چکیده :
فرآیند یاددهی و یادگیری ناگهان اتفاق نمی‌افتد بلکه حاصل طراحی و سازماندهی دقیق و متنوعی می‌باشد. همه افراد از نظر یادگیری یکسان نمی‌باشند بلکه باهم متفاوتند در بعضی از آنها یادگیری از طریق چشم، در بعضی از طریق گوش در بعضی از طریق لامسه و ... انجام می‌شود پس افراد در یادگیری باهم متفاوت می‌باشند در نتیجه روشهای ارزشیابی باید متنوع و متفاوت باشد و با توجه به تفاوتهای فردی دانش‌آموزان استفاده شود چون نظام ارزشیابی تحصیلی یکی از مؤلفه‌های اساسی نظام آموزشی و رشته پیوند بین دو مولفه یادگیری و یاددهی است. این گونه تصور می‌شد که ارزشیابی تحصیلی یکی از عوامل موثر در بهبود کیفیت این دو مؤلفه است. پژوهشها هم نشان از وجود چنین تاثیری داشت.
مقدمه :
شاید به جرأت بتوان گفت که اساسی‌ترین بخش هر برنامه‌ای ارزشیابی است زیرا تنها به کمک آن می‌توان کاستی‌های یک برنامه را یافت و برای رفع آنها اقدام کرد. فصلنامه مدیریت 77 شماره 17
در عصری که نقش معلم از انتقال دهنده به تسهیل کردن و روشنگری تغییر یافته و فراگیر، جستجوگر، سازنده، خود رهبر، خلاق و تصمیم گیرنده است، فعالیتهای معمولی به صورت تیمی و گروهی انجام گرفته و جامعه از دانش‌آموز انتظار کسب مهارتهای اجتماعی و ارتباطی و دارای منش و شخصیت عالی طلب میکند. در نظام تعلیم تربیت پویا باید رویکردهای جدید را در ارزشیابی معرفی و با روی آوردن به آموزش معتبر، ارزشیابی معتبر را ترویج کرد. در شرایط کنونی در جهان گروه‌ها، بخشها و انجمنهای متفاوتی درصدد اصلاح این نظام برآمده و توجه خاصی به ارزشیابی رشددهنده و مستمر نموده‌اند. تاریخچه تعلیم و تربیت تطبیقی نشان می‌دهد که تحول بسیاری از کشورها از نظام ارزشیابی آغاز و به دیگر مؤلفه‌ها سرایت کرده است، بعنوان معلم باید عمیقاً باور داشته باشیم که هر دانش‌آموز قابلیت رشد و یادگیری را دارد به شرط آن که ابزار سنتی را که بدون توجه به تفاوتهای فردی، به دنبال یافتن نقطه ضعف‌هاست، رها کنیم و ابزاری بسازیم که توانایی‌های او را شناسایی کند و به دانش‌آموز اعتماد به نفس بخشد.
تعریف ارزشیابی
برای بررسی و شناخت هر موضوعی از علوم و معارف بشری ضروری است که ابتدا با تعریف آن آشنا شویم : اصطلاح ارزشیابی به طور ساده تعیین ارزش برای هر چیزی یادآوری ارزشی کرده گفته می‌شود با این حال تعریف جامع از ارزشیابی می‌توان گفت: ارزشیابی به یک فرآیند نظامدار برای جمع‌آوری تحلیل و تفسیر اطلاعات گفته می‌شود به این منظور که تعیین شود آیا هدفهای مورد نظر تحقق یافته‌اند یا در حال تحقیق یافتن هستند و به چه میزانی یکی از ویژگیهای معلم ارزشیابی تعیین کیفیت است. در فرآیند ارزشیابی داوری ارزشی با توجه به کیفیت به عمل می‌آید. نیتکو کیفیت را در ارزشیابی پیشرفت تحصیلی به عنوان دانش، مهارتها، و تواناییهایی که از دانش‌آموزان پس از آموزش انتظار می‌رود تعریف کرده است. ارزشیابی آموزشی دکتر سیف 36-35
در یک تعریف یک ارزشیابی سنجش شایستگی مطرح شده است. در تعریف دیگر ارزشیابی جمع‌آوری و کاربرد اطلاعات به منظور تصمیم‌گیری درباره برنامه و در تعریف جامع‌تری فرآیند جمع‌آوری و تغییر نظامدار شواهدی که در نهایت به قضاوت ارزشی با چشمداشت به اقدامی معین می‌انجامد معرفی شده است.
قابلجو ارزشیابی را جمع‌آوری اطلاعات و دسته‌بندی آنها براساس اهداف تعیین شده از قبل تعریف میکند.
واتسون می‌گوید که هدف از ارزشیابی تشخیص مشکل، ارزشیابی ضعف و قوت مهارتهای دانش‌آموزان و نهایتاً بهبود برنامه است.
گروهی از دانشمندان عقیده دارند ارزشیابی عبارت است از بررسی مهارتها و عملکرد دانش‌آموزان به طور مداوم به منظور شناخت نقاط قوت و ضعف آنان و ایجاد انگیزه مناسب برای بالا بردن سطح آموزش در آموزشگاه برای رسیدن به هدف نهایی. فصلنامه مدیریت ص 19 شماره 77- 17
عوامل موثر در انتخاب روشهای ارزشیابی مطلوب
در یک نظام آموزشی منسجم، ارزشیابی آموزشی یکی از مهمترین مراحل فرآیندهای برنامه‌ریزی آموزشی با آن آمیخته است در نتیجه می‌توان گفت که ارزشیابی آموزشی و جریان یاددهی یادگیری وحدت هویت دارند.
بی‌تردید، نگرفتن شیوه‌های مطلوب و موثر ارزشیابی به شکست در درس و امتحان منجر می‌گردد و باعث می‌شود عده‌‌ی زیادی از دانش‌آموزان مدرسه را رها کنند و علاوه بر تحمل خسارت‌های مالی در جرگه افراد کم سواد جامعه درآیند.
در اینحا سخن بر سر آن است که چگونه از یافته‌ها و دست آوردهای علوم تربیتی به خصوص سنجش و اندازه‌گیری پیشرفت تحصیلی حداکثر بهره را ببریم. مهمترین موضوعی که در این تحقیق مورد بررسی قرار خواهد گرفت، توجه به شیوه‌های مطلوب ارزشیابی با تأکید در بازخورد در ارزشیابی تحصیلی و همچنین مشکلات ارزشیابی مطلوب در آموزشگاهها می‌باشد. زیرا در برنامه‌های فعلی ارزشیابی چنان که باید به موضوع بازخورد توجه نمی‌شود و این خود باعث ناقص ماندن مراحل برنامه‌ریزی و در نتیجه نقص فرآیند یاددهی، یادگیری می‌شود. چنانچه مشهود است، اکثر معلمان امتحان را آخرین مرحله آموزش می‌دانند و کمتر به تجزیه و تحلیل نتایج امتحان و استفاده از نتایج می‌پردازند تا یادگیری به صورت موثرتری صورت گیرد.
لزوم تغییر در نحوه‌ی ارزشیابی :
اخذ نمره‌هایی بالا با توجه به شیوه‌های سنتی ارزشیابی تحصیلی تنها معیار موفقیت و شایستگی فراگیرندگان در کلاسهای درسی می‌باشد برای اندازه‌گیری باید اهداف شیوه‌های سنتی را نیز تغییر دهیم و بخشی از آنها را براساس تغییر رفتار و عملکرد دانش‌آموز قرار دهیم. برای مثال، درس تعلیمات دینی را به دو بخش نظری، و عملی تقسیم کنیم و عملکرد صادقانه دانش‌آموز را بخش مهمی از ارزشیابی تحصیلی مورد توجه قرار دهیم. خوشبختانه این مشکل در مورد بعضی از درسها مثل علوم تجربی و تعلیمات دینی تا اندازه‌ای رفع شده است. در آموزش به روش نوین نیاز به آموزش‌های انفرادی و در نتیجه ارزشیابی انفرادی پیش خواهد آمد. معلم نقش تسهیل کننده یادگیری را به عهده خواهد داشت و نوعی ارتباط شبکه‌ای جایگزین ارتباطات یک طرفه نظام سنتی آموزش می‌گردد. هم چنان که ((چارز دیگلوت)) متخصص در امور تعلیم و تربیت، عقیده دارد : ((تغییرات اجتماعی آن چنان سریع پیش می‌تازد که بزودی نظام‌های آموزش و پرروش جاری را منسوخ خواهد کرد.
((ژاک ملک)) از برنامه‌ریزان توسعه آموزش و پرورش در یونسکو و مؤلف اثر سرمایه‌گذاری برای آینده آ پ بر تغییر در شیوه‌های ارزشیابی همراه با تغییر برنامه‌های آموزشی تأکید میکند. طبق تحقیقات او در چند کشور و مصاحبه با چند وزیر آ پ، چنان چه ارزشیابی متناسب با موفقیت و اطلاعات محلی کودکان باشد آنان نمره‌های بالاتری کسب خواهند نمود.
الگوهای ارزشیابی و اهمیت بازخورد در امتحانات
هم چنانکه «تایلر» در الگوی ارزشیابی خود از برنامه‌های درسی بیان داشته است براساس ارزشیابی نقایص و نارسایی‌های برنامه درسی مشخص می‌گردد. نظریات و راههای اصلاحی پیشنهاد می‌شود و مجدداً طرح‌ریزی، تنظیم و سنجش برنامه صورت می‌گیرد و در چنین دوره تسلسلی برنامه درسی و آموزش به طور مداوم در ظرف سالها اصلاح و بهبود می‌یابد.
تایلر در الگوی ارزشیابی خود به این نکته اشاره کرده است که امکان دارد در زمان کوتاهی پس از برنامه ارزشیابی، آموخته‌های دانش‌آموزان به دست فراموشی سپرده شود. بنابراین برای این که بتوانیم دوام دانسته‌های دانش‌آموزان را اندازه‌گیری کنیم، لازم است در مرحله زمان دیگری نیز به ارزشیابی اقدام کنیم و از مؤثر بودن اطلاعات فارغ‌التحصیلان خود مطمئن شویم.
در الگوی ارزشیابی سیلور و الکساندر نیز قدم اساسی در تعیین اعتبار هدف‌ها، استفاده از نتایج ارزشیابی تعیین شده است که از تجزیه و تحلیل یافته‌های حاصل از ارزشیابی می‌توان به منظور تعیین میزان مطابقت یا عدم مطابقت بازده با هدفهای تعیین شده استفاده کرد. علاوه بر متخصصان تعلیم و تربیت، که به عنصر بازخورد به مثابه بخش مهمی از مراحل ارزشیابی توجه کرده‌اند، روان‌شناسان شناخت‌گرا نیز در مراحل تدریس به این مرحله توجه بسیار داشته‌اند. به طوریکه «گانیه» بازخورد را آخرین مرحله از مراحل تدریس می‌داند و عقیده دارد که بازخورد عامل مهمی در اصلاح و تقویت یک سیستم است. بدین معنی که عامل بازخورد از چگونگی عملکرد سیستم خبر می‌دهد. اگر عملکرد سیستم با اهداف آن هماهنگی داشته باشد باز خورد به وجود آمده را «باز خورد مثبت» و اگر با اهداف آن فاصله داشته باشد «باز خورد منفی» می‌گویند که از متلاشی شدن آن سیستم جلوگیری میکند. زیرا بازخورد، اطلاع از نتیجه عمل و تلاش در اصلاح آن است. در بسیاری از موارد مشاهده شده است که فراگیران در درستی یا نادرستی عملکرد خود شک و تردید دارند و نیاز به بازخورد احساس می‌شود.
لزوم آموزش شیوه‌های ارزشیابی مطلوب
همه ما بر این باوریم که برای امتحان نیاز به شایستگی خاصی دارد که خود نیاز به آموزش، مطالعه روشهای مربوط به سنجش و اندازه‌گیری پیشرفت تحصیلی را ضروری می‌سازد در نتیجه معلمان ما نیاز به آموزش در مورد ارزشیابی مطلوب را دارند که می‌توان از طریق برگزاری کلاسهای آموزش ضمن خدمت این شیوه‌های مطلوب را به آنان آموزش داد.
یکی دیگر از مهمترین نقاط ضعف شیوه‌های ارزشیابی این است که معلمان معمولاً به ارزشیابی تراکمی یا پایانی اهمیت زیادی می‌دهند. حال آن که در نوع دیگر ارزشیابی، شامل ارزشیابی تشخیصی یا ورودی و نیز ارزشیابی تکوینی یا مرحله‌ای فراموش شده است که از سویی باعث اضطراب و مشکلات امتحانات پایانی خواهد شد و از سویی دیگر به جای تلاش مستمر برای یادگیری باعث پدیده منفی دیگری به نام «شب امتحان درس خواندن» می‌گردد.
آموزش و یادگیری در حقیقت نوعی ساختن بنا روی بناهای قبلی است. هرگاه معلم بخواهد درس جدیدی را آموزش دهد باید از آموخته‌های قبلی دانش‌آموزان باخبر باشد و به تکمیل و ترمیم آموخته‌های قبلی بپردازد و کار خود را شروع کند. شروع کردن آموزش بدون ارزشیابی تشخیصی مثل این است که در مکان ناشناخته و تاریک وارد شویم بدون آنکه چراغی به همراه داشته باشیم. بنابراین کشف میزان آمادگی یادگیرندگان برای شروع بحث جدید و درس تازه هدف اصلی ارزشیابی است. یا اینکه این نوع ارزشیابی در جای خود اهمیت ویژه ای دارد. آنچه با توجه به عنصر باز خورد اهمیت می‌یابد ارزشیابی مستمر است. این نوع ارزشیابی به دانش‌آموز فرصت می‌دهد در طول یادگیری از وضع خود آگاه شود و در نتیجه به او فرصت می‌دهد تا کمبودهای خود را جبران کند.
و معلم نیز از میزان تحقق یادگیری، کیفیت یادگیری و چگونگی تدریس خود آگاه می‌شود و پی به نقاط قوت و ضعف خود می‌برد. در واقع ارزشیابی مستمر همراهی قدم به قدم یادگیری است که نارسایی کشف و اصلاح می‌شود و فراگیر به طور مستمر به درس خواندن می‌پردازد و شب امتحانی نمی‌شود و از انباشته شدن مطالب درسی جلوگیری میکند و دانش‌آموز همواره در تلاش و کوشش برای درک مفاهیم درسی می‌باشد.
روشهای ارزشیابی نوین
بدیهی است هر آموزشی به ارزشیابی نیاز دارد تا معلوم شود آیا فرایند یاددهی و یادگیری به خوبی اتفاق افتاده است یا نه؟ ارزشیابی می‌تواند به چند صورت انجام گیرد :
1 امتحانک یا آزمون :
معلم پس از تدریس هر درس در پایان جلسه یا در آغاز جلسه بعد یکی دو سؤال به طور کتبی در کلاس عنوان میکند. سپس از یکی دو نفر از دانش‌آموزان هم برای تصحیح اوراق کمک می‌گیرد. می‌توان این گونه آزمون را پایان هر هفته یا 2 هفته یک بار، با تعداد بیشتری سؤال انجام داد.
2 پوشه کار :
پوشه کار ابزاری است که مجموعه‌ای از نمونه آثار و محصولات فعالیتهای مختلف دانش‌آموز، در آن به شکل مدونی گردآوری می‌شود که قابل ارزشیابی باشد. موادی که در پوشه کار نگهداری می‌شوند، می‌تواند شامل موارد زیر باشد.