دارد.
در دسته دوم که شاخص ترکیبی آنها بین 63/13-71/6 می‌باشد استانهای گیلان، مازندران، گلستان، تهران، قم، مرکزی، کردستان، لرستان، ایلام، اصفهان، یزد، کهکیلویه و بویراحمد، بوشهر و هرمزگان قرار دارند.
بقیه استانها شامل؛ آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، اردبیل، چهارمحال‌و‌بختیاری، خراسان، خوزستان، زنجان، سمنان، سیستان‌وبلوچستان، فارس، قزوین، کرمان و کرمانشاه در گروه سوم قرار گرفته‌اند که شاخص ترکیبی آنها بین 71/6-44/2 می باشد.
براساس شاخص های زیرساختی، استانهای آذربایجان غربی، لرستان و سمنان به ترتیب با شاخص ترکیبی 28/2، 02/2 و 64/1 دارای رتبه بهتری نسبت به سایر استانها هستند و استانهای سیستان و بلوچستان، کرمان و خراسان به ترتیب با داشتن شاخص ترکیبی 51/0، 48/0 و 46/0 در رتبه‌های آخر قرار گرفته‌اند.
نقشه (2) وضعیت استانهای مختلف را بر اساس شاخص ترکیبی مربوط به زیرساخت‌های ترویجی نشان می دهد.
بر اساس نقشه فوق، استانهای سمنان، لرستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه، چهار محال بختیاری و خوزستان با شاخص ترکیبی 28/2-45/1 در گروه اول قرار دارند استانهای تهران، ایلام، همدان، کهکیلویه و بویراحمد، مرکزی، قم، گیلان، گلستان، مازندران، اردبیل، زنجان و یزد با شاخص ترکیبی 45/1-86/0 در گروه دوم و استانهای آذربایجان‌شرقی، سیستان و بلوچستان، فارس، کرمان، کردستان، خراسان، بوشهر، هرمزگان، اصفهان و قزوین نیز با شاخص ترکیبی 86/0-46/0 در گروه سوم قرار گرفته‌اند.
از نظر شاخصهای مربوط به فعالیتهای آموزشی ترویجی، استانهای زنجان، یزد و چهارمحال بختیاری به ترتیب با داشتن شاخص ترکیبی 01/7، 24/4 و 74/3 دارای رتبه بهتری با توجه به این شاخص در بین دیگر استانها هستند و استانهای گیلان، مرکزی و کهکیلویه و بویراحمد به ترتیب با شاخصهای ترکیبی برابر با 33/0، 32/0 و 32/0 در رتبه‌های آخر قرار دارند.
نقشه (3) استانهای مختلف را بر اساس شاخص ترکیبی مربوط به فعالیتهای آموزشی ترویجی تقسیم‌بندی کرده است.
همانطور که در نقشه فوق مشاهده می‌شود در طبقه اول که مقدار شاخص ترکیبی آن بین 01/7-21/2 می‌باشد، استانهای زنجان، چهارمحال بختیاری، کرمان، یزد، خراسان، بوشهر، کردستان و تهران قرار دارند.
در دسته دوم که شاخص ترکیبی آن بین 21/2-61/0 می‌باشد، استانهای، کرمانشاه، همدان، خوزستان، آذربایجان غربی، گلستان، قم، سمنان، سیستان و بلوچستان هرمزگان، اصفهان و اردبیل و در گروه سوم نیز که شاخص ترکیبی آن بین 61/0-32/0 قرار دارد استانهای آذربایجان‌شرقی، فارس، قزوین، گیلان، مازندران، لرستان، ایلام، مرکزی و کهکیلویه و بویراحمد جای گرفته است.
بر مبنای شاخصهای سازمان و مدیریت ترویج، استانهای کردستان، قم و مرکزی به ترتیب با داشتن شاخص ترکیبی 02/2، 82/1 و 59/1 دارای رتبه بهتری هستند و استانهای سمنان، آذربایجان شرقی و غربی به ترتیب با شاخصهای ترکیبی برابر با 72/0، 67/0 و 66/0 در رتبه‌های آخر قرار گرفته‌اند.
با توجه به نقشه (4)، استانهای مرکزی، قم و کردستان با شاخص ترکیبی 02/2– 23/1 در طبقه اول قرار دارند.
در دسته دوم که شاخص ترکیبی آن بین 23/1-94/0 می‌باشد، استانهای چهارمحال‌و‌بختیاری، خراسان، خوزستان، کرمان، کرمانشاه، تهران، ایلام، بوشهر و همدان قرار گرفته و در گروه سوم نیز که شاخص ترکیبی آن بین 94/0-66/0 می‌باشد، استانهای؛ آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، قزوین، گیلان، مازندران، گلستان، سمنان، یزد، لرستان، اصفهان، فارس هرمزگان، سیستان و بلوچستان، کهکیلویه و بویراحمد، و زنجان قرار گرفته‌اند.
از نظر شاخصهای آموزش انبوه رسانه‌ای، استانهای، قم، همدان و زنجان به ترتیب با داشتن شاخص ترکیبی 41/5، 44/3 و 56/2 دارای رتبه بهتری از نظر این شاخص در بین دیگر استانها هستند و استانهای آذربایجان شرقی، کهکیلویه و بویراحمد و گیلان همگی با شاخص ترکیبی برابر 00/0 در رتبه‌های آخر از نظر شاخص مربوط به آموزشهای انبوه رسانه‌ای ترویج قرار می‌گیرند.
با توجه به نقشه (5) استانهای همدان و قم با شاخص ترکیبی 41/5-86/2 در طبقه اول قرار دارند.
در دسته دوم که شاخص ترکیبی آن بین 86/2-03/1 می‌باشد، استانهای کردستان، گلستان، اردبیل، زنجان، سمنان، خوزستان، چهارمحال بختیاری، بوشهر و سیستان و بلوچستان قرار گرفته‌اند و در گروه سوم نیز که شاخص ترکیبی آن بین 03/1-00/0 قرار دارد استانهای آذربایجان‌شرقی و غربی، خراسان، فارس، قزوین، کرمان، گیلان، مازندران، تهران، ایلام، مرکزی، لرستان، اصفهان، یزد، کهکیلویه و بویراحمد، و هرمزگان، جای گرفته اند.
نقشه (6) طبقه بندی استانها را بر اساس شاخص ترکیبی مربوط به ارتباطات ترویجی نشان می‌دهد.
همانطور که در نقشه مشاهده می‌شود استانهای همدان، زنجان، کرمانشاه، کرمان و قم با شاخص ترکیبی 41/5-99/1 در طبقه اول، استانهای، ایلام، کردستان، گلستان، اردبیل وآذربایجان غربی، قزوین، تهران، لرستان، سمنان، اصفهان و چهارمحال بختیاری با شاخص ترکیبی 99/1-8/0 در دسته دوم و استانهای؛ آذربایجان‌شرقی، خراسان، خوزستان، سیستان‌وبلوچستان، فارس، گیلان، مازندران، مرکزی، یزد، کهکیلویه و بویراحمد، و هرمزگان و بوشهر با شاخص ترکیبی 08/0-00/0 در گروه سوم قرار گرفته‌اند.
از نظر شاخصهای اعتبارات ترویجی نیز استانهای هرمزگان، بوشهر و مرکزی به ترتیب با داشتن شاخص ترکیبی 73/9، 12/3 و 72/2 دارای رتبه بهتری از نظر این شاخص در بین دیگر استانها هستند و استانهای آذربایجان شرقی، اردبیل و گیلان به ترتیب با شاخص ترکیبی 40/0، 38/0 و 33/0 در رتبه‌های آخر قرار دارند.
نقشه (7)، طبقه بندی استانهای مختلف را بر اساس شاخص ترکیبی مربوط به اعتبارات ترویجی نشان می دهد.
همانطور که در نقشه مشاهده می‌شود استان هرمزگان با شاخص ترکیبی73/9 -12/3 در طبقه اول قرار دارد.
در دسته دوم که شاخص ترکیبی آن بین 12/3-41/1 می‌باشد، استانهای مرکزی، قم، یزد، بوشهر و چهارمحال بختیاری و کرمانشاه و در گروه سوم نیز که شاخص ترکیبی آن بین 41/1-33/0 قرار دارد استانهای؛ آذربایجان‌شرقی، ایلام، خراسان، خوزستان، سیستان‌وبلوچستان، فارس، گیلان، مازندران، کهکیلویه و بویراحمد، همدان، زنجان، کرمان کردستان، گلستان، اردبیل آذربایجان غربی، قزوین، تهران، لرستان، سمنان، اصفهان و چهارمحال بختیاری جای گرفته اند.
با بهره گیری از شاخصهای ترکیبی هفتگانه، شاخص ترکیبی نهایی استانها نیز محاسبه گردید (جدول 8).
با توجه به شاخص ترکیبی نهائی، استانهای همدان، قم و مرکزی به ترتیب با داشتن شاخص ترکیبی کل 60/23، 95/11 و 96/10 دارای بالاترین رتبه و استانهای خوزستان، فارس و قزوین بترتیب با شاخص ترکیبی 58/4، 95/3 و 94/3 در رتبه‌های آخر قرار دارند.
همچنین با توجه به ضریب تغییرات محاسبه شده برای تعیین نابرابری توزیع شاخصها در بین استانها؛ ملاحظه می‌شود که شاخص ترکیبی مربوط به "سازمان و مدیریت ترویج" با ضریب تغییرات 34/0 مناسب‌ترین توزیع و شاخص مربوط به "اعتبارات ترویجی" با داشتن ضریب تغییرات 30/1 بیشترین نابرابری توزیع را در بین استانها دارا می‌باشند.
در بین این دو حالت به ترتیب شاخصهای "زیرساختی ترویج" با ضریب تغییرات 40/0، شاخصهای مربوط به "عاملین ترویج" با ضریب تغییرات 66/0، شاخصهای مربوط به "ارتباطات ترویجی" با ضریب تغییرات 80/0، شاخصهای مربوط به "فعالیتهای آموزشی ترویجی" با ضریب تغییرات 89/0 و شاخصهای مربوط به "آموزش انبوه رسانه‌ای" با ضریب تغییرات 91/0 قرار گرفته‌اند.
جدول (8) وضعیت استانها از نظر شاخص های ترکیبی هفتگانه، شاخص ترکیبی کل و رتبه نهایی در نقشه (8)، استانهای مختلف بر اساس شاخص ترکیبی کل تقسیم‌بندی شدهاند.
همانطور که در نقشه مشاهده می‌شود در طبقه اول که مقدار شاخص ترکیبی آن بین 6/23-95/11 می‌باشد، استان همدان قرار دارد.
در دسته دوم که شاخص ترکیبی آن بین95/11-64/6 می‌باشد، استانهای، ایلام، کردستان، گلستان، بوشهر، زنجان، گیلان، کرمانشاه، مازندران، سمنان، یزد، کرمان، هرمزگان، لرستان، ایلام، چهارمحال بختیاری، تهران، قم، کهکیلویه و بویراحمد قرار گرفته و در گروه سوم نیز که شاخص ترکیبی آن بین 64/6-94/3 قرار دارد؛ استانهای آذربایجان‌شرقی و غربی، اردبیل، خراسان، خوزستان، سیستان و بلوچستان، فارس، قزوین و اصفهان جای گرفته‌اند.
پیشنهادها 1- با توجه به اینکه عدم تعادل فزاینده ای در رابطه با شاخص های ترویجی در بین استانها وجود دارد، بنابراین پیشنهاد می شود بهره گیری از شاخص های ترویجی بیش از پیش در فرآیند برنامه ریزیهای ترویجی قرار گیرد..
2- باید توجه داشت که نتایج رتبه‌بندی استانهای مختلف بر اساس اطلاعات سال 1382 انجام شده است که این وضعیت می‌تواند در آینده همراه با تغییرات زیاد باشد، از این رو به منظور مقایسه روند تغییرات در سالهای آتی ضرورت دارد تا بطور سالانه وضعیت شاخص های خدمات و فعالیت های ترویجی در سطح استانهای کشور مورد یررسی قرار گیرد و نتایج آن برای تخصیص بهینه نهاده‌ها و امکانات و پر کردن شکاف توسعه خدمات ترویجی در بین استانها استفاده شود.
در این صورت، بکار گیری متدولوژی این تحقیق راهگشای کار خواهد بود و تسهیلاتی در زمینه تسریع روند پژوهش فراهم خواهد آورد.
3- سعی گردد سیاست‌های مناسب برای ساماندهی خدمات و امکانات ترویج در استانهای مختلف اتخاذ و تمرکز زدائی در ارایه خدمات و فعالیتهای ترویجی در دستور کار قرار گیرد.
4- به طور کلی سیاست‌های متمرکز از بالا به پایین و سیاست‌های غیرمتمرکز از پایین به بالا به تنهائی نمی‌تواند در همه زمینه‌ها کارآئی مناسبی داشته باشد، از این رو در برنامه‌ریزی و ساماندهی خدمات و امکانات ترویجی در بین استانهای مختلف استفاده از هر دو روش لازم می‌باشد.
منابع ابراهیمی، محمد صادق و خلیل کلانتری، (1382)، «توسعه پایدار کشاورزی مولفه ها و شاخص ها»، ماهنامه جهاد، شماره 258، مرداد و شهریور 1382.
اولین گزارش ملی توسعه انسانی جمهوری اسلامی ایران، 1378، تهیه شده توسط سازمان برنامه و بودجه و سازمان ملل متحد، انتشارات مرکز اسناد و مدارک سازمان برنامه و بودجه، تهران، چاپ اول.
سازمان مدیریت و برنامه ریزی، (1382)، شاخصهای ارزیابی عملکرد وزارتخانه های اجرایی.
سوانسون.
ئی برتون، روبرت پی.
بنتر، آندرو جی.
سوفرانکو، (1381)، «ارتقاء ترویج کشاورزی (درسنامه مرجع)»، ترجمه اصغر باقری و توحید صیامی، چاپ اول، انتشارات باغ اندیشه، اردبیل.
کرمی، عزت اله و ابوطالب فنایی، (1373)، « بررسی نظریه پردازیها در ترویج کشاورزی»، جلد اول، تهران، وزارت جهاد سازندگی، معاونت ترویج و مشارکت مردمی.
کلانتری، خلیل، (1377)، «شناسایی مناطق عقب مانده در ایران»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره پیاپی 48، سال سیزدهم، شماره1، صص 131-120.
کلانتری، خلیل، (1380)، « نقدی بر متدولوژی سنجش سطح توسعه انسانی UNDP »، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره پیاپی 61، سال شانزدهم، شماره 2، تابستان 1380.
کهن، گوئل (1376)، «شاخص شناسی در توسعه پایدار، توسعه اقتصادی و حسابهای ملی در بستر سبز»، موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران.
موسسه تحقیقات توسعه اجتماعی سازمان ملل متحد، (1365)، «مشکلات متدولوژی در انتخاب و تحلیل نماگرهای توسعه اجتماعی و اقتصادی »، ترجمه مهرانگیز چنگیزی، وزارت برنامه و بودجه، مرکز آمار ایران، مرداد 1365.