جامعه شناسی نقش و پایگاه پایگاه به موقعیت اجتماعی و جایگاهی گفته می شود که فرد در گروه یا در مرتبه اجتماعی یک گروه ، در مقایسه با گروههای دیگر، احراز می کند.
پایگاه و موقعیت اجتماعی فرد حقوق و مزایای شخص را تعیین می کند.
نقش به رفتاری اطلاق می شود که دیگران از فردی که پاگاه معینی را احراز کرده است ، انتظار دارند.
نقشهای مناسب به صورت بخشی از فرآیند اجتماعی شدن به فرد آموخته می شود و سپس او آنها را می پذیرد.(بروس کوین ص83) نقش اجتماعی منظور از نقش اجتماعی ((Social Role یکی از فعالیتهایی است که شخص در جامعه به عهده دارد.
چون نقشی را که فرد بر عهده دارد، انتظاراتیرا در دیگران بهوجود می آورد بنابراین می توان گفت:نقش به معنای انتظاراتی تلقی می شود که شخص دارنده موقعیت و پایگاه اجتماعی باید آنرا برآورده سازد.شخص در جامعه به گروههای متعددی وابسته است.
در هر گروه بر حسب موقعیتی که دارد نقش خاصی را ایفا می کند.
مثلایک فرد ممکن است به عنوان پدردر یک گروه خانوادگی عضویت داشته باشد وظیفه و نقش پدری را عهده دار باشد.(دکتر منصور وثوقی،علی اکبر نیک خلق،ص215) پایگاه اجتماعی پایگاه اجتماعی((Social Status ارزشی است که یک گروه برای یک نقش اجتماعی قایل است.
به عبارت دیگر وقتی نقش اجتماعی فرد در جامعه یا گروه با نقش های دیگر مورد مقایسه قرار گیرد و درجه اهمیت آن نقش در این مقایسه معلوم شود آن نقش ارزیابی می شود و بر حسب درجه اهمیت و اعتبار آن ،پایگاه و موقعیت آن معلوم می شود.
از آنجایی که نقش اجتماعی افراد در جامعه متفاوت است، مثلا نقش یک راننده ، آموزگار، دهقان، پزشک با هم تفاوت دارد ،پایگاه اجتماعی آنها نیز با هم متفاوت است.هر نقش واجد پایگاه اجتماعی معین و متناسب با آن نقش است.چون هر فرد در جامعه نقش های متعددی را ایفا می نماید پایگاه متعددی دارد و اگر نقش ها با هم یکنواخت و همگن باشد پایگاه هم متجانس خواهد بود.
(دکتر منصور وثوقی،علی اکبر نیک خلق،ص222) «نقش های اجتماعی مجموع فعالیت های معینی هستند که فرد در درون گروه خود ایفا می کند.» یا به عبارتی دیگر منظور از نقش های اجتماعی فعالیت معینی است که بر عهده فرد یا بعضی از اعضای گروه نهاده شده است.
در جامعه های کنونی چون معمولاً یک شخص، به چند گروه، از قبیل: خانواده و شبکه خویشاوندی، یک طبقه اجتماعی، اداره، مدرسه، دانشگاه، کارخانه، کارگاه، صنف و سندیکا، حزب، انجمن، برزن و کوی، یک شهر و یک کشور و ...
بستگی دارد.
بدین لحاظ تعدا زیادی نقشهای متفاوت بر عهده دارد و در نتیجه همین «مجموعه نقشها» و «موقعیتها» ست که موجودیت فرد از نظر جامعه شناسی ساخته می شود.
مثلاً یک مرد یا یک زن معمولاً وابسته به چند گروه اصلی است و در آن واحد چندین نقش که بر هر کدام انتظاراتی مترتب است بر عهده دارد.
در عین حال که نقش مادر را دارد.
نقش همسر، عمه، خاله، عروس خانواده شوهر، خواهر و فرزند را نیز بر عهده دارد و انتظارات هر یک از این نقشها را باید برآروده سازد.
کارمند یک اداره است، و درآن نیز نقشی بر عهده دارد.
دانشجوست و در دانشگاه تحصیل می کند در آنجا نیز نقشی بر عده دارد.
عضو انجمن خیریه یا حزب سیاسی و...
که در هر کدام از آنها نیز نقشی بر عهده دارد.
و انتظاراتی را برآورده می کند و برای خود «پایگاهی» به دست می آورد.(دکتر امان اله قرائی مقدم، ص 266) پایگاه اجتماعی «پایگاه اجتماعی، ارزشی است که یک گروه اجتماعی برای یک نقش اجتماعی قائل است».
به عبات دیگر وقتی نقش اجتماعی فرد در گروه یا جامعه، با نقشهای دیگر مورد «ارزش گذاری» و مقایسه قرار گیرد و بر حسب درجه اهمیت «رتبه بندی» گردد، پایگاه و موقعیت آن نقش معلوم شود.
پس پایگاه اجتماعی یک نقش، «ارزش گذاری» اجتماعی آن نقش است.
که هر جامعه ای مطابق مقتضیات خود آنها را «رتبه بندی» می کند.
(دکتر امان اله قرائی مقدم، ص 270) نقش محول و نقش محقق شیوه ایفای نقش طبق انتظارات جامعه را نقش محول می نامند.
برخی افراد همواره مطابق با انتظارات دیگران رفتار نمی کنند، اما در عین حال، نفشی را که جامعه به آنها محول کرده انجام می هدند.
نقش محقق، روشی است که فرد در عمل، در ایفای یک نقش معین به کار می برد.
مسلم است که هیچکس در غالب نثشهای محول خود باقی نمی ماند، بلکه بین نقشی که به او محول می شود و نقشی که در عمل ایفا می کند، مغایرتهایی به دلایل زیر به وجود می آید: 1) عدم شناخت صحیح فرد از آنچه ایفای یک نقش اقتضا می کند؛ 2) تمایل فرد به عدم انطباق نقش خود با الزامات و انتظارات دیگران؛ 3) ناتوانی فرد در ایفای صحیح یک نقش.
(بروس کوئن، صفحه 86) نقش محول- نقش محول نقشی است که از طرف جامعه به فرد واگذار و محول می شود.
به عبارت دیگر نقش محول یا نقش مقرر شده نقشی است که بر اساس هنجارهای اجتماعی موجود در یک جامعه به فرد واگذار می شود و دیگر افراد از او انتظار اجرای آن نقش را دارند.
مانند، نقش معلم که تدریس است و بر اساس مقررات خاصی صورت می گیرد.
نقش محقق- نقشی را که جامعه به فرد تفویض می کند و بر عهده او می گذارد.
یکسان نمی ماند بلکه هر فرد بر اساس ذوق و سلیقه خود در آن نقش دخل و تصرف می کند، بنا به میل و خواست خود در آن تغییراتی ایجاد می کند و آن را انجام می دهد.چنین نقشی را نقش محقق می گویند.
(دکتر منصور وثوقی، علی اکبر نیک خلق، ص 216) نقش محول- نقشی است که از طرف جامعه و براساس هنجارهای اجتماعی موجود به فرد واگذار و محول می شود و فرد ناگزیر از آن است.
یعنی خواه از راه طبیعت و خواه از سوی جامعه بر فرد تحمیل شده باشد و فر نمی تواند در آن تغییری پدی آورد و یا آن را انتخاب کند.
مانند: زن، یا مرد بودن، پسر یا دختر، پدر یا مادر، عمه یا خاله و امثالهم که همگی نقشهای محول هستند.
نقش محقق یا اکتسابی- نقشی است که جامعه به فرد تفویض می کند و برعهده او می گذارد.
می توان آن را انتخاب، کسب کرد و یا حتی به چنگ آورد.
مانند شغل: معلمی، مهندسی، پزشکی، کارگری یا تجارت و...
البته منظور این نیست که ما آزادی کامل داریم که هر شغلی را که بخواهیم بتوانیم برگزینیم.
بلکه مقصود این است که رویهم رفته در یک مورد، یعنی «زن» یا «مرد» بودن نقش ما، نقش تحمیلی است در حالی که شغل را خود انتخاب کرده ایم خواه با آزادی کامل و خواه با توجه به وضعیتی که در آن قرار داشته ایم.
اما باید دانست که امکانات همه اعضای جامعه، برای اجرای نقشهای محقق خود، برابر نیستند و در هر جامعه ای نقشهای اجتماعی موافق موازین معین، بین اعضای جامعه تقسیم می شوند.
قدیمترین موازین در این باره سن و جنسیت است ولی وضع اجتماعی شخص بیش از سن و جنس در این مورد اهمیت دارد.
(دکتر امان اله قرائی مقدم، ص 268) تعدد و تعارض نقش ها فردی را در نظر بگیرید که با یک یا چند نقش که مستلزم انجام رفتار های متناقض یا متعارض است، سر و کار دارد.
چنین حالتی را تعارض نقش می گویند.
در جامعه های جدید صنعتی که عضویت در گروههای متعدد از ویژیگیهای آن است، از بیشتر افردا انتظار می رود که به الزامات بیش از یک نقش پاسخ گویند و پیش می آید که برای انجام چنین نقشهایی که با هم در تعارضند، فرد دچار اختلال فکری و بی نظمی می شود.
حتی در مورد یک نقش نیز ممکن است فرد دچار تعارض شود.
(بروس کوئن، صفحه 89) فردی را در نظر بگیرید که با یک یا چند نقش که مستلزم انجام رفتارهای متناقض یا متعارض است، سر و کار دارد.
(بروس کوئن، صفحه 89) جامعه از گروههای متعددی تشکیل می شود و هر فرد ممکن است به چند گروه اجتماعی وابسته باشد و در آن فعالیت کند و در نتیجه نقش های گوناگون به عهده داشته باشد.
در بعضی جوامع تعداد این نقشها محدود و در بعضی زیاد است.
در جوامع سنتی مبتنی بر اقتصاد کشاورزی افراد نقش های معدودی بر عهده دارند.
در جوامع صنعتی، به دلیل عضویت افراد در گروههای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مختلف، هر یک از افراد نقش های متعددی را بر عهده دارند.
هر چه جامعه ها دارای ساخت پیچیده تری باشند تعدد نقش های بیشتر است.
حاصل تعدد نقش ها، پدیده ای است که اصطلاحاً آنرا تضاد، ستیزه برخورد یا تعارض از نقشهای دیگر فرد ساز گاری ندارد و در مواردی نیز حتی یک نقش ممکن است به تنهایی بقیه نقش های فرد را تحت الشعاع قرار دهد.
(دکتر منصور وثوقی، علی اکبر نیک خلق، ص 218) نقش های نمونه کسانی را که ما به عنوان افراد خاص ارزش می نهیم و رفتار آنها را سر مشق قرار می دهیم، نقش آنها برای ما الگوست.
بدینسان، وقتی فرد معینی ایفا می کند، رفتار خود را با توجه به نقشی که برایش الگوست، بر می گزیند.
نقشهای نمونه در فرآیند آموزش بسیار کمک می کند؛ زیرا فرد را الگوهای رفتاری پذیرفته در موقعیتهای مختلف، آشنا می سازد.
(بروس کوئن، صفحه 85) دلسردی از نقش به ویژگی فردی که نقش خاصی را به رغم میل و احساسات شخصی ایفا می کند، دلسردی از نقش می گویند.
این وضع هنگامی اتفاق می افتد که آن نقش اولویت خاصی در زندگی فرد ندارد و شخص به جای آنکه نقش را در دل خود جایگزین کند، آن را تنها به دلیل ایفا می کند که ضرورت ایجاب می کند یا دیگران از او انتظار دارند.
ایفای نقش در این حالت، غالباً همراه با فشار های روانی است و این تا جایی ادامه داد که فرد اولویتهای خود را تغییر داده، نقش خود را به عنوان امری مقبت تر، از نو پذایرا شود.
(بروس کوئن، صفحه 87) پایگاه انتسابی و پایگاه اکتسابی پایکاه انتسابی از آغاز تولد به فرد محول شده، عمدتاً بر زمینه های خانوادگی نوزاد استوار است.
جنسیت، دین، ثروت و معیارهای اجتماعی، همگی از طریق والدین و خانواده به فرد منتقل می شود.
به این ترتیب، پایگاه فرد بر نسبت او میتنی است، نه بر شایستگیهای فردی و نه آن چیزی که از طریق کار و کوشش به دست آورده است.
پایگاه اکتسابی به موقعیتی اطلاق می شود که بر اساس تلاش و کاری که فرد از خود بروز داده یا استعدادها و مهارتهایی که از خود نشان داده است، استوار است.
(بروس کوئن، صفحه 84) پایگاه محول- پایگاهی است که جامعه به نقش معینی اختصاص می دهد، بعضی از پایگاه های اجتماعی به هنگام تولد به فرد محول می شود.
مثلاً پایگاه یک دهقان زاده پایگاه محول است که جامعه به او تفویض می کند.
پایگاه اکتسابی- هر کس ممکن است بر خلاف نقشی که جامعه به او محول کرده است، نقش دیگری برای خود تعیین کند در نتیجه پایگاه دیگری بدست خواهد آورد که با پایگاه قبلی او فرق دارد و پایگاه اکتسابی نامیده می شود.
مقلا ممکن است دهقان زاده بر خلاف نقشی که جامعه به او محول کرده است از راه تحصیل به موازات توانایی و استعداد و بالا رفتن سن و افزایش درجه تحصیل شغلی غیر از شغل کشاورزی (شغل پدرش) از قبیل پزشکی، مهندسی، کارهای فنی و غیره احراز نماید که در نتیجه به تناسب نقشی که احراز می کند پایگاه اجتماعی او هم تغییر می کند و پایگاه اجتماعی دیگری که متناسب با نقش جدید اجتماعی و شغلی فرد دارای ویژیگیهای چندی است که عمده ترین آنها عبارتند از: شأن، کشش، میزان آزادی و دستمزد.
(دکتر منصور وثوقی، علی اکبر نیک خلق، ص 222) پایگاه محول- پایگاهی معینی است که جامعه برای نقش معینی مقرر میدارد.
مانند نقشهای محول، زن و شوهر، پدر، مادر،...
بعضی از پایگاههای اجتماعی نیز به هنگام نیز به هنگام تولد به فرد محول می شود و فرد نقشی در انتخاب آن ندارد.
سن، جنس، رنگ پوست، طبقه، اصلیت خانوادگی و مذهب در طرز واگذاری این نوع مقام تأثیر فراوان دارد.
مثلاً پایگاه یک دهقان زاده یا روستا زاده یا آهنگرزاده و ...
که جامعه به فرد تفویض کرده از این قبیلند.
پایگاه محقق- هر کس ممکن است بر خلاف نقشی که جامعه به او محول کرده است، نقشهای دیگری را برا خود تعیین می کند.
در نتیجه در مقابل پایگاه های محول خویش حایز پایگاه های دیگری هم می شود.
این گونه پایگاه ها، پایگاه محقق یا اکتسابی نام گرفته است.
در جامعه ما، مشاغل اداری و حرفه ای از قبیل: کارمندان مشاغل گوناگون اداری، معلم، دبیر، استاد دانشگاه، پزشک، مهدس، بنا، نجار و غیره، از نمونه های پایگاه محقق به شمار می رود.
همچنین ممکن است همان دهقان زاده یا آهنگر زاده بر خلاف نقشی که جامعه به او محول کرده است از راه تحصیل به موازات توانایی و استعدادش و بالا رفتن سن و افزایش درجه تحصیل، شغلی غیر ازشغل کشاورزی یا آهنگری...
(شغل پدرانشان) از قبیل پزشکی، مهندسی، کارگر فنی، و ...
احراز کند و یا با کسب در آمد به شغل تجارت و بازرگانی و یا مشاغل خدماتی دیگر بپردازد که در نتیجه به تناسب نقشی که به دست آورده است پایگاه اجتماعی او هم تغییر می کند و پایگاه اجتماعی دیگری که متناسب با نقش جدید است کسب کند.
یا به عبارتی «تحرک اجتماعی» که «منظور انتقال فرد یا گرده از یک پایگاه اجتماعی به پایگاه اجتماعی دیگر است» صورت گیرد.
(دکتر امان اله قرائی مقدم، ص 272)