دانلود مقاله بررسی تئوری شاهی آرمانی و تداوم آن در دوره اسلامی

1- مقدمه

اندیشه ایرانیان باستان را مانند اندیشه دیگر مردمان دنیای قدیم، می توان از اسطوره‌های حماسه‌ها، کتابها و باورهای دینی و نیز سنگ نبشته‌های آنان دریافت. انسانهای دنیای کهن، اندیشه‌هایشان را در قالب اسطوره‌ها، آیین‌ها و سرودهای دینی بیان کرده‌اند؛ از این رو به قول مردم دکتر حمید عنایت یکی از علل دشواری تحقیق در اندیشه‌های سیاسی در ایران آمیختگی آنها با عقاید و تعالیم دینی و اخلاقی وجهان شناسی و تاریخی است . در حالی که در مغرب زمین و از زمان افلاطون سنت بر آن بوده است که رساله‌ها و کتابهای جداگانه در موضوع سیاست و کشورداری بنویسند، در فرهنگ ایرانی تفکرات مربوط به جامعه و حکومت چه در دوره پیش از اسلام و چه پس از اسلام در ضمن ملاحظات عام‌تری درباره این و دنیا مندرج است. بدین جهت آگاهی از چگونگی اندیشه‌های سیاسی مستلزم آن است که کم و بیش همه متون و منابعی که به نحوی خود کار بینش و نگرش ایرانی در زندگی فردی و اجتماعی است از اندرز نامه‌ها گرفته تا کتب ملل و نحل و شرح حالها بدقت مطالعه شود (عنایت، 1369: 61)

مفهوم بنیادین اندیشه سیاسی ایرانشهری شاه آرمانی دارای فرّه ایزدی است که شاه آرمانی دارای فرّه ایزدی عین شریعت است و نه هجری آن؛  اندیشه شاه آرمانی دارای حره ایزدی در کهن‌ترین منابع اندیشه ‌ ایرانشهری آمده است و با همین مفهوم بنیادین، اندیشه ‌ سیاسی مسیحی سده‌های میانه و بویژه روم شرقی پیوند می‌یابد که در آن نیز شاه موجودی نامیرا و خدا گونه است. شاه آرمانی نیز از آنجا که دارای فرّه ایزدی است. در نوشته‌های ایرانشهری به عنوان انسانی خداگونه، نماینده و برگزیده خدا بر روی زمین فهمیده می‌شود (طباطبائی؛ 1375: 131)

2- جهان بینی در ایران باستان

با اینحال، اندیشه سیاسی مردمان باستان در بافت کلی جهانشناسی آنها جای گرفته است. جهان‌شناسی شیوه‌ای در پرداخت اندیشه است که فلسفه، دین، اخلاق و اندیشه سیاسی را با هم در بردارد، در جهان شناسی و جهان بینی ایرانیان، جهان دارای نظم و همگونی است. این نظم طبیعی، مقدس، و قا بل احترام است. البته این نحوه نگرش اختصاص به ایران ندارد؛ در واقع، کیهان شناسی غالب در میان انسانها تا قبل از عصر نوزایی (رنسانس)، نه فقط در میان ایرانیان، بلکه در همه جای دنیا، جهان را مجموعه‌ای می‌دانست که می‌توانست که می‌توان آنرا به یک خیمه همانند نمود. در این جهان خیمه‌ای همه چیز موزن است، چرا که طبیعت چیزها این طور تلقی می گردید و این طور استنتاج می‌‌شد که این موزونی مقدس است. (رجائی، 1373: 40-41)

در جهان شناسی هند و ایرانی، آرته (Arta) مفهوم مهمی است . آرته آیین و شیوه‌ای است که سراسر جهان هستی از طبیعت تا جامعه و تا عالم مجردات را به هم پیوند می‌زند. آرته که زیر بنای فکری آریائیهای ایرانی را تشکیل می‌دهد، همه ابعاد زندگی انسان در جامعه و نظام هستی و کل عالم وجود را در بر می‌گیرد و حیات در این چارچوب معنی می‌یابد.

آرته پایدار نامنظم کیهانی و ناموس ازلی طبیعت است و چون در اندیشه سیاسی ایران همواره آرته به مثابه الگوی تبیین و توجیه نظام سیاسی ایرانشهری به کار رفته است،  می‌توان گفت که نظم زمینی و نظم بشری مورد توجه بوده است. آنچه در چارچوب نظام سیاسی می‌گنجد، نیک و مقدس است و آنچه بیرون از آن قرار می‌گیرد، بیرون از نظم قدسی کیهان انگاشته می‌شود. جهان باستان، جهانی منظم و بسامان است و این سامان و نظم، خود از الگوی نظم کیهانی و آیین متعالی هستی گرته‌برداری شده است؛ آرته‌ای که نظم را نه تنها در آسمان و کیهان، بلکه در زمین نگاه می دارد. طبق ایدئولوژی‌های ایرانیان باستان، آرته نظام و آئینی بوده است که سراسر عالم هستی را به هم می‌پیوسته، و بر همه امور، کلی و جزئی، و به همه اشیاء، خرد و بزرگ، حاکم بوده است. در نظر ایرانیان راستی که معنی آن به «عدالت» نزدیکتر بوده است تا به سخن راست، هماهنگ شدن با نظام اخلاقی و اجتماعی بوده، و ظلم و دروغ، شکستن و بر هم زدن این آئین. آرته آئینی است بی زوال و پایدار که دوام و بقای جهان، نظم و صلح شهر و کشور ، و شادی و فرخندگی آدمی در هر دو جهان بسته بدان است. اندیشه راست، گفتار راست و کردار راست، اندیشه و گفتار و کرداری است که با این آئین‌ها هماهنگ باشد، و کسی که اندیشه و گفتار و کردار خود، یعنی جمیع اعمال حیاتی و فعالیتهای روحی و فکری خود را با این نیروی الهی یکی و موافق بسازد، با آن پایدار و بی‌زوال خواهد گشت و پس از مرگ نیز براستی پیوسته خواهد  بود. (مجتبائی، 1352 : 32-30)

3. ویژگیهای شاه آرمانی:

حال این سؤال پیش می‌آید که اجرا کننده ‌ این آئین چه کسی می‌باشد و یا به عبارت دیگر این آئین را چه کسی جامعه عمل می‌پوشاند؟ پاسخ را باید در مفهوم شاهی آرمانی دوران اساطیری جستجو کرد. شاه آرمانی و دارای فرّه ایزدی در اندیشه سیاسی ایرانشهری مانند “خدایی بر روی زمین عمل” می‌کند و دارای دو  صفت جلال و جمال است (طباطبائی، 1275:166) توجه به این نکته ضروری است که در اندیشه ایرانیان باستان، فقط فرمانروایی کسانی که با نظم کیهانی هماهنگ هستند، یعنی شاهی آرمانی، می‌تواند جامعه را به سوی سعادت ببرد. وقتی چنین کسانی فرمانروایی کنند، طبیعت نیز با جامعه هماهنگ می‌شود و خیر و برکت خود به مردم ازرانی می‌شود؛ ولی هنگاهی که دروغ چیره شود، نظم زمینی و آسمانی به هم می خورد و طبیعت نیز از انسان روی بر می‌گرداند، باران به موقع نمی‌بازد، درختان میوه‌ نمی‌دهند و قحطی و  خشکسالی همه جا را فرا می‌‌گیرد (صالحی، 1382: 184) حال باید به خصایص و ویژگیهای حاکم و فرمانروا یا شاه آرمانی پرداخته شود. ایرانیان خصائص ویژه خود را برای نهاد حاکمیت قائل بودند. در نزد آنها رفاه و اعمال کننده حاکمیت که به نظر آنها پادشاهی بود می‌‌باید از زور، آیین وفر برخوردار باشد. در زبان علم سیاست امروز به سادگی می‌توان برای این سه مفهوم، واژگانهای تخصصی امروزی برابر نهاد. به ترتیب می‌توان از قدرت موثر، قرارداد اجتمای و یا قانون اساسی و شوکت یا جلال استفاده نمود. (رجائی، 1375: 78)

الف- قدرت مؤثر و یا زورها:

حاکم و اعمال کننده قدرت سیاسی کسی است که قدرت در اختیار دارد و در بالاترین مقام و شأن سیاسی می تواند خواست خود را جامعه عمل بپوشاند. اما این پادشاه قدرتمند و برخوردار از قدرت مؤثر می‌بایست چهار خصیصه داشته باشد که عبارتند از: نژاد ، گوهر، هنر و خرد. آریائیان به داشتن خون پاک و اصیل بسیار تأکید می‌کردند. مراد از گوهر یا سرشت همان است که امروزه از آن با مفهوم استعداد یاد می‌گردد. مراد از هنر فرهیختگی بود و تربیت که همه شامل آموزش و تکنیک‌ها و نقشهای رفتاری بود و هم تعلیم و ممارست نوعی سلوک شمرده می‌شد. مراد از خرد نیز برخورداری از عقل سلیم است.

ب- آیین یا قرارداد اجتماعی: بر سلطان و حاکم فرضی است که آیین را بشناسد و در واقع نه تنها دنباله‌رو باشد بلکه در صورت امکان به تشویق و تبلیغ آیین خویش بپردازد. در معنای فلسفی و جهانشناسی آن، منظور از آیین درک معنای آرته یا رشد است که توضیح آن رفت. (رجائی، 1375: 85-78).

پ- فرّه ایزدی یا شوکت:

فرّه ایزدی یکی از مفاهیم مهم در جهان شناسی و اندیشه ‌سیاسی ایرانی است این واژه صورت جدید واژه‌های قدیمی‌تر یعنی فورند و فوره است. فورن در اوستا و فوره در زبان پهلوی (پارسی میانه) آمده است.