جامعه شناسی
نقش و پایگاه
پایگاه به موقعیت اجتماعی و جایگاهی گفته می شود که فرد در گروه یا در مرتبه اجتماعی یک گروه ، در مقایسه با گروههای دیگر، احراز می کند. پایگاه و موقعیت اجتماعی فرد حقوق و مزایای شخص را تعیین می کند. نقش به رفتاری اطلاق می شود که دیگران از فردی که پاگاه معینی را احراز کرده است ، انتظار دارند. نقشهای مناسب به صورت بخشی از فرآیند اجتماعی شدن به فرد آموخته می شود و سپس او آنها را می پذیرد.(بروس کوین ص83)
نقش اجتماعی
منظور از نقش اجتماعی ((Social Role یکی از فعالیتهایی است که شخص در جامعه به عهده دارد. چون نقشی را که فرد بر عهده دارد، انتظاراتیرا در دیگران بهوجود می آورد بنابراین می توان گفت:نقش به معنای انتظاراتی تلقی می شود که شخص دارنده موقعیت و پایگاه اجتماعی باید آنرا برآورده سازد.شخص در جامعه به گروههای متعددی وابسته است. در هر گروه بر حسب موقعیتی که دارد نقش خاصی را ایفا می کند. مثلایک فرد ممکن است به عنوان پدردر یک گروه خانوادگی عضویت داشته باشد وظیفه و نقش پدری را عهده دار باشد.(دکتر منصور وثوقی،علی اکبر نیک خلق،ص215)
پایگاه اجتماعی
پایگاه اجتماعی((Social Status ارزشی است که یک گروه برای یک نقش اجتماعی قایل است. به عبارت دیگر وقتی نقش اجتماعی فرد در جامعه یا گروه با نقش های دیگر مورد مقایسه قرار گیرد و درجه اهمیت آن نقش در این مقایسه معلوم شود آن نقش ارزیابی می شود و بر حسب درجه اهمیت و اعتبار آن ،پایگاه و موقعیت آن معلوم می شود. از آنجایی که نقش اجتماعی افراد در جامعه متفاوت است، مثلا نقش یک راننده ، آموزگار، دهقان، پزشک با هم تفاوت دارد ،پایگاه اجتماعی آنها نیز با هم متفاوت است.هر نقش واجد پایگاه اجتماعی معین و متناسب با آن نقش است.چون هر فرد در جامعه نقش های متعددی را ایفا می نماید پایگاه متعددی دارد و اگر نقش ها با هم یکنواخت و همگن باشد پایگاه هم متجانس خواهد بود. (دکتر منصور وثوقی،علی اکبر نیک خلق،ص222)
«نقش های اجتماعی مجموع فعالیت های معینی هستند که فرد در درون گروه خود ایفا می کند.» یا به عبارتی دیگر منظور از نقش های اجتماعی فعالیت معینی است که بر عهده فرد یا بعضی از اعضای گروه نهاده شده است.
در جامعه های کنونی چون معمولاً یک شخص، به چند گروه، از قبیل: خانواده و شبکه خویشاوندی، یک طبقه اجتماعی، اداره، مدرسه، دانشگاه، کارخانه، کارگاه، صنف و سندیکا، حزب، انجمن، برزن و کوی، یک شهر و یک کشور و ... بستگی دارد. بدین لحاظ تعدا زیادی نقشهای متفاوت بر عهده دارد و در نتیجه همین «مجموعه نقشها» و «موقعیتها» ست که موجودیت فرد از نظر جامعه شناسی ساخته می شود. مثلاً یک مرد یا یک زن معمولاً وابسته به چند گروه اصلی است و در آن واحد چندین نقش که بر هر کدام انتظاراتی مترتب است بر عهده دارد. در عین حال که نقش مادر را دارد. نقش همسر، عمه، خاله، عروس خانواده شوهر، خواهر و فرزند را نیز بر عهده دارد و انتظارات هر یک از این نقشها را باید برآروده سازد. کارمند یک اداره است، و درآن نیز نقشی بر عهده دارد. دانشجوست و در دانشگاه تحصیل می کند در آنجا نیز نقشی بر عده دارد. عضو انجمن خیریه یا حزب سیاسی و... که در هر کدام از آنها نیز نقشی بر عهده دارد. و انتظاراتی را برآورده می کند و برای خود «پایگاهی» به دست می آورد.(دکتر امان اله قرائی مقدم، ص 266)
پایگاه اجتماعی
«پایگاه اجتماعی، ارزشی است که یک گروه اجتماعی برای یک نقش اجتماعی قائل است». به عبات دیگر وقتی نقش اجتماعی فرد در گروه یا جامعه، با نقشهای دیگر مورد «ارزش گذاری» و مقایسه قرار گیرد و بر حسب درجه اهمیت «رتبه بندی» گردد، پایگاه و موقعیت آن نقش معلوم شود. پس پایگاه اجتماعی یک نقش، «ارزش گذاری» اجتماعی آن نقش است. که هر جامعه ای مطابق مقتضیات خود آنها را «رتبه بندی» می کند. (دکتر امان اله قرائی مقدم، ص 270)
نقش محول و نقش محقق
شیوه ایفای نقش طبق انتظارات جامعه را نقش محول می نامند. برخی افراد همواره مطابق با انتظارات دیگران رفتار نمی کنند، اما در عین حال، نفشی را که جامعه به
آنها محول کرده انجام می هدند. نقش محقق، روشی است که فرد در عمل، در ایفای یک نقش معین به کار می برد. مسلم است که هیچکس در غالب نثشهای محول خود باقی نمی ماند، بلکه بین نقشی که به او محول می شود و نقشی که در عمل ایفا می کند، مغایرتهایی به دلایل زیر به وجود می آید: 1) عدم شناخت صحیح فرد از آنچه ایفای یک نقش اقتضا می کند؛ 2) تمایل فرد به عدم انطباق نقش خود با الزامات و انتظارات دیگران؛ 3) ناتوانی فرد در ایفای صحیح یک نقش. (بروس کوئن، صفحه 86)
نقش محول- نقش محول نقشی است که از طرف جامعه به فرد واگذار و محول می شود. به عبارت دیگر نقش محول یا نقش مقرر شده نقشی است که بر اساس هنجارهای اجتماعی موجود در یک جامعه به فرد واگذار می شود و دیگر افراد از او انتظار اجرای آن نقش را دارند. مانند، نقش معلم که تدریس است و بر اساس مقررات خاصی صورت می گیرد.
نقش محقق- نقشی را که جامعه به فرد تفویض می کند و بر عهده او می گذارد. یکسان نمی ماند بلکه هر فرد بر اساس ذوق و سلیقه خود در آن نقش دخل و تصرف می کند، بنا به میل و خواست خود در آن تغییراتی ایجاد می کند و آن را انجام می دهد.چنین نقشی را نقش محقق می گویند. (دکتر منصور وثوقی، علی اکبر نیک خلق، ص 216)
نقش محول- نقشی است که از طرف جامعه و براساس هنجارهای اجتماعی موجود به فرد واگذار و محول می شود و فرد ناگزیر از آن است. یعنی خواه از راه طبیعت و خواه از سوی جامعه بر فرد تحمیل شده باشد و فر نمی تواند در آن تغییری پدی آورد و یا آن را انتخاب کند. مانند: زن، یا مرد بودن، پسر یا دختر، پدر یا مادر، عمه یا خاله و امثالهم که همگی نقشهای محول هستند.
نقش محقق یا اکتسابی- نقشی است که جامعه به فرد تفویض می کند و برعهده او می گذارد. می توان آن را انتخاب، کسب کرد و یا حتی به چنگ آورد. مانند شغل: معلمی، مهندسی، پزشکی، کارگری یا تجارت و... البته منظور این نیست که ما آزادی کامل داریم که هر شغلی را که بخواهیم بتوانیم برگزینیم. بلکه مقصود این است که رویهم رفته در یک مورد، یعنی «زن» یا «مرد» بودن نقش ما، نقش تحمیلی است در حالی که شغل را خود انتخاب کرده ایم خواه با آزادی کامل و خواه با توجه به وضعیتی که در آن قرار داشته ایم. اما باید دانست که امکانات همه اعضای جامعه، برای اجرای نقشهای محقق خود، برابر نیستند و در هر جامعه ای نقشهای اجتماعی موافق موازین معین، بین اعضای جامعه تقسیم می شوند. قدیمترین موازین در این باره سن و جنسیت است ولی وضع اجتماعی شخص بیش از سن و جنس در این مورد اهمیت دارد. (دکتر امان اله قرائی مقدم، ص 268)
تعدد و تعارض نقش ها
فردی را در نظر بگیرید که با یک یا چند نقش که مستلزم انجام رفتار های متناقض یا متعارض است، سر و کار دارد. چنین حالتی را تعارض نقش می گویند. در جامعه های جدید صنعتی که عضویت در گروههای متعدد از ویژیگیهای آن است، از بیشتر افردا انتظار می رود که به الزامات بیش از یک نقش پاسخ گویند و پیش می آید که برای انجام چنین نقشهایی که با هم در تعارضند، فرد دچار اختلال فکری و بی نظمی می شود. حتی در مورد یک نقش نیز ممکن است فرد دچار تعارض شود. (بروس کوئن، صفحه 89)