مطالعات انجام شده در ارتباط با آسیب های اجتماعی، عوامل زیر را منشاء بسیاری از انحرافات اجتماعی قلمداد نموده اند. در این بخش هر یک از عوامل به اجمال مورد بررسی قرار می گیرد:
نابرابری های اقتصادی و اجتماعی
اختلافات طبقاتی هر جامعه، افراد را در موقعیت هایی قرار می دهند که نمی توانند نقش های اجتماعی مناسب خود را بیابند و موجب اختلاف در هنجارهای اجتماعی می شود. در نتیجه، ستیزه هنجارهای اجتماعی، تفاوت معیارها را به وجود می آورد و عدم تعهد به معیارها و تردید در اصالت آنها، عدم پایبندی به قوانین را ایجاد می کند که این به نوبه خود تضادهای اجتماعی را افزایش می دهد. درون این تضاد، کشش به سمت انحرافات اجتماعی وجود دارد.
فقر مادی خانواده
در مطالعات علمی نشان داده شده است که فقر مبنا و اساس انحرافات اجتماعی است. از آن جایی که بیشتر مجرمین، معتادین به مواد مخدر و الکل، مبتلایان به امراض روانی و اشخاصی که اقدام به خودکشی می نمایند، از طبقات پایین اجتماعی بوده اند در عصر حاضر از فقر به عنوان عامل عمده انحرافات اخلاقی یاد شده است. ارتکاب جرائم طبقات فقیر از شکافی که بین خواسته های جوانان آن طبقه با آن چه که در دسترس آنهاست، سرچشمه می گیرد. عمده ترین علت انحرافات اخلاقی طبقه فقیر نتیجه فشارهای حاصله از شکست در رسیدن به هدف های معین است.
بیکاری
بیکاری به عنوان یک مسئله اجتماعی زمینه مساعدی برای انحرافات اجتماعی است. افراد بیکار بیشترین اوقات خود را در اماکن عمومی از جمله پارک ها می گذرانند و این گونه اماکن، بهترین و مناسبت ترین مکان برای کشش به سمت انحرافات اجتماعی از جمله اعتیاد است.
رفاه اقتصادی خانواده
در خانواده هایی که رفاه و درآمد اقتصادی زیاد است، روابط انسانی بر اثر کثرت کار و یا سرگرمی ضعیف تر می گردد. ضعف روابط انسانی به نوبه خود عامل مساعدی برای کشش به سوی انحرافات اجتماعی است. امروزه والدین و فرزندان نسبت به هم احساس و عاطفه گذشته را ندارند، چون با یکدیگر تماس و ارتباط کمتری دارند و از طرف دیگر افرادی که درآمد بیشتر از حد دارند، موقعیت و زمینه مساعدتری برای تفریحات متنوع در داخل و یا خارج از کشور را دارند و بدیهی است که این قبیل امکانات برای مصرف و فروش مواد مخدر زمینه بسیار مساعدی است.
رشد صنعت و پیشرفت تکنولوژی
اگر در جامعه ای رشد صنعت به سرعت افزایش یابد و درآمد ناشی از آن صنعت به طور عادلانه توزیع نگردد، امکان وقوع سه اتفاق وجود دارد:
اولاً کارکنان برای اداره زندگی خود مجبور می شوند ساعات بیشتری را به کار مشغول شوند و این به نوبه خود موجب خستگی جسمی و روحی در افراد می شود.
اگر در آن جامعه برای تفریح و گذراندن اوقات بیکاری مردم از طرف دولت برای استفاده از اوقات فراغت، برنامه ریزی های اجتماعی نشده باشد، زمینه مساعدی برای گرایش به انحرافات اجتماعی فراهم می شود.
ثانیاً مشکل ترافیک در شهرهای بزرگ منجر به خستگی ناشی از کار در افراد شده در نتیجه والدین قدرت تربیت و سرپرستی فرزندانشان را نخواهند داشت و بی توجهی نسبت به پرورش کودکان و نوجوانان به گرایش آنان به سمت انحرافات اجتماعی از قبیل اعتیاد، سرقت و... کمک خواهد کرد.
ثالثاً رشد شهرها باعث افزایش فاصله و شکاف طبقاتی شده و این خود به خود باعث می شود برقراری ارتباط با دوستان و خویشاوندان کمتر شده و زمینه برای ایجاد انحرافات اجتماعی فراهم شود.
ستیزه والدین
اختلافات زناشویی و نزاع بین پدر و مادر باعث می شود محیط خانواده برای تربیت فرزندان، ناامن و نامناسب شود. وقتی خانواده، کانون و محیط مناسبی برای زندگی نباشد، انسان سعی می کند بیشترین اوقات خود را در خارج از خانواده بگذراند و این کار ارتباط او را با دیگرانی که چون شکارچیان ماهری به دنبال شکار می گردند، زیاد می کند و آنها پس از شناخت مشکل شخص در نقش انسانی دلسوز ظاهر شده و برای فرار از این واقعیت تلخ، فرد را به سوی اعتیاد و دیگر انحرافات اجتماعی فرا می خواند. هر چقدر ستیزه های خانوادگی بیشتر باشد، احتمال کشش به طرف انحرافات اجتماعی بیشتر است.
شیوه های تربیتی والدین
مطالعات و تحقیقات نشان می دهد که رفتارهای کودکان و نوجوانان با شیوه های تربیتی والدین رابطه مستقیم و تنگاتنگ دارد. شیوه های تربیتی والدین می بایست با سطح نیازها و خواسته های مختلف فرزندان و همچنین با متدهای تربیتی صحیح اسلامی هماهنگ باشد. چنانچه والدین از شیوه های تربیتی مبتنی بر اصول اعتقادی و مذهبی استفاده نمایند، نتیجه مطلوب در رفتار فرزندان منعکس خواهد شد.
عدم آگاهی و بینش صحیح والدین
مطالعات نشان می دهد کسانی که محروم از تحصیلات بوده و بینش صحیح نسبت به جامعه، تربیت و... نداشته باشند، امکان فریب خوردن و انعطاف پذیری آنها برای ارتکاب به کارهای انحرافی و برخلاف قانون بیشتر است. چون تخصص و آگاهی ندارند، نمی توانند از طریق عادی، زندگی خود را تأمین کنند و به همین دلیل است که جامعه شناسی یکی از راه های پیشگیری از جرائم را عدالت آموزشی می داند.
محرم وکاهش بزهکاری
با تحقیقات و پژوهش های انجام شده در جهان این مطلب اثبات شده است که گروه های مذهبی و اصولاً افراد مذهبی کم تر دچار بحران هایی چون بحران هویت می شوند و کم تر در میان ایشان بزه های اجتماعی گسترش و یا رواج می یابد. پزشکان دریافته اند که افراد مذهبی ومتدین در برابر بیماری های سخت درمان از مقاومت و امید بیش تری برخوردارند و دین و مذهب در ایجاد آرامش روحی و روانی آنان بسیار مؤثر می باشد. کاهش افسردگی و بیماری های روانی و روحی و حتی سرعت درمان بیماری های جسمی در آنان به مراتب فزون تر از افرادی است که از ایمان برخوردار نمی باشند و یا مذهبی به شمار نمی آیند. امید به زندگی در آنان بیش تر و شادتر و از نظر روانی از شخصیت سالم و از نظر اجتماعی از تعادل شخصیتی و هنجاری برخوردارند.
هم چنین تحقیقات و پژوهش های میدانی که از سوی مؤسسات و مراکز تحقیقاتی علمی صرف انجام شده نشان می دهد که در برخی از فصول بزهکاری افزایش و یا کاهش می یابد. از این رو بر تأثیر عوامل محیطی و آب و هوایی بر نوع رفتار آدمی تحقیقات علمی فراوانی انجام شده است. آنان هم چنین دریافتند که حتی زمان ها و مناسبت های مذهبی تأثیر شگفتی در نحوه برخوردهای اجتماعی افراد غیرمذهبی داشته است و حتی کسانی که غیرمذهبی به شمار می آیند در زمان های مشخصی چون ماه رمضان از رفتار متعادل تری نسبت به ماه های دیگر برخوردار بوده اند. به سخنی دیگر تحت تأثیر عموم رفتاری جامعه قرار گرفته و به نوعی هماهنگی با اکثریتی دست می یابند که پای بند به اصول مذهبی هستند. از این رو اعمال جمعی در برخی از زمان ها حتی در گروه ها و افراد غیرمذهبی نیز تأثیرگذار می باشد. این نگرش بر پایه رویکرد کارکرد گرایانه به مسایل مذهبی انجام شده و می شود و محققان و پژوهشگران از این جهت به بررسی دین و مذهب و یا ماه های مذهبی می پردازند تا نقش کارکردهای اجتماعی و روانی امری را بازشناسانند. رویکرد کارکرد گرایانه می تواند به ما این امکان و فرصت را بدهد تا افزون بر تأثیرات مستقیم به تأثیرات و بازتاب های یک عمل دینی در جامعه بپردازیم. از این رو باز خوانی ماه محرم با توجه به رویکرد کارکرد گرایانه می تواند به عنوان ابزاری مفید و سازنده و مثبت در ارتقای ضریب امنیت اجتماعی و کاهش بزهکاری کمک و یاری کند.
برای نمونه در این جا به گزارشی که روزنامه ابتکار منتشر کرده و در شبکه جهانی در دسترس همگان قرار گرفته اشاره می شود تا نقش و کارکرد محرم در افزایش ضریب امنیت اجتماعی و کاهش بزهکاری و جرم به روشنی دانسته شود.
آمارهای ارائه شده حاکی از آن است که میزان وقوع جرم و جنایت در ماه محرم 40درصد کاهش می یابد. همچنین تحقیقات در نیروی انتظامی نشان می دهد هر ساله آمار و ارقام جرایم در ماه محرم تا حد بسیاری کاهش می یابد و این امر ناشی از اثرگذاری این ماه در درون انسان ها است. یک جامعه شناس در خصوص تأثیرگذاری ایام محرم بر رفتار جوانان می گوید: قرار گرفتن انسان در زمان معنوی همچون محرم باعث می شود تا از پدیده هایی که مغایرت باارزشهای والای او دارد دوری کند و این نوع رفتار ناشی ازسرشت درونی و همچنین اعتقادات دینی و مذهبی است که در این ایام تقویت می شود.
این روان شناس می افزاید: در ایام محرم مردم تحت الشعاع محرم قرار می گیرند و همین امر عاملی می شود تا با آگاهی و شناخت تصمیم به یک بازنگری در وجود خود کنند.
وی می گوید: فضای محرم زمان مناسبی را فراهم می کند تا انسان و به خصوص جوانان تا حد امکان از گناه و اعمال خلاف دور شوند و خود را به پروردگار خود نزدیک تر کنند. وی تصریح می کند: والدین باید کودکان را با مسائل دینی و اعتقادی آشنا کنند تا در دوران نوجوانی و جوانی بدون اجبار و درخواست آنان در این مراسم شرکت کنند.
او معتقد است: ماه محرم با توجه به ویژگی های والایی که دارد می تواند در کنترل و هدایت رفتارهای انسانی تا حد بسیاری موثر واقع شود و باعث تغییرات اساسی در نگرش و نوع رفتار آدمی می گردد.
کاهش آسیب های اجتماعی در ماه محرم
این روان شناس توضیح می دهد: انسان وقتی در زمان معنوی همچون محرم قرار می گیرد به طبع از پدیده هایی که مغایرت با ارزشهای والا او دارد دوری می کند و این نوع رفتار ناشی از سرشت درونی او دارد.
وی می گوید: مشارکت و هم گرایی مردم و جوانان در ایام محرم در تکیه ها و حسینیه ها نوعی وفاق اجتماعی است که این نوع رفتار در کمتر نقاطی در جهان دیده می شود. این جامعه شناس خاطرنشان می کند: ماه محرم به تنهایی به عنوان بهترین و کامل ترین عامل کنترل آسیب های اجتماعی محسوب می شود و این از ویژگی های منحصر به فرد این ماه عزیز است که مردم به خصوص جوانان باید نهایت فرصت را از این ماه ببرند.
دادیار سابق مجتمع قضایی اطفال و دادرس محاکم عمومی تهران نیز در این باره می گوید: نرخ وقوع جرایم و بزه های اجتماعی در دو ایام ماه مبارک رمضان و ماه محرم تا حد بسیاری کاهش پیدا می کند و اکثر جوانان به دلیل اعتقادات مذهبی تمایلی برای بروز رفتارهای ناشایست و خلاف عرف جامعه در این ماه ندارند.
وی می گوید: به طور حتم ایام محرم در نوع رفتار و نگرش جوانان تا حد بسیاری تاثیر می گذارد به نحوی که این امر را می توان با توجه به کاهش پرونده ها در محاکم شاهد بود. در ایام محرم تمام فکر و ذهن قشر جوان به مسائل معنوی معطوف می شود و همین امر عاملی می شود تا این قشر از مسائل حاشیه ای که منجر به روی آوردن آنان به اعمال خلاف می شود دوری کنند.
وی در ادامه می گوید: والدین در افزایش گرایش و تمایل جوانان برای شرکت در مراسم مذهبی نقش موثری دارند و باید تا حد امکان آنان را به سوی این برنامه ها سوق دهند.
با توجه به اینکه بررسی ها نشان می دهد که درصدی از والدین جوانانی که به اعمال خلاف روی می آورند چندان به مسائل اعتقادی پایبند نیستند، بنابراین به طور حتم دوری از مسائل دینی و اعتقادی می تواند جوانان را به سمت ارتکاب اعمال خلاف سوق دهد.
وی با اشاره به تحقیقات می افزاید: تحقیقات نشان می دهد نوجوانانی که والدین آنان از اعتقادات مذهبی محکم تری برخوردار هستند در ایام مذهبی کمتر مرتکب اعمال خلاف می شوند بنابراین والدین باید به این امر توجه ویژه ای داشته باشند. آمارها حاکی از آن است که در سال 82 در حدود 35درصد پرونده ها و در سال گذشته در حدود 40درصد جرایم جوانان در ایام محرم کاهش یافته و این امر ناشی از تاثیرگذاری معنوی این ایام برروی جوانان است.
یک بازپرس دادسرای جنایی درباره تاثیر فضای این ماه بر میزان جرایم اظهار داشت: این موضوع از چند جهت قابل بررسی و بهره برداری است، اولا که آمار وارده پرونده ها در این ماه بسیار کاهش می یابد که این کاهش در تمام جرایم مشهود است و اختصاص به جرم خاصی ندارد، البته بعضی از جرایم کاهش چشمگیرتری دارند مثلا آمار جرایم مفاسد اجتماعی بیش از 50 درصد کاهش می یابد یا سرقت بسیار کمتر می شود.
وی با بیان این که کاهش آمار جرایم، قابل توجه است، این موضوع را از چند جهت قابل بررسی عنوان کرد و گفت: در وهله اول ما متوجه می شویم که در کشور ما همه افراد به اصل دین و اسلام پایبند هستند و ذات پاکی دارند و هر جا که پای مقدسات در میان باشد، کم یا زیاد در افراد تاثیر دارد.
وی اظهار داشت: ما در کشورمان جانی بالفطره نداشته و نیز جنایت های حساب شده یا برنامه ریزی شده مانند کشورهای اروپایی نداریم که به صورت مافیایی مرتکب جرم شوند و اینگونه ارتکاب جرایم درصد بسیار ناچیزی را شامل می شود.
وی افزود: در دهه اول ماه محرم آمار جرایم مجموعا کاهش می یابد و این هم باید مورد توجه ارباب جراید و مسئولان فرهنگی کشور باشد تا درخصوص این قضیه فعالیت کنند و با برنامه ریزی صحیح، سبب زنده ماندن مقدسات و مسائل معنوی شوند و آن را نهادینه کنند تا به خاطر کم بودن پرونده های وارده، نیروهای دادسرا نیز مانند بسیاری از ارگان ها تعدیل شوند.
وی معتقد است: در ماه محرم انسانها به حرمت ارزشی که این ماه دارد دور هم جمع شده اختلافات را کنار گذاشته و تصمیم به آغاز زندگی دوباره ای می گیرند.
این بازرس در پایان می افزاید: در ماه محرم جامعه و مردم تحت الشعاع عاشورا قرار می گیرد و همین امر عاملی می شود تا با آگاهی و شناخت اقدام به یک بازنگری در وجود خود کنند. در ماه محرم اکثر مردم مراقب رفتار و کردار خود هستند و سعی می کنند تا حد امکان مرتکب عمل خلافی نشوند و در واقع اکثر مردم در این ماه پلیس خود می شوند که این امر در ماه رمضان نیز مشاهده می شود.
این تحقیقات و نمونه های دیگر نشان می دهد که افزون بر عوامل اعتقادی و مذهبی که موجبات کاهش بزه و جرم می شود، زمان و نیز مکان در کاهش آن موثر است. به این معنا که مردم در مقاطع زمانی مختلف روحیه ها و روش های مختلفی از خود بروز می دهند. از این روست که پلیس همه کشورهای اسلامی به این نتیجه رسیده اند که مردم در ماه مبارک رمضان بسیار کمتر دچار خطا و جرم می شوند.
بی شک موثرترین پلیس و حافظ امنیت اجتماعی انسان ها، وجدانی است که در سینه و قلب آنها قرار دارد و بهترین قانون، آن قانونی است که با فطرت الهی انسان سازگار باشد. از این رو اگر مدیریت حفظ امنیت اجتماعی بتواند هماهنگ با وجدان انسانها وفطرت الهی آنان حرکت کند بالاترین بهره وری و بیشترین تاثیر را در کاهش جرائم خواهد داشت. فضای سالمی که در ماههای رمضان و محرم فراهم می آورد به یقین فضای سالم و مکانی دور از گناه است که نقش ارزنده ای درکاهش تمایل انسان های حتی غیرمذهبی به جرم دارد؛ چرا که انسان ها با فطرت الهی متولد می شوند اما فضا، جو، زمان و مکان ممکن است مسیر آنها را منحرف نماید.
نقش خانواده در مراقبت از نوجوانان
دوره نوجوانی ، دوره ای حساس و شگرف و حد فاصل کودکی و جوانی است . خانواده های هوشیار باید با آگاهی از شرایط ویژه این دوره ، همواره مراقب فرزندان نوجوان خود باشند . موقعیت حساسشان را درک کنند و هرچه بیشتر آنها را در پناه خود بگیرند .