تأثیر سازنده اینترنت بر اخلاق کاربران چکیده در این مقاله به تأثیرات مثبت اینترنت بر اخلاق کاربران پرداخته شده است.
دیدگاه اتخاذ شده در این مقاله مبتنی بر قابلیتهایی است که به صورت بالقوه در اینترنت وجود دارد و میتواند سبب تسهیل ارتباطات جهانی میان انسانها، از میان برداشتن تبعیضها در دستیابی به اطلاعات و در نهایت ایجاد جامعه اطلاعاتی جهانی شود.
از نظر نویسندگان این مقاله اینترنت علیرغم چهره فناوریمحور خود میتواند پدید آورنده فضایی باشد که در آن اخلاق و روابط اجتماعی افراد تقویت گردد.
معمولاً از چنین اخلاقی با عنوان «اخلاق سازنده» یاد میشود.
استفاده از اینترنت اخلاق خاص خودش را به شیوهای خودکار در کاربرانش به وجود میآورد، کاربرانی که در هر لحظه داده یا اطلاعاتی را تولید میکنند.
از اینرو «اخلاق اینترنتی» جدای از «اخلاق سازنده» نیست.
مقاله حاضر با یادآوری امکان همکاری میان اینترنت و انسان به منظور ارتقای روابط انسانی و اصول اخلاقی نگارش یافته است.
کلیدواژه : اخلاق؛ اخلاق سازنده؛ اخلاق اینترنتی 1- مقدمه موضوعات اخلاقی معمولاً بر مبنای اصول فلسفی یا دینی جوامع مورد بحث و بررسی قرار میگیرند، مانند اینکه انسان باید با پدر و مادر، همسر و فرزندان خود چگونه رفتاری داشته باشد؟
پیشرفتهایی هم که در حوزه دانش و فناوری روی میدهند گاهی اوقات روابط میان انسانها و اصول اخلاقی پذیرفته شده در هر جامعه را به چالش میگیرند.
اغلب در رابطه با انسان و ماشین این ایده مطرح میشود که ماشینیشدن جامعه سبب کمرنگ شدن عواطف انسانی و سردی روابط میان انسانها شده است.
چنین دیدگاهی در نگاه اول میتواند درست به نظر برسد، اما برای دنیای امروز چندان مصداق ندارد.
امروزه اینترنت و کاربردهای گوناگون آن نظیر پست الکترونیکی1، گروههای بحث2 محاوره مستقیم یا اصطلاحاً چت3 فرصتهای جدیدی را برای آشنایی میان کسانی که هرگز یکدیگر را نمیشناختهاند، فراهم ساخته است و دوستیهای جدیدی را از نوع مجازی4 بوجود آورده است که گاهی به دوستیهای واقعی میان افراد همفکر و همعلاقه منجر میشود.
بدین ترتیب میتوان انقلاب اطلاعاتی و در رأس آن اینترنت را بر خلاف انقلاب صنعتی و مظاهر آن که سبب جدایی انسانها از یکدیگر شد، عاملی پیوند دهنده میان عناصر انسانی و نزدیک کننده جوامع انسانی در نظر گرفت و به تعبیری در کنار هر رویداد یا تحول تکنولوژیکی میتوان نتایج و تأثیرات مثبتی را نیز مشاهده نمود.
تأثیر اینترنت بر روابط اجتماعی انسانها گسترهای فراتر از ابعاد فردی را در بر گرفته است تا آن حد که در هنگام وقوع بلایای طبیعی و فجایع انسانی عاملی مهم در انعکاس عواطف و احساسات انسانی به شمار میرود.
نقش راهبردی اینترنت در دو رویداد بزرگ اخیر یعنی جنگ در عراق و حادثه سونامی5 مثال زدنی است.
در هر یک از ایندو رویداد، اینترنت جدای از ایفای نقش اطلاعرسانی خود، رسانهای مهم در اعلام موجودیت گروههای مختلف اجتماعی جهت حمایت از آسیب دیدگان و جلب کمکهای مردمی از سراسر جهان بود.
بسیاری از کاربران اینترنتی با استفاده از امکانات این رسانه جهانی به کمک نیازمندان شتافتند.
هدف از بیان این مطالب ارائه یا القای یک تفکر مثبتاندیش یا خوشبینانه به ذهن خواننده نیست بلکه تبیین امکان تحقق جامعه اطلاعاتی آرمانی در سراسر جهان است.
شکی نیست که همه کاربران اینترنتی به ارزشها و اصول والای انسانی اهمیتی نمیدهند.
هکرها6 یا راهزنان اینترنتی که با شیوههای مختلف در صدد نفوذ به نقاط مشخصی از اینترنت هستند، از همین نوع کاربران هستند.
اصولاً، اینکه در اینترنت چه چیزی پسندیده است یا چه چیزی نامطلوب است، همچنان در هالهای از ابهام قرار دارد.
حتی در تعاریف قوانین بهرهبرداری از شبکه کامپیوتری و اینترنت همواره جلب نظر طرفهای ذینفع مطرح بوده است.
گاهی اوقات جانبداریهای اقتصادی از تولیدکنندگان دانش و اطلاعات به حدی میرسد که دیگر «حق»7 یا به عبارت بهتر ارزشی برای کاربران قائل نمیشوند.
این وضعیت در جوامع اقتصادگرایی8 مانند آمریکا و کشورهای غربی به خوبی مشهود است.
کاربران برای برخورداری از خدمات پیوسته اطلاعرسانی مجبور به پرداخت هزینههایی هستند که چندان واقعبینانه به نظر نمیرسند.
گستره اقتصاد آنقدر وسیع شده است که دیگر حوزه اخلاق را هم تحتالشعاع خود قرار داده است.
امروزه ثروت و پول تنها ارزش اخلاقی پذیرفتهشده در بسیاری از جوامع شده و کلیه روابط انسانی بر اساس همین عامل تنظیم و برقرار میگردد.
اما در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و به ویژه اینترنت، گستره اخلاق درست از لحظهای آغاز میشود که یک کاربر پشت رایانه شخصی خودش مینشیند و روی دگمه مرورگر اینترنتی9 کلیک میکند تا به درون جامعه جهانی اطلاعات گام بگذارد (کولمن 2001).
اینکه کسی میهمان اینترنت باشد و برای اولین بار باشد که از این رسانه استفاده میکند، یا از مشتریان پر و پا قرص اینترنتی یا اصطلاحاً «نرد»10 باشد، زیاد مهم نیست.
مهم این است که همه این افراد تحت محیطی به تبادل اطلاعات با یکدیگر میپردازند که هیچ قانون یا مقرارت رسمی بر آن حاکم نیست.
خوب یا بد، درست یا نادرست، باید یا نباید، همگی تعابیر منحصر بفردی هستند که به ازای تک تک کاربران میلیونی یا میلیاردی اینترنت قابل بررسی و تعریف است.
در چنین فضایی تدوین هر گونه قانون و مقررات نه تنها غیرممکن به نظر میرسد، بلکه مضحک هم جلوه میکند.
چیزی که ممکن است از نظر یک کاربر مطلوب و خواستنی باشد، میتواند از دیدگاه کاربر دیگری نامطلوب و ناپسند باشد.
اما فصل مشترک همه کاربران از مبتدی گرفته تا پیشرفته، یک چیز است و آن «ساختن»11 است.
همه کاربران اینترنت به نوعی در حال ساختن داده یا اطلاعات هستند.
حتی کاربرانی که فقط نقش دریافت کننده12 یا مصرف کننده13 اطلاعات را دارند، در واقع به نوعی اطلاعات را در جایی مصرف میکنند و سبب ساختن چیزی در جایی دیگر میشوند.
بدین ترتیب همه آنها برخودار از نوعی از اخلاق هستند که اصطلاحاً «اخلاق سازنده» (کولمن 2001) نامیده میشود.
2- اینترنت: خوب، بد، زشت یا زیبا با وجود همه مباحثی که تاکنون درباره اینترنت و پیامدهای استفاده از آن بر اخلاق کاربران مطرح شده است، هنوز به درستی نمیتوان تصویر روشنی را در این خصوص مشاهده کرد.
روانشناسان و متخصصان علوم رفتاری اغلب توجه خود را بر جنبههای منفی اینترنت معطوف مینمایند.
این بیشتر بدان جهت است که این دسته از افراد انسانها را در قالب سوژههای مطالعاتی خود در نظر میگیرند و به علت اضمحلال فزاینده بنیانهای خانوادگی و ارزشهای انسانی در جوامع غربی، نقش مخرب اینترنت بیشتر از نقش سازنده آن مورد عنایت محققان واقع شده است.
بارزترین مصداق این وضعیت استفاده نادرست و کنترلنشده کودکان از اینترنت و گمراهی و به خطر افتادن آنها توسط سودجویان اینترنتی است که هر چند وقت یکبار اخبار نگرانکنندهای در این رابطه از رسانههای جمعی منتشر میشود و هوشیاری والدین کودکان را در استفاده آنها از این رسانه گوشزد میشود.
اما به لحاظ چند جانبه بودن پدیده اینترنت، نمیتوان نگرشی یکسویه به آن داشت.
به عنوان نمونه هنگامی که بحث تجارت الکترونیکی مطرح میشود، جنبههای سودآور و سرمایهساز اینترنت بیشتر مورد توجه قرار میگیرد.
حتی از سوی بسیاری از مؤسسات بین المللی نظیر یونسکو14 استفاده از اینترنت به عنوان یک رسانه ارزان قیمت و سهلالوصول جهت حل بحرانهای اقتصادی و فقر در جوامع توسعه نیافته توصیه میشود.
در سخنرانی سال گذشته آقای کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل متحد به عنوان نمونه هنگامی که بحث تجارت الکترونیکی مطرح میشود، جنبههای سودآور و سرمایهساز اینترنت بیشتر مورد توجه قرار میگیرد.
در سخنرانی سال گذشته آقای کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل متحد استفاده از اینترنت برای از میان برداشتن فواصل طبقاتی در جوامع محروم و عقبمانده قاره آفریقا به عنوان سریعترین و عملیترین راه حل پیشنهاد شده بود.
هنگامی که صحبت از تسهیم دانش15 به میان میآید، حقیقتاً هیچ رسانهای نمیتواند جایگزین اینترنت شود و به مثابه یک پل ارتباطی کارآمد میان پژوهشگران در سراسر جهان عمل نماید.
در چنین حالتی آیا اینترنت خوب است یا بد؟
زشت است یا زیبا؟
اگر قدری منصفانه به این موضوع نگاه کنیم در مییابیم که در بسیاری از موارد ملاک قضاوت ما درباره اینترنت سود و زیانی است که به ما و منافع ما میرساند.
چنین دیدگاهی نمیتواند یک جایگاه بیطرفانه در قبال اینترنت داشته باشد.
کاربران هنگام استفاده از اینترنت به درستی درمییابند که آیا اینترنت دارد به آنها خدمت میکند یا خیانت.
البته در سنین کودکی یا نوجوانی چنین تشخیصی قدری مشکل به نظر میرسد، اما با رعایت تدابیر تربیتی و ایجاد امنیت لازم توسط والدین این مشکل قابل حل است.
3- نقش اینترنت در ایجاد اخلاق سازنده در کاربران از جمله مهمترین اقداماتی که میتوان از طریق اینترنت سازمان داد عضویت استادان و متخصصان رشتههای مختلف در گروههای تخصصی است.
با عضو شدن کاربران اینترنت در این گروهها، آنها میتوانند در جریان آخرین اطلاعات موجود در رشتههای تخصصی خود قرار گیرند زیرا همه اعضاء در جریان پیامهای علمی که توسط یک نفر صادر میشود قرار دارند.
در شرایطی که خطوط ارتباطی از کیفیت لازم برخوردار باشد و در ایستگاههای محل کار هر دو یا چند طرف امکانات لازم (دوربین ویدئویی ...) به سیستم اتصال داشته باشد، میتوانند تصویر و فعالیتهای یکدیگر را نیز مشاهده کنند.
هم اکنون انجام عملهای مهم جراحی به شکل هدایت از راه دور16 و با شرکت چند متخصص که هر کدام در گوشهای از دنیا به کار مشغول هستند و میتوانند در یک آن ناظر عمل جراحی یا راهنماییکننده آن باشند، در تعدادی از مراکز مجهز درمانی متداول شده است.
یکی دیگر از شکلهای نسبتاً رایج اخلاق سازنده که در سطح کشورهای اروپای غربی و امریکا مشهود است، کنفرانس از راه دور17 میباشد که در آن تعدادی از متخصصان (که هر کدام در یک گوشه از کره زمین زندگی میکنند) با یکدیگر درباره موضوع مورد علاقه خود به تبادل نظر میپردازند.
این نوع کنفرانسهای الکترونیک در آینده رواج زیادی خواهند یافت و احتمال میرود که در مقیاس وسیعی از اهمیت کنفرانسهای حضوری (که بسیار پرهزینهتر است) کاسته شود (آیزنتاد و وینسنت 2002).
در طول چند دهه اخیر، مجلههای علمی، در میان پژوهشگران، نقش ویژهای در برقراری ارتباطات علمی ایفا کردهاند و تعداد این مجلهها در سطح جهان همواره رو به افزایش بوده است.
اما با توجه به گسترش شبکه اینترنت، به ویژه در طول 5 سال گذشته، به نظر میرسد که در سالهای آینده نتوان افزایش تعداد این مجلات را مانند سالهای گذشته انتظار داشت.
همه روزه بر تعداد پژوهشگرانی که برای انتشار نتایج پژوهشهای خود از این شبکه استفاده میکنند، افزوده میشود.
آنان میتوانند اطلاعات تولیدی خود را در اختیار تمامی افرادی که امکان دسترسی به این شبکه را دارند قرار دهند و از آنان نیز بخواهند، علاوه بر نظرخواهی، برایشان مدارک علمی مشابهی از همین رهگذر ارسال دارند یا با خود آنان همکاری مستمر داشته باشند (آیزنتاد و وینسنت 2002).
همه این فعالیتها که در بستر اینترنت انجام میگیرند و به گونهای نوآوری، خلاقیت و سازندگی علمی محسوب میشوند، سبب تبلور شکل گستردهای از اخلاق در میان کاربران میگردد که اصطلاحاً «اخلاق سازنده» نامیده میشود.
4- تعامل و همزیستی جهانی: شکلگیری هویت پویا18 واقعیت این است که گسترش شبکه جهانی اینترنت فاصلهها را کم کرده و به ایجاد نوعی تشابه، به ویژه در جوانان، انجامیده است.
اعضای کمیسیون توسعه سازمان ملل متحد (فلوریدی 2002) گزارش دادهاند که در گردهماییهای خود در شهرهای قارههای گوناگون، شاهد بودهاند که جوانان خیلی شبیه به هم شدهاند و این شباهت، با رنگ باختن مرز جوامع و رفتن به سوی نوعی جامعه اطلاعاتی و شبکهای، بیشتر شده است.
اما باید توجه داشت که به یمن گسترش وسایل ارتباطی و رسانهها، جوامع مختلف اگر آگاهانه و با برنامهریزی عمل کنند، میتوانند برای تحولات مثبت از آن استفاده کنند و به نوعی همزیستی سالم جهانی دست یابند.
مبارزه با مواد مخدر در سطح جهانی، حفظ محیط زیست، همبستگی انسانها، احترام به حق حیات، محترم بودن حریم زندگی خصوصی افراد، احیای حقوق مادران و کودکان، تأکید بر عدالت جهانی، گرامی داشتن کرامت انسانها و توجه به حقوق اقلیتهای دینی و اجتماعی، توسعه پایدار و اجازه مطرح شدن سایر فرهنگها و ارزشها مباحثی هستند که میتوانند با بهرهگیری از همین فضای موجود اطلاعاتی، وجه دیگری را در تعامل فرهنگها نشان دهند.
5- کثرتگرایی فرهنگی19 اصطلاح پدیده چندفرهنگی20 ما را به شناسایی و حتی گرامی داشتن دیگران، درست به همان گونهای که هستند، بدون سقوط به نژادپرستی، به شکل درست آن دعوت میکند.
در این عصر، کلید واژه رایج تساهل و تسامح21 بود.
این کلید واژه به معنای پذیرش تفاوت میان «ما» و «آنها» است اما در کاربرد امروزه خود انسانها را به بردباری در برابر تفاوتهای یکدیگر فرا میخواند (فلوریدی 2003).
اینترنت، با جهانگستری چشمگیر خود، فرض را بر اعتبار همه دعاوی درباره حقیقت میگذارد، بدون آن که در چاله نسبیگرایی محض بیفتد.
نسبیگرایی بیش از حد شالوده هر گونه گزاره اخلاقی و همراه آن، شالودههای اخلاقی زندگی عمومی را سست میکند.
جهانگستری جامعه اطلاعاتی که در قالب اینترنت تبلور یافته است راه را برای کسانی که اقلیت نامیده میشوند و میخواستند صدایشان شنیده شود هموار ساخته است.
بنابراین، پدیده چند فرهنگی که مفهومی تناقضنما است هم بیانگر تنوع است و هم وحدت.
تنوع لازمه جهانگستری است زیرا تجلی دلبستگیهای محلی و هویتهای خاص را مجاز میپندارد و در عین حال مستلزم وحدت است زیرا مروج مفهوم دهکده جهانی22 است (فلوریدی و سندرز 2002).
پدیده چندفرهنگی را بسیاری عارضهای میدانند که خاص مرز ملی معینی است.
در واقع، این پدیده به سرعت در حال گسترش به قلمرو بینالمللی است.
همانند نظام اقتصادی جدید، اهتمام برای نظام فرهنگی جدید تاریخ خاص خود را دارد.
عصر چندفرهنگی با پیدایش اقتصاد اطلاعاتی که محصول اینترنت است نخبگان اطلاعاتی، طبقه میانگین و به حاشیه راندهشدگان یا فروطبقه را جانشین طبقات پیشین اشراف، متوسط و کارگر ساخت.
جامعه جهانی اطلاعاتی که شکل مجسم آن اینترنت میباشد، آرمانهای تجددخواهانه را در زمینه خردورزی، نبوغ هنری و فردگرایی به سود ضدیت با سرمایهداری، تحقیر اخلاق سنتی و پیروی از برابرخواهی تندروانه طرد کرده است.
6- جهانی شدن و حقوق شهروندی مسلماً یک شهروند در عصر چند فرهنگی دارای حقوق و امتیازات خاصی باید باشد.
ازجمله حقوق مسلم و طبیعی آن حق دسترسی به اطلاعات است که خود منجر به ایجاد حق دیگری به نام حق استفاده از امکانات و ابزارهای فناوری اطلاعاتی و ارتباطی است.
به گونهای که یک فرد قادر باشد آزادنه به کاوش اطلاعات بپردازد و نیازمندیهای اطلاعاتی خود را برآورده سازد.
پس از آن آزادی بیان، و مسأله امنیت حریم خصوصی افراد است.
برخی از چالشهای جدید در این راستا عبارت است از: اداره حقوق فردی در عصر الکترونیک، محافظت در برابر سوء استفادههای الکترونیکی و اطمنیان از ایمنی تعاملات از طریق زیرساختارهای اطلاعاتی مناسب.
در هر سه دسته موارد مطروحه، عامل اخلاقی و ملاحظات اخلاقی شرط اصلی و ضامن بقای سالم در این عصر میباشد.
هر شهروند در ازای خدمات و حقوقی که از جامعه دریافت میدارد موظف به رعایت برخی موارد میباشد.
زندگی در چنین جامعهای نیازمند کسب یک سری یادگیریها و رعایت آدابی (رفتارهایی) است که انتظار میرود هر عضو در جامعه روی خطی23 بدان پایبند باشد.
جهانی شدن همه چیز را تحت الشعاع قرار میدهد و ساختار و ماهیت نظامهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را متحول میسازد.
از طرفی جهانی شدن دو نسبت عمده با فرهنگ ملتها برقرار میکند.
نخست با تشدید کثرتگرایی درونی، فرهنگ را در آستانه تجزیه شدن قرار میدهد و سپس جهانی شدن با آغاز جهش بسوی حاکمیت جهان شمول راه را برای ادغام فرهنگهای ملی، تحت فرهنگی جهان شمول هموار میکند (دیلمقانی و ثانی 1382).
7- نتیجه امروزه ورود به دنیای مجازی و یا بعبارت بهتر زندگی در محیطهای مجازی امری بدیهی به شمار میرود.
لازمه تعامل در این محیطها برخورداری از یکسری مهارتهای فنی و رفتاری است.
از مهمترین ویژگیهای اینترنت ایجاد پیوندهای مناسب بین افراد در اقصی نقاط دنیا میباشد.
فضایی که درآن امکان ایجاد روابط انسانی و اخلاقی میسر است و میتواند کانونی برای ایجاد اخلاق سازنده انسانی نیز باشد.
در نهایت با نزدیک کردن ملتها به همراه تقویت تعامل و روابط انسانی صحیح میان آنها ، آرزوی دیرین بشر برای ایجاد آرمان شهر جهانی24 یا به عبارت دیگر جهانی شدن میسر خواهد شد.
مراجع دیلمقانی، میترا و رضا ثانی.1382.
شهروند الکترونی در عصر اطلاعات فصلنامه رسانه سال 14، شماره 3 (پاییز) 61-66.
Coleman, K.
Gwen.
2001.
Android Arete: Toward a Virtue Ethic for Computational Agents Ethics and Information Technology 3(4) 247-265.
Eisenstadt M.
and T.
Vincent (eds.).
2000.
The Knowledge Web: Learning and Collaborating on the Net, paperback edition with new introduction.
: Kogan Page.
Floridi L.
2002.
What is the philosophy of information?
Metaphilosophy, 33(1/2) 123-145.
preprint available at: http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/ Floridi L.
2003.
Information Ethics: An Environmental Approach to the Digital Divide Philosophy in the Contemporary World 9(1) 39-45.
and Sanders J.
W.
Computer Ethics: Mapping the Foundationalist Debate Ethics and Information Technology 4(1) 1-9.
preprint available at http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/ پینوشتها 1.
E-mail 2.
Discussion Group 3.
Chat 4.
Virtu 5.
Tsunami 6.
Hackers 7.
Right 8.
Economy-Oriented 9.
Browser 10.
Nerd 11.
Construction 12.
Receiver 13.
Consumer 14.
UNESCO 15.
Knowledge Sharing 16.
Remote Control 17.
Teleconference 18.
Dynamic Identity 19.
Cultural Pluralism 20.
Multiculturalism 21.
Tolerance 22.
Global Village 23.
Online 24.
Utopia