رشد و توسعه صنایع, کارخانه ها و واحدهای تجاری همگام با ایجاد و تکامل نهادهای اجتماعی, تحول در نقش اطلاعات, تحول در تشکیلات دولتی و سرانجام, تحول در اخلاق, به تدریج تعهدات و الزاماتی را به عهده واحدهای تجاری گذاشته که پیش از این تحولات چنین تعهداتی به این شدت رسمی و قانونمند نشده بود. یکی از پیامدهای این رشد و توسعه صنعتی, ظهور پیوند اقتصاد با اهلاق و سیاست و تاثیر متقابل مسائل اقتصادی و اخلاقی و ارزشهای اجتماعی بر یکدیگر است. بدین ترتیب, مدیریت واحدهای تجاری دیگر صرفاً افزایش سودآوری یا تولید کالا را تنها هدف خویش ندانسته بلکه موضوعاتی دیگر همچون پرداخت حقوق عادلانه به کارگران, رعایت کیفیت و بهای تولیدات, آلودگی محیط زیست و سایر مسائل اخلاقی, سیاسی , نژادی و اجتماعی را نیز باید رعایت کنند. بنابراین واحدهای تجاری بجای داشتن عملکرد صرفاً اقتصادی, به صورت نهادهایی چند منظوره در آمده اند.
از دیگر سو تحت تأثیر این تحولات, چگونگی ارزیابی عملکرد و معیارهای آن دگرگون شده, از چارچوب تنگ و محدود اقتصادی فراتر رفته, معیارهای عملکرد اجتماعی که مبنای ارزیابی عواقب و تاثیرات اجتماعی فعالیتهای واحدهای تجاری است, پدیدار شده است.
حسابداری اجتماعی سعی دارد تا این تأثیرات متقابل عملکرد واحدهای تجاری و جامعه پیرامونش را شناسایی و برای تصمیم گیری صحیحتر استفاده کنندگان از صورتهای مالی گزارش کند. در این مقاله سعی شده که مفاهیم و چهارچوب تئوریک حسابداری اجتماعی در قالب روش قیاسی تبیین و چگونگی و مشکلات عملی ان بیان شود. همچنین باید در نظر داشت که واحدهای تجاری با جامعه توافق و قراردادی غیر رسمی دارد و باید تعهدات ناشی از این قرارداد, شناسایی و گزارش گردد.
ایرادهای حسابداری متداول
طرفداران حسابداری اجتماعی, ایرادهایی علیه استانداردهای حسابداری درباره فراهم ساختن اطلاعات مربوز و مناسب برای تصمیم گیری مدیریت و سرمایه گذاران مطرح کرده اند. عدم شناسایی و گزارش تعهدات اجتماعی, به هزینه منظورکردن مخارج اجتماعی متحمل شده توسط واحد تجاری و تکمیل حسابگری بهتر در صورت استفاده از داراییهای بیشتری همچون منابع اجتماعی و انسانی در مدل بهره وری داده/ ستانده, از جمله این ایرادهاست.
ماهیت حسابداری اجتماعی
حسابداری مرسوم با تأکید بر اندازه گیری و گزارشگری معاملات و رویداد های اقتصادی واحدهای تجاری, معاملات اجتماعی واحدهای تجاری با اجتماع پیرامونش را نادیده می گیرد. بکارگیری و استفاده از منابع اجتماعی باعث روی دادن معاملات اجتماعی, هزینه های اجتماعی به معنی کاهش متابع اجتماعی و منافع اجتماعی به معنی افزایش و بهبود منابع اجتماعی است. هدف نهایی حسابداری اجتماعی اندازه گیری و گزارشکری این منابع, هزینه ها و منافع اجتماعی است.
تعریف حسابداری اجتماعی
حسابداری اجتماعی فرآیند گردآوری, اندازه گیری و گزارش معاملات و تاثیرات متقابل این معاملات بین واحدهای تجاری و جامعه پیرامونی اوست. حسابداری اجتماعی از طریق اندازه گیری و گزارشگری تاثیرات متقابل واحد تجاری و جامعه پیرامونی اش, ارزیابی از توان ایفاء تعهدات اجتماعی را امکانپذیر می سازد.
هدفهای حسابداری اجتماعی
قرارداد واحد تجاری و جامعه پیرامونی اش, دو کارکردمهم را برای واحدهای تجاری در پی دارد که عبارتند از:
تولید و ارائه کالاها و خدمات سودمند برای جامعه.
توزیع عادلانه امکانات اقتصادی, اجتماعی یا سیاسی بین گروه های اجتماعی که در واقع عامل پیدایش و دوام واحد تجاری هستند.
در نقش تولید و ارائه کالاها وخدمات اجتماعی, واحد تجاری کارکردی تولیدی دارد و فرض می شود که انتفاع اجتماعی حاصل از تولیدات واحد تجاری بیش از هزینه های اجتماعی آن خواهد بود. مدیریت واحدهای تجاری همزمان با تعیین آثار و نتایج سرمایه گذاریهای اقتصادی, می باید هزینه منفعت اجتماعی را نیز در نظر بگیرد و با توجه به میزان انتفاع یا زیان متحمل بر جامعه به هرگونه سرمایه گذاری اقدام کند.
وظیفه دوم واحد تجاری, کارکرد توزیعی است. در کارکرد تولیدی, به طور کلی به انتفاع یا هزینه اجتماعی معاملات اجتماعی واحدهای تجاری اشاره شد ولی در کارکرد توزیعی چگونگی توزیع این هزینه ها و منافع اجتماعی بین اقشار مختلف جامعه مطرح می شود؛ به عبارت دیگر مسأله ایناست که آیا در اثر معاملات اجتماعی واحد تجاری, همگی گروههای اجتماعی به طور عادلانه انتفاع یا هزینه را متحمل شده اند یا توزیع نا عادلانه صورت گرفته است؛ مثلاً اگر بانکی به دلیل نیاز و تقاضای مناطق پر رونق, یکی از شعبه های خود را در منطقه ای کم رونق و پر جمعیت, تعطیل و به مکانی دیگر منتقل کند بهره وری خود بانک و اقلیتی از جامعه و در مقابل, زیان رسانی برای اکثریتی از جامعه در منطقه ای دور افتاده و فقیر نشین را در پی خواهد داشت. به این ترتیب واحد تجاری باعث برهم زدن توزیع عادلانه امکانات و خدمات اجتماعی می شود.
با توجه به دو کارکرد مذکور, حسابداری اجتماعی هدفهای سه گانه ای به شرح زیر را دنبال می کند:
تعیین و اندازه گیری خالص انتفاع و مشارکت اجتماعی واحد تجاری طی دوره مالی, از طریق محاسبه هزینه ها و منافع اجتماعی واحد تجاری.
سیاستها و اقداماتی از قبیل استخدام افراد بیکار جامعه, آموزش نیروهای متخصص برای بهبود کیفیت تولیدات و تأسیس شعبه های جدید در مناطق کم رونق و فقیر نشین از جمله اقداماتی است که تاثیر مثبتی برمنافع اجتماعی دارد و باید به عنوان منافع اجتماعی شناسایی شود. به طور کلی واحد تجاری با رعایت ارزشهای اجتماعی همچون عدالت و رفاه اجتماعی در تصمیم گیری های اقتصادی باعث بهره وری جامعه خواهد شد. مسأله دوم اندازه گیری این هزینه ها و منافع است. همانطور که در علوم اجتماعی با مشکل کمی نمودن تأثیرات و پیامدهای اجتماعی رویدادهای مختلف روبرو هستیم, در حسابداری اجتماعی نیز برای اندازه گیری هزینه ها و منافع اجتماعی نیز با این مشکل روبرو هستیم. کمی نمودن اطلاعات بر مفید بودن آن می افزاید و نسبت به اطلاعاتی که صرفاً کیفی هستند بار اطلاعاتی بیشتری نیز دارد. تلاشها و تحقیقاتی برای کمی نمودن هزینه ها و منافع اجتماعی صورت گرفته و نتایجی را نیز در پی داشتهاست؛ به طور مثال برای تعیین و اندازه گیری دارایی انسانی و کمی نمودن این نوع دارایی در قالب واحد اندازه گیری پولی, مدلهای هلتس و لیکرت-هاورز و روشهای بهای تمام شده تاریخی و بهای جایگزینی قابل ذکر است, در عین حال همان گونه که با پیدا کردن صفر مطلق و قابل سنجش نمودن اطلاعات اجتماعی, تحول اساسی در علوم اجتماعی حاصل خواهد شد, حسابداری اجتماعی نیز به طور دقیقتر و قابل فهم تر منافع و هزینه های اجتماعی را شناسایی, اندازه گیری و گزارش خواهد کرد.
تعیین ارتباط استراتژی و عملیات جاری واحد تجاری با ترجیحات و معیارهای اجتماعی
از طریق بکارگیری حسابداری اجتماعی مشخص خواهد شد که واحد تجاری در انجام و ایفای تعهدات اجتماعی تا چه اندازه موفق است, و عملیات روزمره اش تا چه حد با هدفها و معیارهای از پیش تعیین شده اجتماعی واحد تجاری مطابقت دارد.
دو هدف مذکور اهدافی هستند که به تعیین و اندازه گیری تأثیرات متقابل معاملات اجتماعی واحد تجاری و جامعه و ارزیابی عملکرد اجتماعی واحد تجاری تاکید داردو هدف سوم به نحوه گزارشگری اجتماعی و تأثیر آن بر تصمیم گیریهای استفاده کنندگان, اشاره دارد.
ارائه اطلاعاتی مربوط در مورد هدفها, سیاستها و برنامه های اجتماعی واحدتجاری از نظر گزارشگری برون ساازمانی و تامین نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان, اطلاعاتی مربوط, کافی و مناسب برای کمک به ارزیابی و آگاهی از مشارکتهای اجتماعی واحد تجاری باید گزارش گردد. ارائه اطلاعاتی که این ویژگیهای کیفی را ندارد, باعث گمراهی استفاده کنندگان (ازقبیل گروههای اجتماعی) خواهد شد. اینها اطلاعاتی هستند که استفاده کنندگان را در اتخاذ تصمیمات در تخصیص صحیحتر منابع اجتماعی یاری داده و باعث جلوگیری از ابهام و سردرگمی آنها خواهد شد.
حسابداری اجتماعی با تامین هدفهای سه گانه ای که تشریح گردید, به تکمیل حسابداری مرسوم در گزارشگری و تامین اطلاعات کافی, مربوط و مناسب مورد نیاز کلیه استفاده کنندگان, کمک می کند.
مفاهیم
هدفهای حسابداری اجتماعی, چارچوب تئوریک . اساسی را فراهم کرده و در مقابل, مفاهیم, دیدگاههای عملی و کاربردی را ارائه می نماید. همان طور که اشاره شد, یکی از هدفهای حسابداری اجتماعی, تعیین و اندازه گیری منافع و هزینه های اجتماعی و نهایتاً خالص مشارکت اجتماعی واحد تجاری است. سود حسابداری فقط بخشی از این مشارکت را نشان می دهد زیرا صرفاً بر اساس معاملات بازار, اندازه گیری شده و معاملات متعدد دیگری را که به طور همزمان با معاملات اقتصادی به طور غیر رسمی بین واحد تجاری و جامعه روی داده را نادیده گرفته است. همان مثال بانک را مجدداً مرور می کنیم. براثر اقدام بانک در تعطیلی و بستن یکی از شعبه هایش در منطقه ای دور افتاده و کم رونق, بخشی از جامعه از تسهیلات بانکی که به راحتی در دسترس مردم بوده محروم شده و باعث بیکاری و کاهش فرصتهای شغلی, افزایش هزینه رفت و امد ساکنان و نیز کارمندان شعبه قبلی تا شعبه جدید بانک,کاهش ارزش املاک و واحدهای تجاری و رکود اقتصادی بیشتر آن منطقه خواهد شد.در مقابل, اگر بانک به توسعه شعبه هایش در چنین محلات و مناطقی اقدام کند, به تدریج باعث رونق گرفتن منطقه و نهایتاً افزایش سودآوری بانک و جامعه خواهد شد.
به این دلایل, حسابداری باید چنین معاملات غیر تجاری رانیز همزمان با معاملات اقتصادی شناسایی و گزارش کند. بنا بر این ضروری است مفاهیم اساسی نظیر معاملات اجتماعی, سود اجتماعی , ارکان اجتماعی و خالص داراییهای اجتماعی تعریف شود.
معاملات اجتماعی
معاملات اجتماعی, معاملات و مبادلات متقابل بین واحد تجاری و جامعه پیرامون آن است که نتیجه ای از تصمیمات و اقدامات اقتصادی واحد تجاری و جامعه پیرامون اوست. ویژگی این نوع معاملات این است که در بازرا معاملات اقتصادی نمایان نیستند . شناسایی گزارشگری معاملات اجتماعی به صورت خالص تاثیرات آن در قالب سود خالص دوره مالی, معیار نسبی برای بررسی تاثیر اجتماعی واحد تجاری است.
سود اجتماعی
سوداجتماعی خالص مشارکت و تاثیرات معاملات اجتماعی واحد تجاری با جامعه پیرامونی اش طی دوره مالی است؛ به عبارت دیگر, سود اجتماعی از مقایسه هزینه ها و منافع اجتماعی به دست میآید. در هنگام محاسبه سود اجتماعی, تطابق صحیح هزینه های اجتماعی با منافع اجتماعی باید صورت گیرد و به عنوان اساسی ترین گام, منفعت و هزینه های اجتماعی می باید توسط دانشمندان علوم اجتماعی بطور دقیق و جامع تعریف شود.
ارکان اجتماعی
ارکان اجتماعی, گروههای اجتماعی هستند که به طور غیر رسمی با واحد تجاری قرارداد تجاری منعقد کرده اند و پیامد آن تعهدات اجتماعی بر واحد تجاری است. در سیستم واحد تجاری می تواند با داشتن اطلاعات کافی در مورد منابع اجتماعی, اطلاعات لازم را برای بهای تمام شده استخدام پرسنل جدید و بودجه بندی بهای تمام شده کالاهای تولیدی در اختیار داشته و تصمیمات بهتری را اتخاذ کند.
بررسی اجرای حسابداری اجتماعی
برای بررسی نحوه اجرای حسابداری اجتماعی , باید فرآیند معاملات اجتماعی و اجزای تشکیل دهنده آن تشریح شود. اجرایحسابداری اجتماعی باید با توجه به این مبانی تشکیل دهنده و نقش و اهمیت آنها صورت گیرد.
فرآیند معاملات اجتماعی عوامل زیر را شامل می شود:
ارکان اجتماعی که در معاملات اجتماعی موثر هستند. ارکان اجتماعی شامل عامه مردم , کارکنان, سرمایه گذاران و حتی جوانان هستند.
تاثیر عملکرد واحدهای تجاری بر ارکان اجتماعی. این اثرات ممکن است به علت پیشرفت تکنولوژی تولید که ارکان اجتماعی(مصرف کنندگان) را نیز بهره مند می سازد, تولید و ارائه محصولات و خدمات عالی با حداقل قیمت باشد. بهسازی محیط زیست, کیفیت اداره منابع انسانی و ارتقای سطح معاش و رفاه اجتماعی, نمونه دیگری از تاثیر عملکرد واحد تجاری بر ارکان اجتماعی است.
در اجرای حسابداری اجتماعی و ثبت گزارشگری معاملات اجتماعی, عوامل فوق باید در نظر گرفته شوند؛ به عبارت دیگر باید بدانیم که در هر معامله ای در طرف مقابل واحد تجاری, گروههای مختلف اجتماعی هستند که باید به تفکیک, شناسایی شده و تاثیرات عملکرد واحد تجاری بر این گروههای اجتماعی به نسبت هر گروه اجتماعی شناسایی و اندازه گیری شوند. از این طریق, هزینه ها و منافع اجتماعی نیز به تفکیک تعیین و قیمت گذاری می گردند.
به منظور تشریح ارتباط بین معاملات اجتماعی و ارکان اجتماعی, چهار گروه اجتماعی و چگونگی معامله اجتماعی آنها در یک بانک ذیلاً توضیح داده می شود:
1- مشتریها:سودهای بانک معمولاً به عنوان شاخص اساسی مشارکت بانک با مشتریان بکار می رود. در عین حال که بانک می تواند از طریق اتخاذ سیاستهای دیگر نیز مشتریانش را کمک کند.
2- کارکنان: در حسابداری مرسوم, فقط هزینه های دستمزد کارکنان شناسایی و گزارش »ی شود, در حالی که وقتی بانک به ایجاد شعبه ای در منطقه ای کم رونق و فقیر نشین اقدام می کند , باعث ایجاد اشتغال بیشتر شده و به عنوان یک معامله اجتماعی باید شناسایی شود.
3-محیط پیرامونی: اقدام بانک در افتتاح شعبه ای در منطقه ای کم رونق و فقیر نشین, ممکن است باعث بهبود رفاه اقتصادی جامعه پیرامون آن شود. اقدام بانک باعث کاهش بزهکاری, افزایش سطح تحصیلات و همچنین به حل مسأله ترافیک , تراکم جمعیت و آلودگی محیط زیست کمک می کند. مساله کمی کردن و اندازه گیری اثر هر یک از این مشارکتهای بانک با جامعه خود می تواند موضوع تحقیقی جداگانه باشد.
4-گروه های اقلیت: تلاشهای کاهش تبعیضات درآمدی و کسب امتیازات شغلی از جمله برخوردهایی است که کارکنان یا مشتریان یا دیگر اقشار اجتماعی با واحد تجاری می توانند داشته باشند.
مشکلات عملی
هدفها و مفاهیم تشریح شده, چارچوب لازم برای طراحیو اجرای سیستم حسابداری اجتماعی را فراهم می کنند.در عین حال, مسائل پیچیده و مبهم در سطح کلان و خرد باید قبل از اجرای حسابداری اجتماعی حل شود.