راهبردهای توسعه پایدار در بخش آموزش و پرورش و آموزش عالی
آموزش و پرورش و آموزش عالی در ایران
در برنامه‌های توسعه کشور ما نیروی انسانی جایگاهی ویژه و نقشی محوری دارد و سهمی به‌سزا در توسعه پایدار ایفا می‌کند. آموزش و پرورش متولیان اصلی تربیت نیروی انسانی متخصص و کارآمد در میان سایر بخش‌ها، موقعیتی خاص و مأموریتی ویژه در برنامه‌های بلندمدت توسعه دارند. از این رو، تدوین و تنظیم برنامه‌های پنج‌ساله در این دو بخش از حساسیت بالایی برخوردار است. مجموعه حاضر سند ملی توسعه آموزش و پروش و همچنین آموزش عالی نام دارد و در تهیه آن، چشم‌انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام، قانون برنامه چهارم و قانون اهداف وظایف و تشکیلات وزارت آموزش و پرورش و همچنین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به عنوان مهمترین اسناد فرابخشی برای تعیین سیاست‌ها و تشخیص اولویت‌ها مورد توجه قرار گرفته است.
در این بررسی به تعداد دانش‌آموزان و همچنین تعداد دانشجویان در پایان برنامه سوم توسعه و وظایف و تکالیف برنامه چهارم، تهدیدها و محدودیت‌های آن اشاره شده است.
تعداد دانش‌آموزان در پایان برنامه سوم توسعه
پیش‌بینی عملکرد سال تحصیلی 84-83 که شامل نوآموزان دوره آمادگی یک‌ساله، دانش‌آموزان ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش‌دانشگاهی، استثنایی و نظیر آن در جدول زیر آمده است.
بخش دولتی دانشگاه‌ها و مؤسسات زیر را شامل میشود:
دانشگاه‌های دولتی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
دانشگاه پیام نور
دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی عالی وابسته به دستگاه‌های اجرایی
دانشگاه‌های جامع علمی کاربردی
بخش غیردولتی دانشگاه‌ها و مؤسسات زیر را شامل میشود:
دانشگاه آزاد اسلامی
دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی
مراکز آموزشی علمی کاربردی
مؤسسه‌های آموزش عالی آزاد
اهداف آرمانی آموزش و پرورش و آموزش عالی در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور
الف) اهداف آرمانی آموزش و پرورش کشور
اهداف و جهت‌گیری‌های اساسی بخش آموزش و پرورش از چهار محور تشکیل شده است که عبارتند از:
عدالت (فرصتهای برابر یادگیری و دسترسی به آموزش و پرورش برای همه)
کیفیت
تقویت هویت دینی و ملی دانش‌آموزان
مشارکت بخش‌های غیردولتی در امر آموزش و پرورش
ب) اهداف آرمانی آموزش عالی کشور
اهداف آرمانی عبارتند از:
هدف اول دستیابی به جامعه برخوردار از ویژگی دانش پیشرفته و توانا در تولید علم و فناوری با اهداف کیفی زیر:
کارآمد کردن نظام آموزش عالی کشور
توسعه منابع انسانی مورد نیاز در جهت تحقق اهداف چشم‌انداز
توسعه دسترسی به آموزشی عالی
کارآمد کردن نظام حمایت مالی از دانشگاهیان مبتنی بر دیدگاه عدالت اجتماعی
هدف دوم دستیابی به جایگاه اول علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی با اهداف کیفی زیر:
حمایت ویژه از آموزش‌های مرتبط با فناوری‌های نو و پیشرفته
حمایت از استعدادهای فنی پژوهشی و تقویت روحیه کار و ابتکار و کارآفرینی
تقویت نهضت نرم‌افزاری و توسعه مرزهای دانش
هدف سوم دستیابی به جامعه توسعه‌یافته متکی بر اصول اخلاقی، ارزش‌های اسلامی و هویت ملی با اهداف کیفی زیر:
گسترش و تعمیق معرفت دینی، روحیه خودباوری، پویایی فکری و التزام اجتماعی
ارتقای بهداشت روانی و جسمانی دانشگاهیان
سیاست های آموزش و پرورش در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور
ارتقای سطح علمی و تخصصی و افزایش انگیزه شغلی مدیران
بهبود مدیریت آموزشگاهی با رویکرد مدرسه محوری و تقویت نقش هیأت‌های امنا در اداره مدرسه
افزایش سطح علمی و انگیزه شغلی معلمان و توسعه مهارت‌های حرفه‌ای آنان
توسعه فعالیتهای پژوهشی و همکاری با دانشگاه‌ها
پژوهش‌مدار شدن تصمیم‌گیری‌های اصلی آموزش و پرورش در کلیه سطوح
برنامه‌ریزی درسی متناسب با رویکرد دانش‌آموز پژوهنده و توسعه فناوری اطلاعات
تقویت رویکرد تلفیق و توأم‌سازی فعالیتهای آموزشی و پرورشی و افزایش مهارت‌های تربیتی معلمان
ارتقای بهره‌وری منابع و افزایش سرمایه‌گذاری دولتی برای تأمین امکانات آموزشی و افزایش پوشش
توسعه مشارکت مردم و تقویت حمایت از بخش‌های غیردولتی در آموزش و پرورش
توسعه کمی و کیفی آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و ایجاد انگیزه‌های لازم برای جذب و هدایت استعدادهای مناسب و تأمین تسهیلات، ظرفیت و منابع لازم جهت ایجاد و جلب امکانات جامعه برای توسعه این قبیل آموزش‌ها
توسعه و بهبود وضعیت آموزش و پرورش عمومی و دوره پیش دبستانی بر اساس سند برنامه ملی آموزش برای همه
توسعه تربیت بدنی و ورزش و ارتقای سطح سلامت جسمی و روانی دانش‌آموزان با اولویت دختران و منابع انسانی
توسعه و بهبود فضاهای آموزشی، پرورشی و آموزشی
منعطف ساختن ساعات در برنامه‌های درسی برای ایجاد زمینه جهت تقویت و توسعه تربیت بدنی، مهارت‌های زندگی و برنامه‌های فرهنگی و هنری
تهدیدها، محدودیت‌های توسعه بخش آموزش و پرورش
الف) تهدیدها
جهانی شدن و تأثیر آن در تربیت بدنی و هویت ملی و نقش خانواده و پیدایش نیازهای مهارتی جدید شغلی و شهروندی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات
تولید فزاینده و خیره‌کننده علم در دنیا، کهنه شدن سریع دانش و عدم تغییر در محتوای آموزش و توانمندی معلمان متناسب با این تحولات
گسترش امکانات ارتباطی در جامعه و تأثیرپذیری نامطلوب
عدم نگرش سرمایه‌ای به آموزش منابع انسانی و آموزش و پرورش از طرف سازمانها و مراجع سیاستگذار کشور و مبادی توزیع و تخصیص منابع
عدم گسترش دامنه آموختن به حیطه‌های آموزش برای زیستن و آموزش برای همزیستی با دیگران
مشارکتی بودن ماهیت تعلیم و تربیت و فقدان نظام برنامه‌ریزی متناسب این ویژگی
عدم انعطاف در نظام برنامه‌ریزی آموزشی و درسی از جهت تأمین آموزش با کیفیت با تکیه بر نیازهای آینده و تفاوت‌های فردی، فرهنگی، منطقه‌ای و جنسیتی
کاهش تدریجی انگیزه ادامه تحصیل در دروه‌های بالاتر به‌ویژه در میان پسران به سبب شرایط اقتصادی خاص در جامعه
تأثیر منفی شیوه گزینش دانشجو در دانشگاه‌ها بر فرایند تعلیم و تربیت در آموزش و پرورش
عدم تناسب مهارت‌های حرفه‌ای و سطح تحصیلات معلمان با نیازهای شغلی آنان
کاهش انگیزه لازم در معلمان برای خدمت مورد انتظار
ب) محدودیت‌ها
تأثیرپذیری آموزش و پرورش از قوانین، مصوبات و مقررات عمومی و عدم برخورداری از اختیارات کافی و مورد نیاز
عدم تناسب ساختار بخش با اندازه آن، تمرکز بیش از حد در تصمیم‌گیری و فقدان اختیار کافی مدیران واحدهای آموزشی
فقدان و یا ضعف آمایش سرزمین در الگوی توسعه کشور
عدم نگرش نظام‌مند به منابع انسانی آموزش و پرورش به عنوان اصلی‌ترین زیرساخت توسعه کشور
عدم توجه و همراهی لازم از سوی مراجع سیاستگذاری و تصمیم‌گیری در زمینه رفع مشکلات معیشتی و رفاهی فرهنگیان
محدودیت منابع برای پاسخگویی به تقاضای اجتماعی به آموزش و پرورش با کیفیت مورد نظر
نبود ظرفیت‌های کافی در بخش غیردولتی برای توسعه روش‌های مشارکتی
نابرابری در دستیابی به فرصتهای آموزشی
عدم توجه لازم به دوره آمادگی به عنوان پایه و اساس آموزش در دوره‌های بالاتر
تأثیر فعل و انفعالات جمعیت دانش‌آموزی بر نیاز به سایر عوامل آموزشی و عدم تناسب منابع و امکانات موجود با این تغییرات
فرصتها و قابلیت‌های توسعه بخش آموزش و پرورش
الف) فرصتها
توجه به جنبه‌های علمی و پژوهشی و گرایش به مدیریت علمی در آموزش و پرورش
رشد سازمانها و نهادهای غیردولتی (NGOها) و اقبال و حساسیت عامه مردم برای تعلیم و تربیت شایسته و بهینه فرزندان خود و پیشگامی آنان در کارهای خیر و اقدامات عام‌المنفعه
خروج (بازنشستگی) قابل ملاحظه نیروی انسانی رسمی و پیمانی و امکان جایگزینی با نیروهای توانمندتر
کاهش نوسانات تند و شدید در آمار لازم‌التعلیمان و جمعیت دانش‌آموزی
توسعه تشکل‌های صنفی و انجمن‌های علمی معلمان و امکان بهره‌گیری مطلوب و مناسب از این ظرفیت‌ها برای آموزش و پرورش
ب) قابلیتها
پوشش تحصیلی نسبتاً کامل دوره ابتدایی
توسعه سوادآموزی و کاهش جمعیت بی‌سواد کشور
امکان فرهنگ‌سازی و تحقق اهداف و برنامه‌های فرهنگی از طریق آموزش و پرورش به عنوان گسترده‌ترین و مؤثرترین بستر ارتباطی با خانواده‌ها و نهادهای اجتماعی
دسترسی به فناوری نسبتاً مناسب برای مبادله اطلاعات در فرایند آموزش
برخورداری آموزش و پرورش از صدها مرکز آموزش عالی مصوب و دانشکده‌ها و دانشگاه مستقل قابل بهره‌برداری در زمینه ارتقای علمی منابع انسانی
برخورداری آموزش و پرورش از نیروی انسانی با میانگین سطح تحصیلات نسبتاً مطلوب و واجد انگیزه برای ادامه تحصیل و ارتقای سطح تحصیلات
محدودیت‌ها و تنگناهای توسعه بخش آموزش عالی
الف) محدودیت‌ها و تنگناها
ناکافی بودن سهم آموزش عالی از اعتبارات عمومی
کافی نبودن امکانات نظام آموزش عالی برای حفظ و جذب نخبگان
ناکافی بودن سرانه فضا، امکانات و منابع اطلاعات در دانشگاه‌ها
کمبود اعضای هیأت علمی و الزام اشتغال بیش از حد آنان به تدریس
نبود سازوکار مؤثر برای آموزش مداوم اعضای هیأت علمی
نبود نظام جامع نظارت، ارزیابی و اعتبارگذاری در عرصه آموزش عالی
کافی نبودن پویایی در نظام آموزش عالی برای پاسخگویی متناسب به نیازهای جامعه
کم‌توجهی به پرورش مهارت‌ها، کارآفرینی، خلاقیت و نوآوری در نظام آموزشی
کافی نبودن ارتباطات دانشگاه‌ها با مؤسسه‌های تحقیقاتی
ناکافی بودن پژوهش‌های مربوط به برنامه‌ریزی آموزشی کشور
ناکافی بودن تسهیلات اعطایی برای توسعه آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی
نارسایی قوانین و مقررات مرتبط با نظام آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی
ناکافی بودن حمایت‌های مالی دولت و نامشخص بودن جایگاه آموزش‌های علمی کاربردی
ناکافی بودن مدرس و منابع ویژه نظام آموزشی علمی کاربردی
فقدان جهت‌گیری‌های مرتبط با آمایش سرزمین در برنامه‌ریزی‌های توسعه آموزش عالی
فقدان زیرساخت‌های اطلاع‌رسانی و فناوری‌های نوین در شیوه‌های آموزشی (مانند آموزش الکترونیکی)
ناکافی بودن نگرش مردم نسبت به مشارکت در آموزش عالی
ضعف سیاست‌های کلان و الگوهای رفتار فرهنگی در سطح کشور
ناچیز بودن سرانه فعالیتهای فرهنگی دانشجویی
روشن نبودن مفهوم فعالیتهای فرهنگی در دانشگاه‌ها
امکانات و قابلیت های توسعه آموزش عالی
سلامت فضای فرهنگی نظام آموزش عالی و گرایش عمومی به سوی توسعه فرهنگ و معنویت
وجود دانش‌آموختگان توانمند و علاقه‌مند به آموزش و پژوهش در داخل و خارج کشور
وجود داوطلبان باهوش، مستعد، دارای خلاقیت و نوآوری
اقبال جامعه زنان کشور به آموزش عالی
وجود زمینه مساعد فرهنگی برای افزایش حمایت‌های مردمی از توسعه آموزش عالی
امکان سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی در توسعه آموزش عالی
امکان بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و سایر فناوری‌های نو برای توسعه آموزش عالی
وجود شیوه‌های متنوع برای دسترسی به آموزش عالی
عرضه گسترده و توسعه دانش در کشور
توزیع امکانات آموزش عالی در سراسر کشور
وجود فرصت و قابلیت ارائه و صدور خدمات آموزش عالی به متقاضیان خارج از کشور
روند رو به رشد حضور دانشگاهیان در مجامع علمی و بین‌المللی
امکان ارائه آموزش مداوم برای دانش‌افزایی جامعه علمی کشور (دوره‌های مکمل و کوتاه‌مدت)
شکل‌گیری و فعالیت قطب‌های علمی در رشته‌های مختلف
دیدگاه حمایتی سازمانهای جهانی مانند یونسکو از توسعه آموزش عالی
چالش‌های پیش روی توسعه آموزش عالی
پاسخگویی به تقاضای اجتماعی فزاینده برای ورود به دوره‌های آموزش عالی
لزوم تغییر نگرش مسئولان به آموزش عالی از یک بخش خدماتی به یک بخش زیربنایی و سرمایه‌ای
لزوم بازتعریف نقش و کارکرد آموزش عالی در عصر اطلاعات
تأثیرپذیری دانشگاه از بحران‌های جامعه و ضعف نقش تأثیرگذاری دانشگاه بر جامعه
ضرورت اصلاح فرایند پذیرش دانشجو در نظام آموزش عالی کشور
لزوم حفظ و ارتقای کیفیت در عین افزایش کمیت در آموزش عالی
ضرورت تربیت نیروی انسانی دانش‌مدار و مهارت‌یافته منطبق با نیازهای فناوری‌های جدید و نهضت نرم‌افزاری
کم‌توجهی به یافته‌های تحقیقات به‌ویژه تحقیقات علوم انسانی
کافی نبودن تعامل دانشگاه‌ها با سایر نهادهای اجتماعی
کمبود فرصتهای شغلی مناسب برای جذب دانش‌آموختگان دانشگاهی
خروج هدایت‌نشده جوانان ایرانی از کشور برای تحصیل و بروز گسیختگی فرهنگی
مقابله با جذب برنامه‌ریزی‌شده استعدادهای کشور در کشورهای حوزه خلیج فارس
توجه به پدیده جهانی شدن و عوارض ناشی از آن در عرصه فرهنگی
وضعیت بخش آموزش عالی در سند چشم‌انداز، سیاست‌های کلی و مضامین دوازده‌گانه برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور